Sagnir - 01.06.2006, Blaðsíða 61

zAc££rar fiucjfeicSinjar u?n stjcrn- cj saynj?éfacjsjerQ> Qjrænfancfs á yniðcfifum
<j\éttarstaé>a fjrænfancfs
Uklegt er talið að landnámið á Grænlandi og íslandi hafi einkennst
af einkaframtaki einstaklinga og smáhópa og bendir það til þess að
skipulagsleysi hafi einkennt grænlenskt samfélag í fyrstu. Því má ætla
að stjómskipan Grænlands hafi ekki orðið formföst íyrr en síðar. En
hvemig var henni háttað fyrir 1261? Var Grænland sjálfstætt þjóðveldi
líkt og Island á sama tíma eða var það hugsanlega hluti af íslenska
þjóðveldinu? Það er að segja vegna þess að það hafi byggst að mestu
leyti af íslenskum landnemum?
Olíklegt er að valdsvið íslensku goðana hafi náð til annarra landa
og stjómkerfi þeirra. Það stafar einkum af því að íslenska stjómkerfið
einkenndistafvalddreifingusemfólstímörgumsmáumhöfðingjadæmum,
goðorðunum. Þau vom með sameiginlega lagasetningu og dómgæslu á
sameiginlegu þingi, alþingi. Allsherjarframkvæmdavald vantaði. Það er
auðskilið að slíkt „ríki“ hlýtur að vera mjög veikt, ekki síst út á við, og
illa til þess fallið að hafa völd utan endimarka landsins. Nokkur ákvæói
í Grágás benda þó til að Grænland hafi haft nokkra sérstöðu og það hafi
verið íslandi nákomnara en önnur lönd.3
Með tilliti til þess að ætla má að allur þorri landnámsmanna á
Grænlandi hafi verið islenskur, og þeir hafi flutt með sér til landsins
þekkingu á íslenskum lögum, þá em mörg rök fyrir því að lög þeirra
hafa verið mjög svipuð. Þegar Grænlendingar komu á fót stjómkerfi hjá
sér og settu sér lög, þá er líklegt að þeir hafi fyrst og fremst farið eftir
íslenskum íyrirmyndum. íslensk lög hafa og í öllum aðalatriðum átt við
á Grænlandi. Landshættir vora svipaðir og menning þjóðanna lík.
Úr því má draga þá ályktun að Grænland hafi ekki verið hluti af
íslenska þjóðveldinu og að það gekkst ekki undir Noregskonung fyrr
en 1261.4 Þá má segja að Grænland hafi verið sjálfstætt land á þessu
umrædda tímabili. En hvers konar stjómkerfi var þá ríkjandi í landinu?
P°eraf(ffej stjcrnvcfcf
Heimildir sýna að hinir tveir meginþættir i stjórnvaldinu hjá öllum
germönskum þjóðum, höfðingjavaldið og þingið, hafi verið til á
Grænlandi.
Grænlensku höfðingjamir vora nefhdir goðorðsmenn eins og
íslensku höfðingjamir. Þorgrímur trölli Einarsson á Löngunesi í
Einarsfirði er beinlínis nefndur goðorðsmaður.5 Sennilegt er að goðorð
hafi einnig verið í höndum Bratthlíðinga og þá í ætt Eiríks rauða. Hann
og niðjar hans era nefndir höfðingjar yfir Eiríksfirði og hefor þá líklega
fylgt goðorð. Því til sönnunar er þess getið í Fóstbræðrasögu að Gamli,
bóndi í Eiríksfjarðarbotni, er talinn þingtnaður Þorkels Leifssonar
Eiríkssonar rauða.6 Af þessu má sjá að a.m.k. tvö goðorð hafi verið á
Grænlandi, goðorð Bratthlíðinga og goðorð Einarsfirðinga og era bæði
þessi goðorð í Eystribyggð. Hins vegar telur Ólafur Lárasson líklegt að
enn eitt goðorðið hafi verið til og það hafi verið í Vestribyggð.7
Ekki er vitað hvað varð af þessum goðorðum eftir að Grænlendingar
gengu Noregskonungi á hönd en líklega vora þau aflögð og upptekin
sýsluskipan sem hæfði miðstýrðu konungsvaldi. Bjöm Jónsson á
Skarðsá fullyrti að minnsta kosti að Bjöm bóndi Einarsson Jórsalafari
(u.þ.b. 1350 - 1415), hafi haft sýsluvöld í landinu. Hann sagði að þeir
Grænlendingar hafi veitt Bimi bónda Eiríksfjarðarsýslu meðan hann
var þar. Hér vísar Bjöm á Skarðsá á reisubók Bjöms Jórsalafara, sem nú
er glötuð, og follyrðir að upplýsingar sínar hafi hann beint úr henni en í
>,stytzta ágripi“.8 Vitað er að Bjöm kom að minnsta kosti einu sinni til
Grænlands en þá hafði hann lent ásamt fylgdarliði í hafvillu til landsins,
sennilega um 1384 og dvalist þar í um 2 ár.9
Ef ekki er hægt að taka mark á þessari ofangreindu heimild um
að sýsluskipan hafi verið í landinu þá má a.m.k. færa rökfræðilega
niðurstöðu fyrir því að svo hafi verið. Benda má á að Noregskonungur
deildi valdi sínu niður í ákveðnar landfræðilega afmarkaðar einingar,
sýslur, sem hann setti sýslumann yfir til stjómunar. Þennan hátt hafði
hann á í Noregi, á íslandi og í Færeyjum. Því er rökrétt að álykta að
hann hafi einnig gert það á Grænlandi.
Hvað sem um það má segja, þá er það líklegt að sýslur hafi að
minnsta kosti verið tvær á Grænlandi, hvor í sinni byggð. Þetta mat
byggist á því að fjarlægðir vora miklar á milli þessara byggða (6 daga
i'óður) og erfitt var að ferðast á milli vegna erfiðrar veðráttu mestallt
árið. Þær vora þar með einangraðar og aðskildar að mestu.
Um þing Grænlendinga er einkum getið í Fóstbrœðrasögu og í
Grœnlendingaþœtti Flateyjarbókar}0 Sérstaklega er getið um það við
árið 1120." Þingið var háð á Görðum í Einarsfirði við biskupssetur
Grænlendinga. Þetta þing hefur sennilega verið alþingi, enda er það
orð notað yfir þennan þingstað í bréfi dagsettu í Björgvin þann 20. maí
1389,12 sem og í Grænlendingaþætti sem einnig staðsetur þingið á
Görðum.13 Á þessu þingi var skipaður lögmaður eftir að landið gekkst
undir Noregskonung en fyrir þann tíma hefur lögsögumaður sennilega
verið æðsti oddviti þingsins eins og á Islandi. Ivar Bárðarson minnist á
það kringum 1350, að lögmaðurinn hafi búið í Brattahlíð.14
Þá greinir að minnsta kosti ein heimild frá því að til hafi verið
sérstök grænlensk lög. í Grœnlendingaþœtti er svo sagt frá því að þegar
deilur hafi komið upp um skiptingu góss úr skipsflaki einu hafi verið
farið eftir grænlenskum lögum.15
Þá follyrðir Bjöm Jónsson á Skarðsá að hreppaskipan hafi verið í
landinu. Hann sagði svo frá að „...vísast allir þeir fimmtíu hreppar sem
Leif Eireksson kristnaði, því svo finnst skrifað í einu annáli: Á þeim
vetri kristnaði Leifor (Eireksson) fimtíu hreppa á Grænlandi.“16 Það
hlýtur að vera rétt að það hafi verið hreppar á Grænlandi. Eins og bent
hefur verið á hér fyrr í greininni, var samfélagslíkan Grænlands mjög
líkt því íslenska og því er mjög líklegt að svo hafi verið.
Athyglisvert er, og verður að hafa í huga þegar grænlenskt
samfélag á miðöldum er skoðað, að bændaþorp skorti á Grænlandi en
hlutverk þeirra í Evrópu var að skipuleggja samskipti manna. Eitthvert
samfélagskerfi varð að annast þetta hlutverk, t.d. að skipuleggja
fátækrahjálp.
Grænlensku hreppamir munu því hafa annast félagsleg samskipti
líkt og á Islandi. Þeir hafa verið eins konar undirstjómkerfi í höndum
bænda og hreppamir haldist óbreyttir þrátt íyrir að stjómskipan í
landinu hafi breyst um 1261. Samkvæmt fomum íslenskum lögum áttu
að vera að minnsta kosti 20 lögbýli í hverjum hrepp. Ef svo var einnig
á Grænlandi, og að hreppamir hafi verið 50 talsins eins og Bjöm hélt
fram, þá hafa að minnsta kosti verið um 1000 lögbýli á Grænlandi sem
er nokkuð há tala.
Af ofansögðu má draga þá ályktun að á Grænlandi hafi verið
norrænt stjómkerfi, ekki ólíkt því sem var á sama tíma við lýði á Islandi
og það hafi tekið nokkram breytingum við að Grænlendingar gengu
Noregskonungi á hönd. En til var annað stjómkerfi í landinu en hið
veraldlega.
fjeistfea stjcrn
Lítið er vitað um trúarbrögð fyrstu landnámsmannanna. Sumir þeirra
hafa a.m.k. verið heiðnir en fáeinir gripir úr heiðnum sið hafa fondist
á Grænlandi. Hins vegar bendir fræðimaðurinn Christian Keller á
að skortur á heiðnum gripum sem og fjöldi kirkja (kirkjurústa) og
kirkjugarða, sem fomleifar gefa til kynna að hafa verið byggðar þegar
við upphaf landnáms, að kristni hafi verið boðuð á landnámstíma
eða skömmu eftir hann.18 Athuga verður þó í þessu sambandi að
líkamsleifar úr heiðnum gröfom kunna að hafa verið fluttar inn fyrir
veggi kirkjugarðanna og heiðnum gripum eytt, enda auðvelt viðfangs
vegna fámennis samfélagsins.
Sumar af stærstu kirkjum landsins vora byggðar á tímabilinu
1100-1150. Christian Keller heldur því fram að smíði kirkna hafi
verið einkaframtak einstaklinga en slíkt tíðkaðist einmitt á sama tíma
í Norður-Evrópu. Þetta gefi einnig til kynna að samþjöppun félags- og
efnahagslegs valds á eina hönd hafi átt sér stað og þá líklega í hendur
ríkjandi yfirstéttar.19 Þá niðurstöðu er hægt að draga af þessu að
kirkjumar hafi verið í einkaeign og því megi kalla þær bændakirkjur,
likt og tíðkaðist á Islandi á sama tíma. Hafa verður í huga að fyrir 1125
var enginn biskup yfir Grænlandi og bændum eða höfðingjum verið
mjög sjálfrátt um stjóm kirknanna. Að minnsta kosti vantaði geistlega
yfirstjóm til að miðstýra og stjóma hverri kirkju út af fyrir sig. Ólíklegt
er að prestar hafi byggt sjálfir kirkjur og verið óháðir valdi veraldlegra
höfðingja.
Þáttaskil urðu í kirkjusögu landsins þegar fyrsti skipaði biskupinn
yfir Grænlandi settist að á Görðum um 1125 en reist var vegleg
dómkirkja fyrir hann á staðnum sem enn sjást rústir af. Þetta leiddi til
þess að kaþólska kirkjan náði fótfestu í landinu í fyrsta sinn síðan landið
byggðist og átti hún eftir að starfa þar í um 250 ár eða á meðan byggð
Iðajnir zoo6 dff