Vísir - 15.04.1978, Blaðsíða 17

m
Laugardagur 15. april 1978 vtsir
vism Laugardagur 15. aprii
1978
•• &>
ð V
,/Ég er aö setja saman þátt um íslenskt mál í út-
varpið", sagði dr. Jakob Benediktsson þegar við
heimsóttum hann um daginn og drifum hann frá
ritvélinni. „Það hefur orðið að samkomulagi, að ég
haldi áfram með þá þætti til vorsins, þótt ég sé
hættur störfum hjá Orðabók Háskólans".
Jakob lét af störfum sem ritstjóri Orðabókarinn-
ar um áramótin, og hafði þá gegnt því starfi frá
upphafi eða i þrjátiu ár.
En áður en Orðabók Háskóla Islands var sett á
laggirnar dvaldi Jakob langdvölum í Kaupmanna-
höfn, og við spurðum hann fyrst um Hafnarárin.
,,Já, það er rétt að ég dvaldi i
tuttugu ár i Kaupmannahöfn —
kom þangað árið 1926 og hélt
heim aftur 1946.
Fyrst var ég við nám i Kaup-
mannahafnarháskóla, en þaðan
lauk ég prófi árið 1932. Þá var
hins vegar ekkert fyrir mig að
gera hér heima, þar sem ég
hafði tekið próf ,i frekar
ópraktiskum fræðum, þ.e.
klassiskri málfræði eða latinu
og grisku.
Ég gat hins vegar fengið
nokkra atvinnu i Kaupmanna-
höfn þóttá kreppuárunum væri,
og gat þvi skrimt þar áfram.
Framan af vann ég mest við
kennslu við ýmsa skóla i Kaup-
mannahöfn sem stundakennari.
Einnig vann ég i átta ár hjá
gömlum prófessor, sem var að
gefa út griskar áletranir”.
„Hvað kom til að þú fórst að
sinna islenskum fræöum?”
„Það æxlaðist svona smátt og
smátt, einkum eftir að ég varð
heimagangur á Arnasafni hjá
Jóni Helgasyni, sem jók mjög
áhuga minn á islenskum fræð-
um.
Það sem var þó afdrifarikast
fyrirmig iþessuefni var að mér
bauðst að starfa við v orðabók
Arnanefndarum eldri islensku.
Þar hóf ég störf árið 1939 og
vann við þetta til ársins 1946. Þó
var ekki um heilt starf að ræða
og ég var jafnframt um nokkur
ár bókavörður við Háskóla-
bókasafnið i Kaupmannahöfn”.
„Hvernig var aö dvelja í
Kaupmannahöfn á striðsárun-
um?”
„Það fylgdu þvi að sjálfsögðu
ýmsir erfiðleikar að búa i her-
setnu landi. Hins vegar var auð-
veldara að dvelja i Danmörku
heldur en t.d. i Noregi, þar sem
fólk bjó við sult og seyru. 1 Dan-
mörku var aldrei skortur á mat,
enda framleiða Danir mikið af
matvælum sjálfir. Hins vegar
voru margar nauðsynjavörur
skammtaðar.
Siðari striðsárin mögnuðust
einnig átökin á milli Þjóðverja
og dönsku andspyrnuhreyfing-
arinnar, og þá gekk að sjálf-
sögðu á ýmsu i Kaupmanna-
höfn, eins og við er að búast á
slikum timum”.
Gengu Þjóðverjar vægar
fram i Danmörku en t.d. i
Noregi?”
„Svo var i fyrstu en þegar leið
á striðsárin og átökin mögnuð-
ust þá varð yfirgangur Þjóð-
verja augljósari og almennari.
Útgöngubanni við t.d. mikið
beitt, og margir, sem eitthvað
voru bendlaðir við andspyrnu-
hreyfinguna, urðu mjög fyrir
barðinu á Þjóðverjum.
„Voru margir tslendingar bú-
settir i Kaupmannahöfn á
striðsárunum?”
„Já, þar var töluvert af
stúdentum. Margir vildu ljúka
námi hvað sem striðinu liði,
einkum þeir, sem voru komnir
langt i námi þegar striðið skall
á. Hins vegar fóru nokkrir Is-
lendingar heim, ásamt ýmsum
löndum frá hinum Norðurlönd-
unum, haustið 1940 i Petsamo-
ferðinni, sem fræg varð. Þeir
héldu allir til Petsamo i Finn-
landi og þangað fór Esjan svo til
að sækja þá.
Samt sem áður var nokkuð
stór hópur íslendinga i Kaup-
mannahöfn öll striðsárin'.'
„Höfðuð þið mikið samneyti?”
„Já, það var meira félagslif
hjá íslendingum i Höfn á þess-
um árum en oft áður, bæði hjá
stúdentafélaginu og Islendinga-
félaginu. Það var t.d. nokkuð
mikið um fundi og kvöldvökur,
ekki aðeins fyrir stúdenta
heldur einnig aðra Islendinga i
Höfn.
Þá gaf stúdentafélagið út sér-
stakt timarit á árunum 1943 til
1945. Það hét Frón, og flutti al-
mennt efni um mál, sem snertu
ísland og Islendinga, og þær
fréttir, sem hægt var að fá héð-
an að heiman. Astæðan fyrir út-
gáfunni var fyrst og fremst það
sambandsleysi, sem varð við Is-
land þegar striðið skall á. Þegar
svo heimsstyrjöldinni lauk hætti
blaðið að koma út, enda má
segja að þá hafi ekki lengur
verið ástæða til að halda þvi úti,
auk þess, sem flestir þeir, sem
stóðu að útgáfunni, héldu heim
fljótlega eftir striðslokin”.
„Hverjir stóðu aðallega að
Fróni?”
„Það var nokkur hópur
manna. Ég átti að heita ritstjóri
timaritsins, en Jón Helgason
var ein helsta máttarstoðin og
skrifaði bæði manna mest og
best i timaritið.
En það komu ýmsir fleiri við
sögu þess, svo sem Sigurður Jó-
hannesson, fyrrverandi vega-
málastjóri, Guðmundur Arn-
laugsson, rektor, og Magnús
Kjartansson, alþingismaður”.
„Nokkru eftir strfðslokin, eða
194G, hélst þú svo heim til ts-
lands. Hvers vegna?”
„Það var eiginlega Kristinn
E. Andrésson, sem spandi mig
heim. Hann var þá að fara i fri
og vantaði mann fyrir sig á
meðan til að veita Máli og
menningu forstöðu. Ég ákvað að
reyna þetta, og gegndi þvi starfi
i nokkuð á annað ár.
Nokkru siðar, eða sumarið
1947, var svo ákveðið að setja
Orðabók Háskóla Islands á
laggirnar, og það varð úr að ég
réðst sem forstöðumaður Orða-
bókarinnar og tók við þvi starfi i
ársbyrjun 1948. Þar með festist
ég hér og gengdi þessu starfi
næstu þrjá áratugina”.
„Þú hefur haft nokkur af-
skipti af Máli og menningu allar
götur siöan, og m.a. varstu lengi
einn af ritstjórum Timarits M &
M. Hefur rauði liturinn á forlag-
inu og timaritinu orðið bleikari
meö tímanum?”
„Ekki vil ég nú segja þaö.
Timaritið hefur aldrei verið
pólitiskt i þeim skilningi, að það
væri flokkspólitiskt. Hins vegar
hefur timaritið alltaf verið
vinstrisinnað og það hefur ekki
breyst verulega.
Aö þvi er bókaútgáfuna varð-
ar þá hefur Mal og menning frá
upphafi gefið út allra handa
bækur. Alla tiö hafa vinstrisinn-
aðar bókmenntir aöeins verið
hluti af útgáfustarfseminni”.
„Þannig aö þér finnst ekki, að
Mál og menning sé orðin meira
viðskiptafyrirtæki en áður
var?”
„Ég veit það ekki. Mál og
menning er að sjálfsögöu orðið
miklu stærra fyrirtæki en það
áður var, og það kann að hafa
leitt til þess, að það verði að
taka meira tillit til fjárhagsins i
starfseminni en áður var. í upp-
hafi var um áskriftarfélag aö
ræöa, sem byggði afkomu sina á
nokkuö stórum hópi áskrifenda.
Nú eru allt önnur viðhorf, og
bókaútgáfa verður auðvitað að
taka tillit til viðskiDtaleera að-
stæðna i þeirri samkeppni, sem
fyrir hendi er á þessum vett-
vangi. Það verður með öðrum
orðum að reka þetta eins og
hvert annað forlag”.
„Nú hafa við og við borist
fréttir af átökum innan Máls og
menningar?”
„Þær frásagnir hafa verið
talsvert orðum auknar. Hitt er
rétt, að við fjárhagslega erfið-
leika hefur verið að etja, en það
er ekkert nýtt i sögu forlagsins.
Annars eru ungir menn komn-
ir þarna til forystu, og ég bind
miklar vonir við þeirra störf”.
,,Hver var aðstaða ykkar, sem
hófuð störf við orðabókina i árs-
byrun 1948?”
„Við vorum þrir, sem störfuð-
um hjá orðabókinni i upphafi.
Það voru mjög þröng fjárráð.
Við gátum t.d. ekki keypt fólk til
þess að annast ýmis konar
handverk, og urðum þvi að
vinna allt sjálfirr
„A hvaöa grunni byggðuö þið
ykkar starf til að byrja með?”
„Við höfðum ekki annan
grunn en Orðabók Sigfúsar
Blöndals. Hún byggir hins vegar
á takmarkaðri orðasöfnun, svo
það var óhjákvæmilegt að byrja
orðasöfnunina alveg aö nýju —
þ.e. aðorðtaka bækur alls þess
timabils, sem orðabókin á að ná
yfir, sem er frá 1540 og frameft-
ir. Orðabókin i Kaupmanna-
höfn, sem ég minntist á áðan, á
að ná fram til 1540. Þannig eiga
þessar tvær orðabækur að ná
yfir allt islenskt mál frá upp-
hafi.
Við höfum reynt að safna orð-
um úr bókum alveg frá upphafi
islenskrar prentaldar og fram á
þennan dag. Þessi söfnun er nú
komin mjög langt, og það,
sem aðallega er eftir, er tölu-
vert af bókum frá þessari öld.
Það er sem sagt nokkurn veginn
lokið orðasöfnun úr öllum is-
lenskum bókum fram að þessari
öld, og einnig hefur verið lesið
allmikið af bókum sem komið
hafa út á þessari öld. En þess
ber að geta að bókamagnið
hefur vaxið alveg gifurlega á
undanförnum áratugum. A
þessari öld hafa t.d. veriö gefn-
ar út hér miklu fleiri bækur
heldur en á öllum timanum
fram að siðustu aldamótum.
Þess vegna er talsvert verk eftir
enn áður en hægt er að skipa
þessu i útgáfuform”.
„Hvað er þetta safn orðið
stórt?”
„1 safninu eru nú rúmlega
tvær milljónir seðla”.
„Og þá til skýringa á hversu
mörgum orðum”.
„Það veit enginn. Margir
seðlar'eru til skýringa á hverju
orði, og sum orðin hafa hundruð
eða jafnvel þúsundir seðla.
Ég gerði fyrir nokkrum
árum lauslega athugun d
þessu á þann hátt, að ég tók
fjórar blaðsiöur i Orðabók Sig-
fúsar Blöndals óg bar orðafjöld-
ann þar saman við seðlasafnið
hjá okkur. Þá kom i ljós, að i
seðlabunkanum voru um það bil
þrisvar sinnum fleiri orð en i
Orðabók Blöndals.
Þetta var hins vegar mjög
lausleg athugun, og þvi vart að
treysta á niðurstöðuna fyrir
safnið i heild. Þá ber einnig aö
hafa i huea. að lanemestur hluti
frón
IMM Ií-i.1 \ZKRA $Tl.:OKN'TA
i KM.'l'MANNAHOtN
Forsíðan á fyrsta tölu-
blaði tímaritsins
„Frón", sem dr. Jakob
ritstýrði í Kaupmanna-
höfn á stríðsárunum.
viðbótarinnar eru samsetning-
ar. Það er ekki svo mikið af nýj-
um orðum. Og margar þessara
samsetninga hafa verið til
þegar Orðabók Blöndals var
gerð, en ekki teknar með”.
„Og markmiðið er svo að gefa
þetta út í hókarformi?” '
„Já, markmiðið er að eignast
sögulega orðabók, sem nær yfir
allt þetta timabil. Ljóst er, að
efni er til i margra binda verk,
og við þekkjum það frá ná-
grannalöndunum, að slikar
orðabækur séu 20-30 bindi.
Hvað verður hér skal ósagt
látið, þvi það hefur ekki verið
ákveðið. En auðvitað er það
fyrst og fremst spurning um
peninga. Það fer hreinlega eftir
fjárveitingum þegar þar að
kemur, hversu viðamikil þessi
orðabók verður i útgáfu”.
„Hcfur vlö oröasöfnun ykkar
komið i ljós umtalsvcrður mis-
munur á oröum og orðnotkun
eftir landshlutum?”
„Já, það er mun meiri mis-
munur en menn héldu áður en
þessi söfnun hófst. Þetta hefur
fyrst og fremst komið i ljós i
samband við útvarpsþátt okkar
um islenskt mál. Við höfum
fengið griðarlega mikið af upp-
lýsingum frá hlustendum, og
það er mjög mikils viröi fyrir
okkur. Ég á von á, að i safninu
séu nær 200 þúsund seðlar, sem
geyma upplýsingar frá hlust-
endum þessa þáttar.
Það hefur komið i ljós við
þessar athuganir að það er
miklu meira til af staðbundnum
orðum heldur en menn hafa gert
sér grein fyrir. Hins vegar er
þetta ekki með þeim hætti, að
hægt sé að tala um mállýskur
eftir landshlutum eins og gerist
i mörgum öðrum löndum. Út-
breiðslusvæði orðanna skarast
ákaflega mikið. Það er t.d. mjög
algengt aö orð, sem eru algeng-
ust i einhverjum ákveðnum
landshluta, komi fyrir viös
vegar annars staðar um landið
lika. Þaö, sem veldur þessu, er
sú mikla hreyfing, sem hefur
alltaf verið á íslendingum. Með
flutningum manna milli lands-
hluta breiðast ýmis orð, sem al-
geng eru i upprunalegri heima-
byggð þeirra, sem flytja, til allt
annarra staða, þar sem fólkið
sest að”.
„Fer þessi mismunur orö-
notkunar ininnkandi?”
„Sjálfsagt er það að einhverju
marki. Það liggur i þvi að málið
staðlast meira og meira vegna
almennari skólagöngu og áhrifa
blaða og útvarps og sjónvarps.
Þetta miðar allt að þvi að
steypa oi ðnotkun meira og
minna i sama mót. Hins vegar
lifir ótrúlega mikið af þessu
ennþá, ekki sist i sveitum lands-
ins.
En auðvitað breytist málið
um leið og þjóðfélagið breytist.
Orð sem fylgdu gömlu atvinnu-
vegunum, hverfa og ný koma i
staðinn”.
„Er islenskan, sem almennt
er notuð i dag, þá fátæklegri en
áður var?”
„Sjálfsagt hafa þeir
nokkun áhrif,ekki sist útvarpið.
Það er hins vegar afskaplega
erfitt að meta þau áhrif.
Eitt af þvi sem okkur skortir
cinmitt hór á landi, er rannsókn
á mæltu máli ungu kynslóðar-
innar. Það er t.d. ákaflega erfitt
að segja til um i hve rikum mæli
erlendra áhrifa gætir i málfari
ungs fólks. Það væri vissulega
mikil þörf á, að slik rannsókn
færi fram. Það væri miklu nær
heldur en að eyða orku i að rif-
ast um setu, sem engu máli
skiptir”.
„Þú hefur sinnt niörgu fleiru
um ævina en fræðistörfum.
Þýddir þú ekki mikið af bók-
„Nokkuð hef ég fengist við
þýðingar, einkum hér áður fyrr.
Snemma á Hafnarárunum fór
ég að þýða 'verk Halldórs
Laxness á dönsku, og mun alls
hafa þýtt um einn tug bóka eftir
hann. Ég gerði litið af þvi eftir
að ég kom heim, en siðasta
bókin eftir Laxness, sem ég
þýddi, var Atómstöðin.
Þá hef ég þýtt nokkuð á is-
lensku, aðallega þó leikrit fyrir
maður i félaginu þegar það var
stofnað árið 1953, en svo fór að
ég var formaður féiagsins i
nokkuð á þriðja áratug”.
„Heimsóttir þú Kina áður en
þú tókst að þér formennsku i
fflaginu?”
„Nei. Það fór að visu sendi-
nefnd héðan til Kina nokkru
áður en KIM var stofnað, en ég
var ekki i henni. Hins vegar
heimsótti ég Kina nokkrum
árum seinna, eða Í956.
Það var ákaflega merkileg
lifsreynsla að ferðast um Kina.
Þá voru aðeins fáein 4r siðan
byltingin var gerð og þvi miklir
sviftingatimar. Siðan eru liðin
rúmlega tuttugu ár og margt
hefur gerst á þeim tima sem
kunnugt er”.
„Eitt af þvi, sem gcrst hcfur,
cr klofningur Kinverja og
Sovétmanna”.
„Já, þeirra deilna var ekki
tekið að gæta þegar ég var i
heimsókn þar. t sambandi við
ágreining þessara tveggja rikja
verðum við að hafa i huga, að
þau hafa gjörólika sögu að baki,
og hafa búið við mjög ólikar að-
vMál og menning er að sjálfsögðu orðið miklu stærra fyrirtæki en það áður
var, og það kann að hafa leitt til þess að það verði að taka meira tillit til f jár-
hagsins í starfseminni en áður".
„Það er ekki þar með sagt
vegna þess, aö ný orð koma i
staðinn vegna nýrra hluta, sem
verða til. Það veit enginn með
vissu, hvort orðaforði fólks sé
minni eða meiri en hann var, en
mér er það til efs, að hann sé
minni en áður. Hann er hins
vegar öðruvisi”.
„Hafa fjölmiðlarnir mikil
áhrif á málfar landsmanna?”
Þjóðleikhúsið á sinum tima”.
„Þú hefur einnig haft ýmis af-
skipti af félagsmáium, og m.a.
veriö lengi forystumaöur i Kin-
versk-islenska menningarfélag-
inu. Hvernig kom þaö til?”
„Það er rétt að ég varð for-
maöur KIM i upphafi, en hef nú
nýlega látið af þvi starfi. Það
var reyndar aö verulegu leyti
tilviljun að ég valdist sem for-
stæður. Þess vegna hefur þró-
unin lika orðið allt önnur i Kina
heldur en i Sovétrikjunum. Það
er eðliiegt miðað við aðstæðurn-
ar”.
„Ert þú hrifinn af þvi þjóð-
félagskerfi, sem nú er i Kina?”
„Ég held að það fari ekki á
milli mála, að ekkert annað
vanþróað land hefur haft slika
efnahagslega framþróun og
Dr. Jakob við ritvélina.
Hann var að skrifa þátt-
inn islenskt mál, sem
hann mun annast fram
á vor.
Kina, og það er gifurlegt afrek
þegar litið er á þann mikla
fjölda, sem i landinu býr, og það
viðáttumikla landsvæði, sem
Kina nær yfir. Þarna hafa Kin-
verjar gert óhemjulegt átak á
liðnum áratugum. Hversu mik-
ill sá árangur er sést best af
þvi, hvað gerst hefur i þvi landi,
sem næst Kina kemur að fólks-
fjöjda, Indlandi, á sama tima.
Kinverjar hafa þannig
óneitanlega leyst margvisleg
alvarleg vandamál, sem öðrum
hefur ekki lekist.”
„Er KlM pólitiskt félag?"
„Það hefur ekki pólitiskt hlut-
verk, að minu áliti. Félagið
hefur þaö verkefni að vinnu að
auknum samskiptum Kina og
tslands, ekki sist á sviði menn-
ingarmála. og auknum kynnum
Kinverja og Islendinga. Þetta
starf hefur orðið mun auðveld-
ara eftir að kinverskt sendiráð
var opnað hér á landi. Það hafa
t.d. verið skipulagðar ýmsar
heimsóknir til Kina. 1 allmörg
ár hafa kinverskir námsmenn
stundað nám hér á landi, og is-
lenskir stúdentar eru nú við
nám 1 Kina.
Ég á vissulega von á þvi, að
samskipti okkar og Kinverja
aukist, og ég tel, að tslendingar
muni hafa gagn af þvi að hafa
sem best samskipti við þá”.
„Nú ert þú hættur störfum hjá
Orðabók Háskólans, én vafa-
laust ekki sestur i helgan stein.
Hyggst þú sinna einhverjum
sérstökum verkefnum á næst-
unni?”
„Ég er að velta ýmsu fyrir
mér i þvi efri. en það er ekki
fullráðið, og þess vegna vil ég
sem minnst tala um það. Hins
vegar hef ég ekki i hyggju að
leggjast útaf”, sagði Jakob
hlæjandi.
—ESJ
segir dr. Jakob Benediktsson, sem nv hefvr látið af störfum
fersteðumanns Orðabókar Háskóla íslands