Sagnir - 01.06.2006, Blaðsíða 35

fPaö ujojopast, sem fiér er samíö, er fítifs virðijyrir afmenninj...
Skortur á minnis- og dagbókum, aldur, slitrótt ævi, órói og léleg drög
að sjálfsævisögu eru einkennandi fyrir ritun Matthíasar Jochumssonar.
I handriti sem hann sendi Guðmundi sagði, líkt og í fyrri uppköstum
Matthíasar, frá forfeðrum hans og uppruna, fæðingu, bemskuárum og
utanferðinni 1856 til 1857 og verunni í Flatey á Breiðafirði. Að því
loknu lagði Matthías pennann frá sér. Svo virðist sem hafi ekki tekið
hann upp á nýjan leik fyrr en um vorið 1913, þá til að fjalla um námsár
sín á sex ára tímabili, frá árunum 1859 til 1865. En þrátt fyrir nær
endalausar endurritanir bætir hann hvorki meiru við né gerir lýsingu á
atriðum sem hann hefur áður fjallað um ítarlegar á nokkum hátt.
Skáldið ætlaði seint að verða sátt við skrifin.
^Spáfdsaja um œji mina 1
Andlegar þjáningar Matthíasar voru ævarandi í lífi hans og gerðu þær
honum lífið leiðara eftir því sem á sótti. Dauðinn umhverfði líf hans
svo að segja alla ævi en hann var aðeins bam að aldri þegar hann
varð í fyrsta sinn vitni að dauða innan fjölskyldu sinnar.30 Dauðinn
lét hann bókstaflega ekki í friði. Skemmst er að minnast konumissis
hans árin 1868 og 1871. Og áhlaup mannsins með ljáinn virðist hafa
aukist í tímans rás, sér í lagi á bylmingsárunum þegar Matthías sat að
Oddabrauði. En hann kom engu við; dauðinn náði næstum að kveða allt
kvikt í kútinn. „Dauðinn var hinn mikli bölverkur, sem Matthías stóð
öndverður gegn alla ævi,“ sagði prófessor Sigurður Nordal í minningu
sinni um skáldið í febrúar árið 1921. Dauðinn var nálægur hverja stund.
En það var Matthías sjálfur sem særðist dýpsta sárinu. Dauðinn, sagði
Sigurður, „var alltaf að hrífa burt einhvem, sem hann vildi ekki missa,
særa einhvem, sem hann elskaði“ og því undi Matthías ekki. „Hann
vildi ekki sitja hlutlaus, vildi hugga og líkna, - bjarga með lýsingum
sínum frá gleymsku því, sem hægt var að bjarga. Dauðinn var honum
svo hugstæður, að hann sá hann alls staðar."31
Þetta rúm sem dauðinn tók sér óforspurður í lífi Matthíasar er
geysimerkilegur og virðist sem Matthías hafi notað erfikveðskap að
einhverju leyti til að vinna bug á sorginni. „Góður erfikveðskapur,"
skrifar Matthías árið 1908, „á að hughreysta, gleðja og einkum sýna
fyrirmyndir.“32 Þegar kom að ritun sjálfsævisögunnar tók Matthías
hins vegar aðra afstöðu. Hún fól í sér að skáldið gerði greinarmun á
ævisögum og öðm bókmenntalegu efni, svo sem endurminningum,
skáldskap og ljóðum þar sem minnst er liðinnar stundar. Þar á meðal
erfikveðskap.
Það var ekki að ósekju að Matthías gerði slíkan greinarmun.
Að mati hans áttu endurminningar og aðrar persónulegrar
heimildir að vera hlutlægar. Þær áttu að sýna á skýran og nákvæman
hátt persónuna sem fjallað var um hverju sinni frá öllum mögulegum
hliðum. „[Sjkuggahliðamar, að minnsta kosti annað veifið, eins og
björtu hliðamar,“33 segir hann á einum af þeim fjölmörgu sjónarhólum
sem hann gengur upp á í ffásögn sinni í Söguköflunum og veltir fyrir sér
stöðu sinni sem höfundur eigin ævi. Hann gerði sér, með öðram orðuin,
fyllilega grein fyrir því að sú mynd sem lesendur fengju af honum, myndi
endast svo lengi sem sjálfsævisaga hans yrði lesin. Þá metur Matthías
það þannig að höfundur sjálfsævisagna skuli reyna öðm fremur að vera
hlutlægur fremur en „hugsæislegur“ því „þessi athugasemd ætti að
minna menn á hversu afarstór vandi sé, að þekkja rétt og meta rétt þá er
menn eiga að mæla eftir aðra eða lýsa þeim eftir lát þeirra."34 Þar á hann
auðvitað ekki aðeins við ævisöguhöfunda rómantísku skáldanna heldur
skáldin sjálf sem ritað höfðu sjálfsævisögur sínar á meginlandi Evrópu.
Sú tilhneiging að gera sjálfum sér hærra undir höfði en vemleikinn
bar vitni um hafði þá þegar teygt anga sína til íslandsstranda. Það má
jafnvel leiða að því líkum að með þessu hnýti hann helst í skáldabróður
sinn, Benedikt Gröndal, enda vel líklegt að innihald sjálfsævisögu hans
hafi verið á hvers manns vömm löngu fyrir útgáfu hennar.35 Aðferð
Benedikts taldi Matthías vonlausa og vildi hann öóm fremur forðast að
beita henni enda gerði hún fátt annað en að skekkja sýn lesenda á hinum
raunvemlega höfundi.
En hvað varðar réttu leiðina að sjálfsævisögunni er engu líkara en
að Matthías hafi stillt sjálfum sér upp við vegg. Sem prestur var hann á
heimavelli hvað varðaði erfiljóðakveðskap og önnur eftirmæli um látna
einstaklinga, enda löngu víðfrægur fyrir mat sitt á öðmm. Þar vann hann
hins vegar eftir gamalli hefð og má jafhvel segja að með það markmið í
huga að lýsa sjálfum sér á hlutlægan hátt ffemur en „hugsæislegan“ og á
þann hátt að hann „þekkist rétt“, eins og hann orðaði það sjálfur, þá hafi
hann stillt sjálfum sér upp við vegg. Hvað ritun sjálfsævisagna varðaði
var lítið um fyrirmyndir, hvað þá hefð.
Það er því ekki að ófyrirsynju að Matthías gerir greinarmun á
þessum tveimur nálgunum á lýsingu á einstaklingnum og heldur en ekki
forvitnilegar með hliðsjón af hugmyndum hans um skáldskap almennt.
Þær vom öðru fremur rómantískar og i algjörri andstöðu við yfirlýsingar
hans um persónulegar frásagnir sínar. Jafnvel þar reyndist Matthías
tvístígandi.36 Þessi óvissa skáldsins ber þess merki að vangaveltur hans
um stöðu sína sem höfundar eigin sjálfs hafi miklu heldur latt hann
fremur en hvatt. A stundum virðist Matthías hafa verið á barmi þess að
gefast upp. Enda myndi það sjálf sem hann skilaði ffá sér bera merki
hans um aldur og ævi.
En lausn var í sjónmáli.
Matthías var margbrotið skáld sein stóð á tímamótum rómantíkur og
raunsæis. Hæpið er því að troða honum í hólf ákveðinnar stefnu. Þegar
kom að ritun sjálfsævisögunnar gerði þessi óflokkanleiki Matthíasi
ekkert nema óleik. Hann gat ekki með nokkru móti gert upp hug sinn
hvort hann vildi beita fyrir sig tækni rómantíkur eða raunsæis. Þetta
var á köflum tvísýnt. I huga höfunda rómantísku stefnunnar stangaðist
veruleikinn á við ímynd hans. Veruleikinn sem bjó innra með skáldinu
varð hins vegar ekki fangaður nema með innsýn; því skáldlega innsæi
sem Matthías vildi komast hjá að nota þegar kom að því að lýsa eigin
sálarástandi. En þótt hugmyndafræði rómantísku stefnunnar hafi valdið
Matthíasi hugarangri, með öllum sínum þversögnum við áðumefnda
stefnu hans um hlutlægi frásagnarinnar, þá var til lausn. Hún var
erfiljóðin. Fyrir þau var hann þá þegar þekktur. Erfiljóðin byggðust
á fyrirmyndum og áratugalangri hefð. Þau lutu sömu lögmálum og
skáldskapurinn og virðast því hafa verið hentugt skjól fyrir Matthías.
Og það vom einmitt lögmál skáldskaparins - hæfileikamir til að bregða
birtu á það sem liðið var og bjó innra með höfundinum - sem giltu í
orðum Guðmundar Finnbogasonar. ,,[Þ]au ... erfiljóð hefðu skáldlegt
gildi, sem megnuðu að bregða birtu skilnings og samúðar yfir líf hins
látna. Vér viljum sjá hinn framliðna endurborinn í hug skáldsins í
mynd, sem greinir hann frá öðram mönnum... Eitthvað af þessu viljum
vér að minnsta kosti heimta af hverju erfiljóði, til þess að það geti talizt
skáldskapur."37 Og það tókst Matthíasi svo um munaði; í erfiljóðum
færði hann hversdagsmanninn í fleiri en einum skilningi upp á annað
og æðra stig.
Ekki er gott að segja á hvaða hefð Matthías ætlaói að byggja í ævi
- og mannlýsingum úr því hann ákvað að nýta sér ekki hæfileika sína
á sviði erfiljóðakveðskapar. Ekki var það hefðin sem skapaðist með
Biskupasögum fyrri alda og nýttist prestum þokkalega þar til Matthías
hóf að rita sjálfsævisögu sína. Þar var öðru fremur leitast við að gera
viðfangsefnið að fyrirmynd. Höfundar slíkra sagna staldra langdvölum
við mannkosti söguhetjunnar og lýsa því sem fyrir augu ber en fjalla að
öðra leyti lítið um tilfinningalíf þeirra. Ætlun höfunda sagnanna virðist
á stundum vera sú að „reisa mikilvægum persónum í sögu þjóðarinnar
minnismerki ...“,38 Kannski hann hafi ætlað sjálfsævisögunni að verða
sitt merki.
JZ-rjibast er aö varöveita ftinn rauöa jráÖ
Höfundur sjálfsævisagna er augljóslega sjálfur viðfangsefm eigin texta.
Vangaveltur bókmenntafræðinga hafa hins vegar snúist í þá vera á síðustu
áram að horfa á stöðu höfundarins í tengslum við sjálfsævisöguna og
velta því fyrir sér hvað gerist þegar höfúndur sjálfsævisögu lýkur bók
sinni. 1 flestum tilfellum er höfúndur sjálfsævisagna á lífi þegar bók hans
kemur út. I öðram tilfellum er hann látinn. I þess háttar tilvikum segja
menn um fullkomna sjálfsævisögu að ræða.39 Þetta á svo sannarlega við
um handrit Matthíasar að sjálfævisögu sinni.
Þegar Matthías lést í desembermánuði árið 1920 stóðu eftir
handrit af sjálfsævisögu hans í hrúgum og því átti Steingrímur, sonur
hans, ærið verk fyrir höndum. Hann ritaði eftirmála við Sögukaflana
og þar gerir hann grein fyrir starfi þeirra sem undirbjuggu handritið
til útgáfú. Athyglisvert er, að hlutverk Guðrúnar Runólfsdóttur,
eftirlifandi eiginkonu Matthíasar, var mikilvægt. Það fólst í því að taka
lokaákvörðun um það hvaða efni úr handritunum taldist útgáfúhæft og
hvað ekki. Ekki leikur nokkur vafi á því að Steingrímur tók sér sjálfúr
^Sajnir iooó ^