Morgunblaðið - 01.03.2004, Blaðsíða 16

LISTIR
16 MÁNUDAGUR 1. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Í Gefið hvort öðru . . . (1982), einu helsta smásagna-safni Svövu Jakobsdóttur, er samnefnd saga semað mörgu leyti er dæmigerð fyrir sagnagerð Svövu,efni og efnistök hennar.
Sagan hermir frá brúði sem heggur af sér höndina.
Þegar presturinn mælir til brúðhjónanna: „Gefið þá
hvort öðru hönd ykkar þessum hjúskaparsáttmála til
staðfestu . . . “ lætur brúðurin hönd sína falla á útréttan
stúfinn: „Kniplingaklúturinn opnaðist: höndin lá á honum
miðjum, lófinn sneri upp, fingurnir ívið bognir eins og
þeir höfðu verið þegar öxin féll. Hún rétti höndina til
brúðgumans og hún fann, frekar en sá, að hann hörfaði
eitt skref aftur“.
Söguþráðurinn, ekki síst samskiptin við móðurina með
tvö höfuð sem bæði vilja snúa fram og heimsókn til gervi-
limasmiðs, er óvenjulegur en í anda höfundarins sem líkt
og brúðurin finnur að lokum „lævísa gleði yfir velheppn-
uðu bragði“.
Í annarri dæmigerðri Svövusögu, Sögu handa börnum,
sem birtist í Veislu undir grjótvegg (1967), segir einnig
frá uppátæki sem ekki er algengt að rekast á í sögum.
Börn taka sig til og fjarlægja heilann úr móður sinni. Það
nægir ekki því að konan fer til læknis og lætur hann taka
úr sér hjartað. Í lok sögunnar standa þau hvort í sinni
krukku á hillu í stofunni, heilinn og hjartað. En enginn
kemur til að skoða. Börnin eiga of annríkt.
Áður kom fólk til að sjá heilann en konan finnur ekki
til neinna breytinga eftir að hafa misst hann: „Hún átti
engan veginn erfiðara með að vinna húsverkin eða skilja
dönsku blöðin; margt reyndist jafnvel auðveldara en fyrr
og atvik sem áður ollu henni heilabrotum virtust nú ekki
verð umhugsunar“.
Í Veislu undir grjótvegg, til dæmis samnefndri sögu, er
lífsgæðakapphlaupið viðfangsefni, það að sýnast á tímum
velferðarinnar, hvað sem það kostar og er þá ekki spurt
um andleg verðmæti.
Grjótveggurinn er það tákn sem byggt skal á, inni-
haldsleysi lífsins skiptir minna máli.
Aðferð Svövu er að nýta sér gróteskuna við að lýsa af-
brigðileik nútíma lífshátta. Óhugnaðurinn setur svip á stíl
hennar sem stundum getur verið þurrlegur, líklega vísvit-
andi, til dæmis í Gefið hvort öðru . . . og fleiri smásagna-
söfnum, en hæfileikinn til að koma lesandanum á óvart,
neyða hann til afstöðu með vopnum skáldskaparins, er
ótvíræður.
Í fyrstu bók sinni, smásagnasafninu Tólf konum (1965),
er stíllinn raunsæislegri en stíll Svövu breytist fljótlega
og hún tileinkar sér meiri öfgar í framsetningu til þess að
segja það sem hún vill segja. Ýmis málefni kvennahreyf-
inga verða fljótt ofarlega á baugi og Svava skipar sér í
fremstu röð ádeiluhöfunda.
Það nægir henni þó ekki. Hún lætur að sér kveða í
þjóðmálum og er kjörin á þing. Síðar dregur hún sig í hlé
til að geta helgað sig óskipt skáldskapnum.
Sumar smásögur Svövu hafa yfir sér dul, verða ekki
ráðnar í fljótu bragði, boðskapurinn er ekki alveg ljós.
Nefna má Ferðamann í Gefið hvort öðru . . . Þar verður
kvikmyndavél eða réttara sagt myndataka til að gefa nýja
innsýn í mannleg samskipti.
Hvað sem öðru líður telst skáldsaga Svövu Leigjandinn
( 1969) fremsta ádeilu- eða þjóðfélagsverk hennar. Hnit-
miðun er einn helsti kosturinn.
Ókunni gesturinn í sögunnni sest að hjá ungum hjónum
og þau verða smám saman háð honum. Menn hafa túlkað
hann sem tákn varnarliðsins á Keflavíkurflugvelli eða
dæmi um erlenda íhlutun en sagan er nógu margræð til
að bjóða upp á fleiri möguleika fyrir lesandann. Mestu
skiptir þó að sagan er vel skrifuð og felur í sér óhug og
framandleik sem getur höfðað til allra.
Þegar nýr gestur kveður dyra hafa eiginmaðurinn og
leigjandinn orðið einn maður, samvaxnir, með tvö höfuð
og fjóra handleggi, á tveim fótum.
Konan horfir í gegnum gægjugatið á útidyrahurðinni
og sér inn í dökk og framandi augu sem spegla ekkert:
„Henni barst engin vísbending, ekkert frumkvæði úr
þessum augum. Ætti hún að opna yrði hún að gera það
sjálf upp á von og óvon“.
Við tekur hin geigvænlega spurn sem speglast í aðferð
Svövu sjálfrar við að greina frá og afvopna lesandann:
„En þegar hún lyfti handlegg féll hann undan eigin
þunga. Hún fann tilfinningu hverfa, liðamót stirðnuðu frá
öxl og fram í fingur unz handleggurinn var steinrunninn
allur“.
Með Gunnlaðar sögu (1987) og einnig smásagnasafninu
Undir eldfjalli (1990) verða tímamót hjá Svövu Jak-
obsdóttur. Siðfræðileg efni sækja á, spurningar um líf og
dauða, upphaf og tilgang lífs. Hversdagsleikinn víkur fyr-
ir áleitnari efnum.
Gunnlaðar saga er byggð upp sem nútíma æsisaga og
háklassísk goðsaga um leið.
Ung íslensk stúlka sem handtekin er í Þjóðminjasafni
Dana með gullker í höndunum og Gunnlöð sem gætti
skáldskaparmjaðarins sem Óðinn stal verða höf-
uðpersónur sögunnar ásamt móðurinni (ekki síst henni)
sem fer til Kaupmannahafnar að hitta dótturina seku.
Margræði skáldskaparins einkennir lýsingu móð-
urinnar á hugarástandi sínu:
„Ég vissi það allan tímann að Gunnlöð var saklaus.
Hvorki tæld né í vitorði með Óðni þegar hann stal skáld-
skapnum. Hvað hafði ég ekki sagt alveg frá upphafi: Óð-
inn stal frá henni skáldskapnum. Þessu svaraði ég þegar
ég var spurð óvænt og óundirbúin. Ég taldi það van-
hugsað svar. Já, en vanhugsað var það einmitt! Þess
vegna satt. Ég var ekki á verði. Sannleikurinn eins og
gleymdur fangi í vitund minni sem sá sér leik á borði í
andvaraleysi fangavarðarins“.
Býr sá máttur í skáldskapnum sem getur bætt heiminn
og er hann ávallt hrifsaður af konum af grimmúðlegum
körlum sem öllu vilja ráða?
Er sagan táknræn dæmisaga til eftirbreytni eða er hún
bara um átökin sífelldu milli kvenna og karla?
Slíkum spurningum má vissulega velta fyrir sér.
Leikritum Svövu Jakobsdóttur má ekki gleyma: Hvað
er í blýhólknum? ( 1970), Æskuvinum (1976) og Loka-
æfingu (1983) til dæmis. Þessi verk, eins og sögurnar,
sýna að Svövu bjó margt í hug og átti erindi.
Skrif hennar um Jónas Hallgrímsson vöktu einnig
nokkra athygli enda sýndu þau að Svava hafði einnig sitt
til málanna að leggja í bókmenntafræðum.
Annars fór ekki mikið fyrir Svövu síðustu árin. Aðrir
höfundar og önnur verkefni urðu meira áberandi. En á
sjöunda áratugnum sérstaklega var rödd hennar mjög
sterk og hún lagði ekki árar í bát eins og Gunnlaðar saga
og fleiri verk vitna um.
Persónuleg kynni mín af Svövu urðu fremur stutt en þó
meiri en engin.
Þótt við skipuðum okkur ekki í sama stjórnmálaflokk
var þó skáldskapurinn sameiginlegt áhugamál og ég fékk
sönnur á smekkvísi hennar í þeim efnum.
Einu sinni á skrifstofu Lesbókar teygði hún sig í miðri
samræðu eftir snyrtiveski sínu og púðraði sig og litaði
varirnar af alúð. Með þessu varð ég vitni að jafnræð-
islegri hegðun kvenfrelsiskonu.
Eða skjátlaðist mér líkt og hent getur gagnrýnendur?
Svava Jakobsdóttir
Eftir Jóhann Hjálmarsson
ENDRUM og eins voga íslenzkir
píanistar sér út á glerhálan ís slag-
hörputvíleiks. Af þeim örfáu tilvik-
um sem ég man eftir má nefna sam-
leik Steinunnar Birnu
Ragnarsdóttur og Þorsteins Gauta
Sigurðssonar, og Jónasar Ingimund-
arsonar og Gerrits Schuil. Af erlend-
um gestum kemur aðeins upp í hug-
ann frábær samleikur tékknesku
hjónanna Ludmilu Kojanova og Pa-
vels Novotný, er fram fór í allt of
fárra votta viðurvist í Salnum í apríl
2000. Yfir eldri æskuminningum
manns voma veikir sjónvarpsskugg-
ar hins fyrrum heimskunna dúós
Marians Rawizc og Walters Land-
auers. Á síðustu áratugum munu lík-
lega þekktastar frönsku systurnar
Katia og Marielle Labèque – þótt
hvorugt parið hafi líkast til hingað
komið, nema rangt sé með farið.
Erfitt er gera sér í hugarlund hvað
etur tveimur píanóleikurum saman á
umrætt tvenndarforað, er í raun út-
heimtir áratugalangan músíkalskan
síamstvíburalifnað. Því trúlega er
enginn hljóðfærasamleikur kröfu-
harðari en á tvö píanó – um leið og úr
fáu er að velja af óumdeildum meist-
araverkum fyrir þá áhöfn. Fyrir ut-
an ánægjuna við að starfa á jafnræð-
isgrundvelli með sálufélaga á sama
hljóðfæri er það því væntanlega
helzt háskinn sem heillar – þegar
minnstu mistök geta orðið jafnafd-
rifarík og í frægu rúlluskautaatriði
Chaplins á barmi ginnungagaps í
Borgarljósum.
Þau Guðríður St. Sigurðardóttir
og Kristinn Örn Kristinsson létu sig
samt hafa það á allvel sóttum tón-
leikum þeirra í Salnum á miðviku-
dag. Fremstur á sviði
var Bösendorfer húss-
ins en beint fyrir aftan
hann Steinwayinn, og
höndlaði Guðríður síð-
arnefndan í fyrri hálf-
leik, en Kristinn í
Rachmaninoff og
Gershwin eftir hlé.
Hvort þau hafi leikið
saman áður kom að
vísu ekki fram af
ferilágripum þeirra í
tónleikaskrá. En sé
svo var árangurinn
vissulega eftirtektar-
verður og gaf vísbend-
ingu um að loks hefðu
saman ratað tveir ein-
staklingar er gætu átt nægilega
skylt tónskap saman til að réttlæta
frekari samvinnu í þessari vandmeð-
förnu grein.
Reyndar voru aðeins tvö verk
kvöldsins frumsamin fyrir píanódúó.
Upphafsatriðið, Pavana Ravels fyrir
látna spænska prinsessu (1902), er
þannig kunnara í einleiksfrumgerð
sinni. Hér var það útsett fyrir tvær
slaghörpur af Richard Simm, og
mjög vel að því er bezt varð heyrt.
Alltjent var engu ofaukið, og tigin
angurværðin söng með fagurlega
samstilltum þokka í tvíleik Guðríðar
og Kristins.
Næstu tvö dagskráratriði voru
hins vegar milliliðalaus. Sónata Moz-
arts fyrir tvö píanó í D-dúr K448 frá
1781 var áður flutt hér á landi af
þeim Steinunni Birnu og Þorsteini
Gauta í apríl 1996. Við aðra heyrn sló
það mann, að flyglarnir hefðu betur
verið sem lengst hvor frá öðrum, því
mótsvörull rithátturinn bauð nánast
upp á lifandi „stereó“ víðóm. Hér fór
óþarflega sjaldheyrt lítið meistara-
verk, er á köflum slagaði upp í betri
píanókonserta snillingsins. Það var
býsna kröfuhart á samtaka fingra-
fimi í útþáttum, enda túlkuninn ekki
alltaf laus við taugaóeirð, þó að
syngjandi hægi miðþátturinn væri
afburðavel mótaður.
Svíta nr. 2 (1901) eftir Rachman-
inoff var ólíkt þykkar skrifað verk og
varla eins vel heppnað fyrir dúóá-
höfnina og sónata Mozarts. Þó glitti í
margt fallegt í samleik þeirra félaga,
er skartaði kannski samstilltustu
stórmótun kvöldsins í glæsilegum
rúbatóum og accelerandóum Presto-
valsins (II). Þrjár Prelúdíur Georges
Gershwins í dúóútfærslu Gregorys
Stone mynduðu síðan léttan loka-
punkt, með hæga og hraða rúmbu
utan um blúsaðan miðforleikinn er
tókst einna bezt, enda tiltölulega
óháðastur þeirri djasssveiflu sem
fáum klassískt menntuðum píanist-
um er í blóð borin.
Á barmi ginnungagaps
TÓNLIST
Salurinn
Píanódúó eftir Ravel (úts. Simm), Moz-
art, Rachmaninoff og Gershwin (úts.
Stone). Guðríður St. Sigurðardóttir og
Kristinn Örn Kristinsson, píanó. Miðviku-
daginn 25. febrúar kl. 20.
KAMMERTÓNLEIKAR
Guðríður St.
Sigurðardóttir
Kristinn Örn
Kristinsson
Ríkarður Ö. Pálsson
Austan mána –
ljóð frá Kína og
Japan er í þýð-
ingu Pjeturs Haf-
steins Lár-
ussonar.
Ljóðskáldin sem
hér eru þýdd ljóð
eftir eiga það öll
sameiginlegt að
hafa verið uppi á tímum Teng-
keisaraættarinnar. Hún komst til
valda árið 618, sameinaði ríkið sem
þá hafði verið sundrað í nær fjórar
aldir og ríkti til ársins 907. Vinirnir Lí
Po og Tú Fú þykja mestir kínverskra
skálda. Einnig sköruðu þeir Vang Vei
og Meng Hao-jan fram úr í ljóðagerð-
inni. Ljóðin í bókinni eru eftir þessi
skáld frá 8. öld.
Þá eru í bókinni ástarljóð frá Jap-
an. Ljóðin tilheyra þeim bragarhætti
sem kallast tönkur. Elstu ljóðin eru
frá áttundu öld, en þau yngstu frá
síðustu öld. Allar eiga þessar tönkur
það sameiginlegt að vera ástarljóð
og öll eru skáldin konur, utan elsta
skáldið, Kakinomoto No Hitomaro,
en hann var uppi á þeim tíma er
tönkurnar voru fyrst ortar. Tönkur eru
smáljóð sem skiptast í fimm ljóð-
línur. Elstu tönkurnar sem vitað er
um eru í hinu forna handriti Kojiki,
en það mun upphaflega hafa verið
kynnt við keisarahirðina árið 712.
Ýmsir vilja rekja upphaf japanskra
bókmennta til þess handrits.
Útgefandi er Salka. Bókin er 80
bls., prentuð í Litrófi.
Ljóð