Morgunblaðið - 01.03.2004, Blaðsíða 24

MINNINGAR
24 MÁNUDAGUR 1. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
✝ Svava Jakobs-dóttir, rithöfund-
ur og fyrrv. alþing-
ismaður, fæddist 4.
október 1930. Hún
lést á Landspítalan-
um – háskólasjúkra-
húsi í Fossvogi 21.
febrúar síðastliðinn.
Foreldrar hennar
voru sr. Jakob Jóns-
son og Þóra Einars-
dóttir. Eftirlifandi
systkini Svövu eru
Guðrún Sigríður,
írönskufræðingur og
hjúkrunarfræðingur
í Kaupmannahöfn, gift Hans W.
Rothenborg, húðlækni, Þór Edw-
ard, veðurfræðingur og deildar-
stjóri, kvæntur Jóhönnu Jóhann-
esdóttur, rannsóknatækni, og Jón
Einar, lögmaður og stórkaup-
maður, kvæntur Gudrun Jakobs-
son, skrifstofustjóra; látinn er
Jökull, rithöfundur.
Eftirlifandi eiginmaður Svövu
er Jón Hnefill Aðalsteinsson, pró-
fessor emeritus, og eiga þau einn
son, Jakob S., leikstjóra, leik-
skáld og verkefnisstjóra í Sví-
þjóð. Sambýliskona hans er Katja
Öz, háskólanemi.
Að loknu stúdentsprófi nam
Svava bókmenntir, fornensku og
forníslenskar bókmenntir við
Smiths College og Oxfordhá-
skóla, og síðar
sænskar nútímabók-
menntir við Upp-
salaháskóla áður en
hún gerðist rithöf-
undur. Hún var
starfsmaður utan-
ríkisráðuneytisins,
kennari, blaðamað-
ur og dagskrár-
gerðarmaður og
þingmaður Alþýðu-
bandalagsins 1971–
79; hún gegndi auk
þess fjölda trúnað-
arstarfa, m.a. fyrir
samtök rithöfunda
og sem fulltrúi Íslands í Norður-
landaráði og á Allsherjarþingi
Sameinuðu þjóðanna.
Eftir Svövu liggja smásögur,
skáldsögur, leikverk og fræðileg-
ar ritgerðir; mörg verka hennar
hafa verið þýdd og gefin út víða
um heim.
Svava varð heiðursfélagi Rit-
höfundasambands Íslands frá
1996, hún hlaut Henrik Steffens-
verðlaunin í Þýskalandi 1997 fyr-
ir framlag sitt til evrópskrar
menningar og var sæmd riddara-
krossi hinnar íslensku fálkaorðu
2001. Heiðurslauna listamanna
naut hún hin síðari ár.
Útför Svövu fer fram frá Hall-
grímskirkju í Reykjavík í dag og
hefst athöfnin klukkan 13.30.
Ein kærasta minning sem ég hef
um Svövu mágkonu mína er frá Mörk
á Landi í Rangárþingi.
Þarna hófu þau systkinin, Svava og
Þór, gróðursetningu og uppgræðslu
sumarið 1988. En móðuramma þeirra
systkina, Guðrún Jónasdóttir, var
ættuð frá Mörk, þar sem faðir hennar
fæddist og ólst upp.
Svava var ákaflega vandvirk við öll
verk og svo var einnig með þessi.
Hún leitaði víða ráða um staðsetn-
ingu í landspildunni og um val á
plöntum. Þetta var líka nauðsynlegt
því að reynsla okkar fjögurra í þeim
efnum var af skornum skammti. Það
varð úr að gróðursetja í skjólsælu
mýrlendi fyrir neðan Baðsheiðina.
Það sannaðist með tímanum að valið
var rétt. Mér er minnisstætt hvernig
hún valdi hverri plöntu skjól utan í
þúfu, en ekki í laut. Plantan skyldi
fara hæfilega langt niður, hnausinn
skyldi mulinn svo að hægt væri að
þjappa vel að rótinni. Þó að ekki hafi
hver einasta planta endurgoldið um-
hyggju Svövu með því að ná þroska
hafa þær sem lifa orðið að trjám,
sannkölluðum birkidrottningum.
Við gátum yfirleitt haldið blessaðri
sauðkindinni úti, en auðvitað fyrir-
fundust glufur á girðingunni fyrstu
árin. Eitt sinn keyptu Svava og Jón
myndarlegt birkitré sem þau kölluðu
tréð hans Jóns Hnefils litla, sonar-
sonarins sem stundum var með í för.
Eina helgina komum við að trénu,
sáum þá að vandlega hafði verið nag-
aður af því börkurinn og bitnir af
mýkstu sprotarnir. En það náði sér á
strik og lifir nú góðu lífi.
Eitthvað bindur okkur við stað
sem við vitum rætur okkar standa í.
Svava var mjög áhugasöm, ef ekki
gagntekin af landinu. Var Mörk eins
konar átthagar fyrir henni? Hún
hafði ferðast víða og notið margs, en
kannski ekki haft stað á Íslandi þar
sem „hjartað finnur forsælu“ svo að
vitnað sé lauslega í orð skáldsins.
Landið í Mörk er nokkuð erfitt til
ræktunar og verður seint allt fullgró-
ið. Að öðru leyti er óþarft að bæta
nokkru orði við þá fögru og sönnu lýs-
ingu sem er bakgrunnur smásögunn-
ar „Undir eldfjalli“ og birtist í sam-
nefndri bók Svövu 1989. Flest benti
til að hún hefði hugsað sér að hafa þar
verkefni í framtíðinni, en annir tóku
við hjá henni nokkrum árum síðar, og
þar á eftir langvarandi veikindi.
Á seinni árum leitaði hún oft frétta
hjá okkur Þór um Mörk, en henni
auðnaðist ekki að koma þangað.
Ég þakka Svövu fyrir vináttu
hennar og tryggð. Jóni Hnefli, Jakobi
S. og fjölskyldu votta ég samúð mína.
Samúðarkveðjum er einnig skilað frá
börnum okkar búsettum í útlöndum,
Þóru, Vésteini og fjölskyldum.
Blessuð sé minning hennar.
Jóhanna Jóhannesdóttir.
Ég hringi dyrabjöllunni, athuga
snöggt hvort ég og litla systir lítum
ekki vel út og bíð spennt eftir að
Svava frænka opni. Í höfði mínu ómar
setning föður míns um að haga okkur
vel og vera kurteisar. Svava kemur til
dyra og hleypir okkur inn brosandi.
Okkur systrum er boðið í kvöldmat.
Ég var búin að ákveða að sýna mínar
bestu hliðar og var kurteisin uppmál-
uð. Við setjumst við uppdúkað borð
og ég set á diskinn minn kartöflur,
kjöt og grænar baunir. Vanda mig við
að halda rétt á hnífapörunum og
halda olnboga niður, er ég sker kjöt-
ið. En það tekst ekki betur til en svo
að hnífurinn rennur til á diskinum,
beint í baunirnar og þær fljúga fram
af diskinum, rúlla um allt borð og nið-
ur á gólf. Ég var eyðilögð! Auðvitað
gerðu hvorki Svava né Jón Hnefill
nokkurt mál úr þessu og við tíndum
upp baunirnar og héldum áfram mál-
tíðinni. En mér fannst ég hafa gjör-
samlega eyðilagt þessa fínu ímynd
sem ég ætlaði að sýna. Ég var senni-
lega 11 ára gömul þegar þetta gerðist
og fyrir nokkrum árum rifjaði ég
þessa sögu upp fyrir Svövu. Í stað
þess að hlæja með mér fékk frænka
mín áfall og spurði hvort mér hefði
virkilega liðið svona illa heima hjá
sér. Þarna fékk ég þó tækifæri til að
útskýra fyrir Svövu frænku hvað mér
fannst sem barni og það var svo sann-
arlega allt annað en vanlíðan í kring-
um hana. Ég bar alltaf svo mikla virð-
ingu fyrir Svövu. Mér þótti hún fáguð
og merkileg kona. Og hún var guð-
móðir mín! Mér leið alltaf vel í návist
hennar og mig langaði til að sýna að
ég væri fín og fáguð líka. Baunirnar
fljúgandi skemmdu einungis áform
mín. Við þetta breyttist áhyggjusvip-
ur Svövu í bros og svo hlátur. Hlátur
sem ég þekkti vel. Því að alltaf þegar
ég hugsa til Svövu þá sé ég hana fyrir
mér hlæjandi. Hún hafði mikið og
gott skopskyn. Sá skoplegu hliðarnar
á ýmsum málum og gerði óspart grín
að sjálfri sér líka. Hafði þann eigin-
leika sem ég dái í fari annarra, að
taka sjálfa sig ekki of hátíðlega.
Ég og Svava áttum mjög gott sím-
tal fyrir um níu árum eftir erfiðan
kafla í lífi mínu og hún sagði mér þá
að tíminn læknaði öll sár. Faðir minn
var ekki sammála og sagði að við
lærðum að lifa með sárunum. Í dag sé
ég að systkinin höfðu bæði rétt fyrir
sér. Þegar við látum reynslu verða að
lærdómi þá gróa sárin og lærdóminn
tökum við með í framhaldið. Þetta
símtal frá Svövu skipti mig miklu
máli. Nokkrum árum síðar var ég aft-
ur mætt við útidyr Svövu. Rétt rúm-
lega þrítug kona en með hnút í mag-
anum. Ég hélt á blaðabunka í vinstri
hendi og hringdi dyrabjöllunni. Ég
hafði tekið það stóra skref að biðja
frænku mína að lesa yfir ljóðin sem
ég hafði skrifað og vissi að frá Svövu
fengi ég heiðarlega gagnrýni. Að
venju tók hún vel á móti mér og við
fórum yfir þessi skrif mín saman. Ég
fékk frá henni hvað betur mátti fara
og hvað væri gott. Og í lokin sagði
hún: „Það sem ég er ánægðust með
að sjá er að þú ert ekki ung kona föst í
sjálfsvorkunn. Skrif þín lýsa erfiðum
tímum og þungum hugsunum en hér
er hvergi að finna neinn vælutón.“ Ég
var himinlifandi ánægð með þessi orð
og þau sitja enn föst í minni. Setning
þessi hvatti mig til að lifa mínu lífi
með þessum hætti. Svava var því ekki
aðeins systir föður míns og guðmóðir
mín, heldur mikill áhrifavaldur í lífi
mínu.
Guð blessi minningu hennar.
Bryndís Eva Jónsdóttir.
Virðing og yfirvegun eru fyrstu
orðin sem koma í hugann þegar ég
hugsa til Svövu. Einstök yfirvegun
ríkti í allri hennar framkomu og sem
barn skynjaði ég fljótt að hvert orð og
látbragð hafði þýðingu og náði at-
hygli allra hvort heldur þeir voru
ungir æringjar eða virðulegir borg-
arar.
Það er ekki öllum gefið að hafa slík
áhrif á umhverfi sitt og að geta með
beinum og óbeinum hætti mótað við-
horf og ýtt úr vör krefjandi og um leið
spennandi umfjöllun.
Svava hafði hárfín tök á rökræðum
og stundum mátti sjá hana fyrir sér
sem þaulæfðan skylmingamann slá
vopnin úr höndum viðmælanda.
Stundir með Svövu urðu sjálfkrafa
dýrmætar kennslustundir.
Í uppvexti sínum upplifði Svava
það ásamt Guðrúnu systur sinni að
vera nýbúi í eigin landi. En það helg-
ast af því að þegar skólaganga henn-
ar hófst á Íslandi við lok barnaskóla
kom hún úr enskum skóla þar sem
fjölskylda hennar hafði búið í Kanada
alla hennar barnæsku. Þá ríkti eng-
inn skilningur fyrir nauðsyn þess að
veita stuðning við aðlögun. Í stað
þess flugu háðsglósur úr skólaum-
hverfinu ef smá misritun varð. En
systurnar voru fljótar að læra og síð-
ar fékk þjóðin að njóta og dást að ein-
stakri ritsnilld Svövu. En svo lengi
býr að fyrstu rótum að alla sína ævi
taldi hún upp á ensku.
Svava var næm á umhverfi sitt og
mikill náttúruunnandi og hafði lag á
að vekja athygli á hinu sérstæða og
fínlega í umhverfinu. Hún kom frá af-
ar sterkri fjölskyldu þar sem menn-
ing, menntun og listir voru inngrónar
í stoðkerfi daglegs lífs og sú mótun
hafði áhrif langt út fyrir fjölskyldu-
kjarnann.
Á umbrotatímum þjóðarinnar þeg-
ar þjóðin fór í gegnum stórfelldar
breytingar með atvinnuþátttöku
kvenna kom Svava og tók oddaflugið
sem frumkvöðull og fánaberi fyrir
nýja umræðu um stöðu kynjanna og
um jafnréttismál Á hárréttum tíma
kom hún fram með rök, sjónarhorn
og nýja beitta hugsun sem mótaði
samtímann og það svo að samfélagið
logaði.
Erfið veikindi hafa hamlað starfs-
þreki Svövu lengi og hefur Jón Hnef-
ill staðið sem klettur við hlið hennar.
Á taflborðinu er drottningin farin,
drottningin sem var öðrum færari í
að búa til snilldarfléttur og óvænt
sóknarfæri.
Það eru forréttindi að geta í upp-
vexti mátað gildi, viðhorf og sýn sam-
an við þroskaða dómgreind mann-
eskju sem með samræðulist nær
eyrum allra og gefur þannig vega-
nesti fyrir lífið – og fyrir það er ég
ómælt þakklát um leið og ég votta
Jóni Hnefli og Jakobi og börnum
djúpa samúð.
Guðrún Þórsdóttir.
Svava frænka er dáin. Það var hún
kölluð á mínu heimili. Þegar ég var að
skrifa leikrit mitt Íslands þúsund tár
tóku foreldrarnir í verkinu uppá því
að saga dóttur sína í sundur í sirkus-
atriði. Ég var hugsi yfir þessu og svo
laust niður í huga minn sögu eftir
Svövu sem heitir Saga handa börnum
þarsem móðirin á heimilinu er bútuð
niður af fjölskyldunni. Bíddu við!
hugsaði ég, ætli við Svava séum eitt-
hvað skyldar? Það var eðlileg hugsun
í ljósi þess að fjölskylduboðin voru þá
að mestu aflögð enda má segja að þá
hafi flestir í fjölskyldunni verið
komnir með sína eigin sög. En í sam-
bandi við þennan skáldskap okkar
var annað hvort um að ræða kvenlega
íróníu en írónían er vopn þess sem
stendur utangarðs, ellegar þá aust-
firskan húmor og ég hallaðist að
þeirri kenningu. Þessvegna er sorg-
legt ef Austfirðingar eru nú að nota
þennan ágæta húmor til að búta og
saga undan sér landið í staðinn fyrir
að smíða kistur. Það þarf að læra að
nota húmor einsog önnur verkfæri í
lífinu.
Að öðru leyti er svolítið merkilegt
ef mannkynið sem setur andann í
öndvegi ætlar að nota þennan anda til
að búta niður líkamann. Kannski ein-
hver misskilningur um himnavist á
jörðu.
Svo liðu stundum heilu árin ánþess
ég hitti Svövu. En í seinni tíma hitti
ég stundum elsta barnabarnið henn-
ar á kaffihúsi, hann Jón Hnefil, og
bað fyrir kveðju til hennar. Ég hugs-
aði um að heimsækja hana og fá að
læra eitthvað af henni en mín minni-
máttarkennd og fjörðurinn í fjöl-
skyldunni kom í veg fyrir það. Og þá
kemur að því að hafa samband við
látna ættingja sína fyrst það var ekk-
ert við þá lifandi. Í vikunni var ég að
ljúka við leikrit. Textinn rann í stríð-
um straumum en byggingu verksins
vantaði. Þá fannst mér Svava standa
við hlið mína og minna mig á bókina
sína Tólf konur. Og þá laust byggingu
verksins í huga minn, tólf jarðarfarir,
já, og nú er leikritið um það hvernig
hægt er að jarða sömu konuna tólf
sinnum. Og fyrst komið var á dálítið
samband þótti mér við hæfi að bjóða
henni heim í stofu og þakka henni
heilræðið. Heil bygging er ekki svo
lítils virði. Ég notaði líka tækifærið
og spurði hana hvernig í ósköpunum
hún hefði farið að því að koma svona
seint fram á ritvöllinn og slá svona
rækilega í gegn. Ég er snillingur,
sagði hún og bætti við: Þeir eiga
hnífasafn. Og það þarf að taka vel á
móti konu-snillingum.
Svava var í útliti einsog persóna á
sviði, hún hefði sómt sér vel í leikriti,
hún hefði getað þagað allan tímann
og framvindan hefði farið á verulegt
flug. Eða komið með eitraðar athuga-
semdir þegar allir aðrir þögðu. Hún
bjó til móment handa mér í síðasta
fjölskylduboðinu sem við hittumst í;
ég var að kveðja, það var setið við
mörg borð, ég kastaði kveðju yfir
hópinn en þá reis kona úr sæti, það
var Svava frænka mín sem kallaði:
Bless Ella. Mér fannst einsog hún
væri alveg eins að segja: Komdu Ella.
Ömmubörnunum votta ég mína
dýpstu samúð, Hans Jakobi frænda
mínum og Jóni Hnefli manni hennar.
Elísabet Kristín Jökulsdóttir.
Svava var „það sem menn kalla
Geni“. Það er heiður að hafa verið
samferða henni.
Þegar ég sá hana fyrst fannst mér
eins og ég hefði alltaf þekkt hana.
Hún var minni en ég átti von á en
samt var hún stærri en við hin. Þó að
hún væri gömul fannst mér hún alltaf
ung. Þó að hún væri veðruð af erf-
iðum veikindum kom það mér á óvart
þegar hún kvaddi.
Samræður við Svövu voru ævin-
týri. Hún hafði þann sjaldgæfa kost
að vera næstum alveg laus við klisjur.
Hugur hennar flaug víðar og dýpra
en flestra.
Í samræðum okkar tók hún reglu-
lega í sundur heimsbókmenntirnar
og goðafræðina og raðaði þeim sam-
an upp á nýtt til þess að skilja þær
betur og lesa í þær nýja merkingu. Þá
sat hún stundum eins og völva og
þuldi, en ég sat spenntur og varð að
einbeita mér til að skilja. Svava leit-
aði kjarnans og undi sér ekki hvíldar
fyrr en leiðarenda var náð.
Ekki var leiðinlegra að ræða við
hana um hversdagslegri mál, stjórn-
málin, nýjustu bækurnar eða venjur
og siði Íslendinga. Hjá henni fékk
maður alltaf nýtt sjónarhorn, hvarf
inn í annan heim sem virtist oft ólíkt
skynsamlegri og mennskari en fjöl-
miðlasíbyljan. Hún var jákvæð og
uppörvandi en innantómt hól var
fjarri henni, eins og allt merkingar-
laust hjal. Svava var hrein og bein,
hafði ríka réttlætiskennd og vildi
engar málamiðlanir um grundvallar-
atriði. Hún hafði áhuga á lífinu og
tókst á við það af heimspekilegri al-
vöru en írónían þó aldrei fjarri. Þess-
ir eiginleikar öfluðu henni virðingar
fyrir ritverk sín.
Hún var Sunn-Mýlingur í föðurætt
og frænka okkar Davíðs Oddssonar,
eins og hún stríddi mér stundum
með. Hún var prestsdóttir, næstelst í
stórum systkinahóp og bar þess
merki að koma úr mikilli og góðri fjöl-
skyldu. Hún dvaldi í bernsku í Kan-
ada en kom hingað á stríðsárunum og
sá þjóðina stundum utanfrá fyrir vik-
ið. Eftir stúdentspróf lærði hún
ensku í sjálfum Smith College og eitt
ár las hún fornbókmenntir hjá Tur-
ville-Petre í Oxford. Hún sagði mér
eitt sinn að Turville-Petre hefði ætlað
henni að skrifa um Morkinskinnu og
sagðist því fegnust að ég hygðist gera
það í staðinn. Hennar eigin rann-
sóknir leiddu hana á aðrar og sér-
stæðari brautir. Hún sneri goðsögun-
um við og las þær á röngunni eins og
hún sagði stundum. Þann lestur má
meðal annars sjá í Gunnlaðar sögu,
sem ég hafði lesið unglingur og hrifist
af en kom samt aldrei almennilega
orðum að því við Svövu.
Síðar var hún kennari og blaða-
maður, bjó um hríð í Svíþjóð og bar
mikla virðingu fyrir þeirri þjóð. Árið
1971 varð hún áttunda konan sem
kosin var á Alþingi. Friðarbaráttan
réð úrslitum um að hún lagði á þá
braut og ég veit að hún hreif marga
með sér sem ella hefðu ekki kosið Al-
þýðubandalagið. Á þingi barðist hún
meðal annars fyrir Launasjóði rithöf-
unda sem margir njóta nú góðs af.
Það gladdi hana þegar alþingi veitti
henni heiðurslaun listamanna þó að
sá heiður væri síðbúinn.
Seinustu ár voru Svövu erfið. Lík-
aminn gaf sig löngu á undan andan-
um. Hún naut þá Jóns Hnefils sem
studdi hana af fádæma styrk. Utan-
aðkomandi skynjuðu hversu lánsöm
þau voru að eiga hvort annað. Tvö tré
á ströndu.
Ármann Jakobsson.
Kveðja frá
Rithöfundasambandi Íslands
Svava Jakobsdóttir er horfin sjón-
um okkar en eftir standa verk henn-
ar, frumleg, áhrifarík og einstök.
Svava markaði djúp spor í sögu ís-
lenskra bókmennta á fleiri en einu
sviði og náði í listsköpun sinni lengra
með hverju nýju verki. Í smásögum
sínum, leikritum, skáldsögum og rit-
gerðum fór hún jafnan ótroðnar slóð-
ir, svo það var ekki einungis hér á
heimavelli sem verk hennar vöktu
umtal og aðdáun. Svava var leiftrandi
fulltrúi íslenskra rithöfunda á er-
lendri grund og það áður en útrás ís-
lenskra nútímabókmennta hófst fyrir
alvöru.
Svava sat í stjórn Rithöfundafélags
Íslands og Leikskáldafélags Íslands
um árabil og var ennfremur öflugur
liðsmaður íslenskra listamanna þeg-
ar hún átti sem þingmaður stóran
þátt í að leggja grunninn að Launa-
sjóði rithöfunda, en með tíð og tíma
hefur sá sjóður orðið einn helsti bak-
hjarl íslenskra rithöfunda.
Svava Jakobsdóttir var kjörin
heiðursfélagi Rithöfundasambands
Íslands árið 1996.
Félagar hennar í rithöfundastétt
kveðja hana með þakklæti og virð-
ingu. Jóni Hnefli, Jakobi og fjöl-
skyldu sendum við samúðarkveðjur.
Aðalsteinn Ásberg Sigurðsson.
Ég þakka Svövu Jakobsdóttur
ævilanga samfylgd. Ég þakka henni
bækurnar, fræðigreinarnar, hlýhug-
inn og hvatninguna. Þegar maður
kveður stóran anda verða allar hug-
renningar fátæklegar. Svava var
kletturinn í hafi skáldskaparins.
Meistarinn án hávaðans. Allt höfund-
arverk hennar var einstakt, kraft-
mikið og öflugt. Hún hafði líka þá
reisn til að bera sem hvorki verður
auglýst né keypt og aldrei verður
SVAVA
JAKOBSDÓTTIR