Heimilistíminn - 05.04.1979, Blaðsíða 9

landsvinurinn frægi og náttúruskoöandinn
er sigldi til Islands skipi sinu haustið
1772. Magnús Stephensen ritaði sir Jóseph
bréf oglétþýöa þaöá ensku. Hann greindi
honum frá vandræðum Islands og bað
hann ásjár. Bréflð er varöveitt I skjölum
sr. Jósephs og er prentað í bók Halldórs
Hermannssonar um sir Jóseph Banks.
2
Magnús Stephensen byrjar bréf sitt
meðþvi að minna sir Jóseph á ferð hans
til Islands árið 1772, og þann mikla greiða
er faðir hans veitti honum i einu og öllu,
greiddifyrir honum af sönnum drengskap
og höföingslund. Clafur Stephensen var
mikill höfðingiog varvinur vinasinna, og
ef til vill hefur hann veriö meiri vinur
Breta, en kemur fram i eftirlátnum
heimildum.
Hann greindi frá þvf, að hann væri elsti
sonur Olafs Stephensens og væri hann nú i
nauðum staddur. Hann sagði, að hann
hefði farið að heiman og ætlað til Dan-
merkur, og ekki haft hugmynd um striöiö
milli Danmerkur og Breta. Skip hans var
hertekið, en það var eign tveggja Is-
lenskra kaupmanna og hét De tvende
Söstre og flutt sem herfang til Bretlands.
Skipið væri nú I haldi I Bretlandi en hefbi
ekki enn þá verið gert upptækt, en sam-
kvæmt lögum og tilskipunum her-
stjórnarinnar bresku yrðu þaö örlög þess.
Hann greindi frá þvf, aö ef kaup-
mennirnir islensku missi skip sitt og farm
og annað góss veröi þeir öreigar. En
verra fylgi I kjölfarið. Siglingar myndu
verða engar til Islands og það myndi
valda þar hungri og margs konar hörm-
ungum. blandþolir það alls ekki að verða
án siglinga, ekki um ársbil, hvað þá
heldur lengur. 1 landinu séu ekki nema
um 47.000 manns, og hafi ibúatala þess
stórlækkaö á 18. öldinni.
Siöan rekur hann sögu Islensku
verslunarinnar, og greinir, að hún hafi
veriö gefin fr jáls öllum þegnum Danakon-
ungsárið 1788,oghafi þá margir vonaö að
hún batnaði. En það hafi brugðist. Harð-
indi hafa herjað landiö, og grasbrestur,
aflaleysi, hafls og eldgos, svo að sauöfé og
nautgripum hafi stórfækkað og út-
flutningur hafi oröið lltið annaö en skreiö
og saltfiskur. Nú bætast afleiöingar styrj-
aldarinnar ofan á þetta og sé þvl ekki
sjáanlegt annað en framundan sé hungur
og margvislegar hörmungar I landinu, ef
siglingar stöðvist til landsins.
Magnús leggur mikla áherslu á það aö
hann treysti þvi að Bretar muni ekki gera
þau fáu kaupför Islendinga upptæk, né
stöðvi þau i kaupferðum til og frá landinu.
Hann vitnar til þess, að við uppgjör Kaup-
mannahafnar, hafi þvi verið lofað að
eignir einstakra manna verði friðhelgar
ogekki gerðar upptækar, en á íslandi eigi
einstakir menn allt. Hann biöur sir Jóseph
Banks að tala máli Islands við bresk yfir-
völd svo aö hin herteknu skip verði gefin
frjáls og leyft að sigla með nauðsynjar til
og frá Islandi annað hvort með eða án
breskra leyfisbréfa meðan strlðið standi.
Magnús bætir þvl við I lokin, að hann
telji að ekki sé til of mikils mælst, þó sir
Jóseph neyti áhrifa sinna sem mest til
þess, aö kaupför, sem islensku
kaupmennirnir eigi i Bretlandi, Petræus,
Bjami Sivertsen og Adser Knudsen verði
losuö úr haldi I Leith og þeim leyfðar
siglingar.
Magnús lýkur bréfi sinu með þvl að
beiðast svars, svo aö hann geti fengið að
vita, hvort Banks hafi borist bréfið með
skilum, oghversuhann vilji bregöast viö
málaleitan hans. Að lokum afsakar hann,
að hann skuli ónáöa mann, sem kominn er
á hans aldur, en segist hafa gert það
vegna nauðsynja þjóðar sinnar, og telur
það sér til afsökunar að hann þekki göfugt
hjartalag hans og vinarhug til ættar sinn-
ar. Hann notar hér persónuleg sambönd
og hefur taliö það áhrifamest og ef til vill
hefúr þaö veriö rétt.
Magnús geturþessí bréfisínu til Banks,
að hann þurfi að fá upplýsingar til þess aö
geta lagt landinu lið og visar til þess að
verslunin þurfi aö hverfa fyrir fullt og allt
úr höndum konungs, en þar hefur hann að
sjálfsögðu að mestu átt við styrjaldar-
ástandið. Þaö var svo að af völdum
styrjaldarinnar gátu þau skip sem á ein-
hvern hátt voru á snærum konungs ekki
fengiö bresk leyfisbréf.
3
Astandiö var þannig með Islensku
sk4>in sem voru I vörslu bresku her-
stjórnarinnar i Bretlandi aö þau höfðu
ekki enn þá verið gerð upptæk né farmur
þeirra. En þegar hér var komið sögu,
mátti búast við þvi að það yrði gert þá og
þegar, sérstaklega eftir að Danakonungur
gaf út tilskipun um að taka Breta fasta og
gera upptækar eignir þeirra. Einnig voru
bréfaviðskipti bönnuð milli landanna og
næðist I bréf til enskra manna eða frá
þeim, átti að afhenda þau embættis-
manni, en hann sendi þau til konungs.
Hélt konungur siðan brennur miklar, þar
sem hann brenndi þau ásamt breskum
leyfisbréfum. Tók hatrið á Bretum langt
fram yfir allt velsæmi og var magnaö af
ofstæki hins einfalda og vitskerta konungs
Dana, gerði hann þegnum sinum mikinn
skaða með einkennilegum athöfnum sln-
um I stjórnarstörfum.
Máttí nú búast við mótleik af hendi
Breta, en sem betur fór fyrir Islendinga
varð hann ekki leikinn fyrr en 4. nóvem-
berogmátti þvl Magnús Stephensen ekki
vera öllu seinni til að rita sir. Jóseph
Banks en lagöi sig samt I nokkra hættu
með þvl aö brjóta bann konungs síns og
herra.
Magnús Stephensen gat ekki leitaö til
heppilegri manns, en sir Jósephs Ðanks.
Hann var valdamikill I landi sinu og
mikils metinn af þjóð sinni og stjórn, og
var á stundum nefhdur ágætasti Eng-
lendingurinn. Hann tók málaleitan
Magnúsar afskaplega vel og lagði sig
fram eins oghanngat til að vinna málstað
Islands allt það gagn er hann mátti.
Þegar hér var komið sögu, var sir
JósephBanks á 64. aldursári.fæddur 1743.
1 æsku var hann mikill útivistarmaður,
stundaöi fjallgöngur og unni náttúrfræöi
ognáttúruskoöun I hverri mynd sem var.
Hann varlandkönnuður ogfór I leiöangra
tiifjarlægra landa. Hann safnaði miklu af
náttúrlegum hlutum og er sumt af þvl
varðveitt enn þann dag í dag. Hann lagði
með öðrum vlsindamönnum grunninn að
framþróunarkenningu Darwins og hefur
hún mótað llfskoðun og heimsmynd vest-
rænna þjóöa mest frá þvl aö hún kom
fram.
Sir Jóseph Banks fór til íslands árið
1772. Hann varstolturaf ferðsinni þangað
og haföiupp frá þvi landallkan af lslandi I
nafnspjaldi sinu, og sýndi það greinilega,
að Island liggur við heimskautabaug.
Þetta hlaut að vekja athygli þeirra er
vildu skilja og var vitni um það aö sir
Jóseph var sannur vinur landsins á mörk-
um hinsbyggilegaheims. Enskir mennta-
menn geta þess I minningargrein um sir
Jóseph Banks, nýlátinn, aö hann hafi
hjálpað íslendingum undan einokun Dana
hvort heldur þeir eiga við áhrif hans eftir
Islandsferðina eða það sem hann gerði I
verslunarmálum þjóðarinnar I byrjun 19.
aldarinnar!
En eftir feröina til Islands áriö 1772 fékk
Jóseph Banks mikla vegsemd og
trúnaðarstörf I heimalandi slnu. Hann
var kosinn forseti breska vlsindafélagsins
34 ára gamall, en þremur árum slðar var
hann herraður eða sæmdur lárvarðartign.
Arið 1795, varð hann leyndarráð konungs
og slðar kjik-inn i stjórn verslunarráöu-
neytísins. Hann hafði mikinn áhuga á út-
þenslu Breta I verslun og nýlendum, sér-
staklega i fjarlægum heimshlutum. Hon-
um varö það mikið áhugamál að Bretar
köstuöu eign sinni á Island og Færeyjar.
Hann gerðimeira að segja kostnaðaryfir-
lit um hag þann, sem Bretland myndi
hafa af þvl, og miðaði við það ástand á ls-
landi eins og hann kynntist þvi fyrir
Móðuharðindi.en þá hafði hann kynnst
þjóðinni og verslun landsins sem hann
taldi vera mjög slæma.
Það má hiklaust gera ráö fyrir þvl að
sirJósephBankshafiþótf vænt um þaöaö
jafngeðþekkur og menntaður maöur frá
Islandi og Magnús Stephensen skyldi leita
til hans landi sinu til styrktar, enda leit
hann ekki á bón hans sem kvabb heldur
sem sjálfsagöa og nauðsynlega vanda-
málum til lausnar. Hann tók þvi á málinu
meöfullri alvöru og dugnaði. Hann sendi
þegar I stað boö um fyrirgreiöslu til
ráðherra þess, sem fjallaöium skipatöku-
máliö. Það sýnir betur en nokkuö annaö
aö sir Jóseph vildi gera allt fyrir Island
og málefni þess.
Til eru nokkur varöveitt bréf frá sir
Jóseph Banks i söfnum i Bretlandi, þar
9