Fréttablaðið - 27.05.2006, Blaðsíða 59

LAUGARDAGUR 27. maí 2006 39
Til eru ýmsar skilgreiningar á
stjórnmálum, en samkvæmt flest-
um þeirra fjalla stjórnmál um
ákvarðanatöku. Þó eru ekki allar
ákvarðanir stjórnmál. Ákvarðanir
einstaklinga sem fyrst og fremst
varða þá sjálfa eru til dæmis ekki
stjórnmál. Því er iðulega bætt við
skilgreininguna að ákvarðanatak-
an varði tiltekinn hóp, hvort sem
um er að ræða lítinn klúbb, heilt
samfélag eða þjóðríki.
Ákvörðunum þarf að fylgja vald
Ákvarðanir hafa ekki mikil áhrif
nema þeim sé framfylgt. Þannig
gerum við ennfremur ráð fyrir að
um sé að ræða bindandi ákvarðan-
ir sem ákveðið vald þurfi til þess
að framfylgja. Slíkt vald getur
verið fólgið í lögreglu- og dóms-
valdi sem og þrýstingi frá viðkom-
andi hópi ef ákvörðunum er ekki
fylgt eftir. Valdið getur líka verið
lögmætt eða ólögmætt. Lögreglu-
og dómsvald felur ekki endilega í
sér lögmæti því beita má þess
konar valdi jafnt í einræðisríkjum
sem lýðræðisríkjum. Þrýstingur
frá almenningi getur á hinn bóg-
inn falið í sér ákveðið lögmæti.
Almennt séð má segja að ákvarð-
anir séu lögmætar ef almenn sátt
ríkir um það ferli sem notað er við
ákvarðanatökuna.
Að lokum er oft gerður greinar-
munur á ákvörðunum sem varða
einkalíf fólks og opinbert líf þess.
Þannig er yfirleitt litið svo á að
ákvarðanir teknar innan fjöl-
skyldna, til dæmis um hvert skuli
fara í sumarfrí, séu ekki stjórn-
mál þrátt fyrir að þar sé um vel
skilgreindan hóp að ræða, ákvarð-
anir séu bindandi og að valdi sé
dreift milli fjölskyldumeðlima. Í
reynd má því segja að skilin á milli
opinbers lífs og einkalífs séu ekki
alltaf skýr.
Víðtæk áhrif stjórnmála
Draga má skilgreiningu á stjórn-
málum saman á þann hátt að
stjórnmál fjalli um bindandi
ákvarðanir sem varða hópa. Í ljósi
þessarar skilgreiningar er ljóst að
stjórnmál snerta líf okkar á nán-
ast óendanlega marga vegu.
Ákvarðanirnar um það hvort
við göngum í skóla, hversu lengi,
hvað við lærum þar, hvaða kröfur
eru gerðar, hvað við eða samfélag-
ið borgum fyrir skólagönguna og
hvaða réttindi námið veitir eru
allar stjórnmálalegs eðlis. Utan
veggja skóla eða vinnustaða móta
stjórnmálaákvarðanir líf okkar
áfram. Þær geta varðað frelsi
okkar til að taka þátt í stjórnmál-
um, hvort við getum ferðast til
útlanda, hvort við keyrum hægra
eða vinstra megin á götunni, hvort
við eigum færi á að horfa á sjón-
varpsútsendingar á fimmtudög-
um, og svo mætti lengi telja.
Ákvarðanataka
Flestar þessara ákvarðana eru
teknar af ríki eða ef til vill sveitar-
félögum. Svo eru mörg okkar
félagar í ýmsum félagasamtökum,
til dæmis verkalýðsfélögum eða
íþróttafélögum, sem taka ýmsar
ákvarðanir sem snerta okkur.
Aðrar ákvarðanir sem hafa
áhrif á líf okkar eru teknar í sam-
skiptum ríkja. Slíkar ákvarðanir
geta til dæmis haft áhrif á neyslu-
venjur okkar og möguleika okkur
til búsetu í öðrum ríkjum. Marg-
ar þess konar ákvarðanir eru
teknar í alþjóðlegum stofnunum,
til að mynda hjá Evrópusamband-
inu eða með samningnum um
evrópska efnahagssvæðið. Af
þessari stuttu upptalningu má sjá
að stjórnmál snerta flesta þætti
lífs okkar á einn eða annan hátt þó
að vissulega megi líta svo á að
ákvarðanirnar séu misjafnlega
mikilvægar.
Hvað er stjórnmálafræði?
Stjórnmálafræði er sú fræðigrein
sem leitast við að auka þekkingu
okkar á stjórnmálum, það er að
segja að öðlast skilning á því hvers
vegna tilteknar ákvarðanir eru
teknar. Í þeim tilgangi rannsaka
stjórnmálafræðingar hverjir
koma að ákvörðunartökuferlinu
og hverjir hafa möguleika á að
hafa áhrif á niðurstöðurnar.
Samspil einstaklinga og stofnana
Stjórnmálaákvarðanir eru afurð
tveggja þátta, einstaklinganna
sem koma að ákvarðanatökunni og
stofnana sem móta samskipti
þeirra. Forsetaræði og þingræði
eru dæmi um stofnanir sem hafa
áhrif á samskipti þeirra sem að
ákvarðanatökunni koma og
hvernig valdi er dreift þeirra á
milli. Í þingræðisríkjum er fram-
kvæmdavaldið (ríkisstjórnin) háð
stuðningi þingsins og getur ekki
setið í óþökk þess. Í ríkjum með
forsetaræði eru skilin á milli
framkvæmdavaldsins og löggjaf-
arvaldsins hins vegar skarpari.
Þar getur þing ekki nema í undan-
tekningartilfellum vikið forseta
frá völdum. Skipting valdsins
gerir það svo að verkum að þing
slíkra ríkja eru að öðru jöfnu ekki
jafnháð framkvæmdavaldinu og
þing í þingræðisríkjum. Innan for-
setaríkja eru síðan ýmsar stofnan-
ir sem aukið geta áhrif forseta á
löggjöf, til dæmis neitunarvald og
heimild til að gefa út tilskipanir.
Áhrif ákvarðana
Stjórnmálafræðin leitast við að
skýra hvaða áhrif stofnanir sem
þessar hafa á þær ákvarðanir sem
teknar eru og hvaða áhrif þær
hafa á samfélagið. Tilgangurinn
er að skapa forsendur fyrir skyn-
samlegri ákvarðanatöku. Ef raun-
in er til að mynda sú að þingræði
auki jafnræði í samfélaginu eða að
forsetaræði leiði til aukins hag-
vaxtar, þá er rétt að ný lýðræðis-
ríki notfæri sér þá vitneskju þegar
þau velja sér stjórnarskrá. Sömu-
leiðis geta gömul ríki nýtt sér slík-
ar upplýsingar þegar þau endur-
skoða sínar stjórnarskrár. Það
sama á að sjálfsögðu við um
ákvarðanatöku annarra en ríkis-
valdsins. Hópur hlýtur að vilja
velja sér reglur sem eru líklegar
til að vera gagnlegar við að ná
markmiðum hópsins, þótt vissu-
lega geti ríkt ágreiningur um hver
þau markmið eigi að vera.
Þetta svar er stytt útgáfa lengra
svars sem hægt er að lesa á Vís-
indavefnum.
Indriði Haukur Indriðason,
lektor í stjórnmálafræði við HÍ
Hvað eru stjórnmál?
�������������
���������������
Vísindavefur Háskóla Íslands fjallar um öll vísindi, hverju nafni sem þau nefnast. Að
jafnaði birtast þar 15-20 ný svör í hverri viku. Meðal spurninga sem glímt hefur verið
við að undanförnu eru: Er hægt að stjórna þjörkum með huganum, er fátækt á Íslandi
og hvað er afstæð fátækt, af hverju er svona mikill munur á útliti og persónuleika fólks,
er hægt að deyja úr hræðslu, hver er ástæðan fyrir því að Snæfellsjökull var gerður að
þjóðgarði og ef einhver er nirfill, hvað er hann þá? Hægt er að lesa svör við þessum
spurningum og fjölmörgum öðrum á slóðinni www.visindavefur.hi.is.
GETUR NOKKURT
LIÐ STÖÐVAÐ FH Í
SUMAR?
–þú veist það ef þú lest
Fréttablaðið
– Vel lesið!
F
í
t
o
n
/
S
Í
A