Sagnir - 01.06.2006, Blaðsíða 33

fPað ujijifiast, sem fiér er samið, er fítifs virðijyrir afmenniny...
á ævisögum jaðrafði] við að vera sjúklegur."4 Hann hefúr augljóslega
eitthvað til síns máls því vinsældir sjálfsævisagna hafa í íjöldamörg ár
átt feikilegum vinsældum að fagna hér á landi. Hins vegar er næsta sárt
frá því að segja að á sama tíma og vinsældir sjálfsævisagna aukast ár frá
ári þá eru rannsóknir á þessu geysivinsæla bókmenntaformi af skomum
skammti.5
Þjóðskáldið séra Matthías Jochumsson stóð fast á sjötugu þegar
hann hóf ritun Sögukafla af sjálfum mér. Hann var hins vegar síður en
svo sáttur við verk sitt og sat hann að við betrumbætur á því sleitulítið
í áratug. Fyrstu drög að sögu sinni hóf hann að rita árið 1905 og hélt
hann áfram skrifúnum með hléum til 1915. Þegar hann lést árið 1920
var handritinu enn ólokið. Það sem gerir þennan afrakstur tíu ára vinnu
Matthíasar áhugaverðan er sá fjöldi handrita sjálfsævisögunnar sem
skáldið skrifaði á tíu ára tímabili. Sýna þau að þjóðskáldinu tókst illa að
binda liðnar svipmyndir í orð. Honum þótti verkið sækjast svo seint á
stundum, að hann hugðist leggja það alfarið á hilluna.
Sjálfsævisagan, Sögukaflar af sjálfum mér, er að sönnu þrekvirki
þjóðskáldsins því óhætt er að fúllyrða að Matthías hafi ekki dvalið
jafit lengi við mörg önnur verk á ferlinum. Það sem eykur gildi
sjálfsævisögunnar til muna er jafnframt dapurlegasta staðreyndin við
verkið: Matthías lauk því aldrei. Hann lést saddur lífdaga, áttatíu og
fimm ára að aldri, heilsutæpur og nánast blindur. Það kom í hlut sonar
skáldsins, Steingríms Matthíassonar læknis að búa handrit föður síns til
útgáfu og vekur sú aðkoma hans óneitanlega upp spumingar um stöðu
hins eiginlega höfúndar verksins.
J\vnt í innra ftj
Emftaklingar hafa verið íðnir við að skilja eftir sig persónulegar heimildir
af öllu tagi. Helst er um að ræða dagbækur og bréf, sjálfsævisögur og
minningabækur, minnispunkta og annan persónulegan reyting sem gefur
til kynna daglegt amstur genginna einstaklinga sem gefúr eftirlifendum
kost á að grandskoða samskipti fortíðarinnar. Heimildagerð á borð
við bréfa og dagbókaskrif hefúr verið stunduð jafnt ómeðvitað sem
meðvitað um ómunatíð. Helst þróun þeirra í hendur við breytingar á
sjálfsvem höfunda - ekki hvað síst á Vesturlöndum.6 Sjálfsævisöguleg
skrif á borð við ritun dagbóka og persónulegra minningagreina þar sem
kafað er ofan í sálartetrið em af allt öðmm toga. Olíkt dagbókarskrifum,
þar sem höfundur sest niður eftir dagsverkin og færir samviskusamlega
niður það sem á dagana dreif, þá krefst ritun sjálfsævisögu bæði tíma og
yfirlegu. Höfundur slíkrar bókar er yfirleitt yfir miðjum aldri, enda þarf
hann að hafa góða yfirsýn yfir líf sitt svo hann geti sett það í samhengi
við fortíð og samtíð. En fleira kemur til, svo sem hæfnin til að skrifa,
markhópur skrifanna og hvatinn til að tjá sig um eigið líf í löngu og
ítarlegu máli.7
En þar sem sköpunarferli sjálfsævisagna er bæði langt, flókið
og krefst mikils tíma er vert að spyrja: Hvers vegna leggja höfúndar
sjálfsævisagna á sig þá geysilöngu og erfiðu ferð sem felst í því að bera
eigin persónuleika með öllum sínum göllum á borð fyrir almenning að
kjamsa á?
Matthías Jochumsson stóð við þröskuld sjötugsaldurs þegar honum
barst óvæntur hvati til að helja ritun sjálfsævisögu sinnar. Hann hafói
þá verið á eftirlaunum frá aldamótunum 1900 eftir tólf ára þjónustu við
kirkjusöínuðinn á Akureyri og fysti hann að sinna skrifum nú þegar
annasamt daglaunastarfið var að baki.
Sjötugsafmælið nálgaðist óðfluga og ákváðu nánir vinir hans og
velgjörðarmenn að gefa út rit til heiðurs þjóðskáldinu. Davíð Ostlund,
útgefandi ljóðasafns Matthíasar og skipuleggjandi afmælisritsins, fékk
til liðs við sig „þrjá menntamenn til að semja [ritið]"8 en allir höfðu þeir
verið nánir vinir skáldsins og samverkamenn um árabil. Þetta voru þeir
Þorsteinn Gíslason, ritstjóri Sunnanfara og síðar Lögréttu, Guðmundur
Hannesson læknir og dr. Guðmundur Finnbogason, prófessor við
Háskóla íslands. Afmælisritið var virðingarvottur frá höfundunum
þremur, sem og „hinni íslensku þjóð, að því leyti, sem efni bókarinnar
samsvarar þeirri skoðun, sem þjóðin hefir á hinum mesta skáldi sínu,“
skrifaði Davíð í inngangsorðum sínum að afmælisritinu og taldi sig
hafa allan rétt til að nota svo stór orð enda ritinu ætlað að endurspegla
tilfinningar þjóðarinnar til stórskáldsins.9
Það kom í hlut Þorsteins Gíslasonar að skrifa um ævi Matthíasar.
Hann setti sig í samband við skáldið og bað hann fýrir um „örstutt yfirlit
yfir æfiferil [hans] frá 1. ári til hins 70sta.“10 Litlar heimildir eru um
það hvenær eða hvemig boðið kom, sem og hvenær Matthías hófst
handa við skrifin og því lítil leið að sjá hversu langan tíma hann var að
semja það. Hann lauk hins vegar verkinu seint í júlímánuði á sjötugasta
aldursári sínu og gaf því heitið „Um æfi mína, einkum bamæsku og
vaxtarár.“
Þessi fyrsta atlaga Matthíasar Jochumssonar að skrásetningu eigin
æviskeiðs er ekki mikil að vöxtum, einungis 34 þéttskrifaðar síður í
fjórðungsbroti. I því stiklaði þjóðskáldið á helstu æviatriðum sínum
síðastliðin sjötíu ár. Þorsteinn spann svo eigin texta út frá handritinu í
afmælisritinu og vitnaði hann til þess þegar við á.11
Um handritið sjálft er lítið hægt að segja að öðm leyti en því að
þar gerir Matthias grein fyrir ættemi sínu og staðháttum á Skógum, allt
frá því er hann fæddist þar 13. nóvember árið 1835, og minnist síðan
á eftirminnilegustu atvik ævi sinnar fram á fúllorðinsár. Athyglisvert
er hins vegar að hvergi nefnir hann foreldra sína á nafn. En þau hétu
Jochum Magnússon og Þóra Einarsdóttir. Þeirra er aðeins getið í
neðanmálsgrein í útgefnu sjálfsævisögunni en það var fyrir tilstuðlan
bamabams þeirra, Steingríms Matthíassonar, að nöfn þeirra birtust í
bókinni.12 Matthías fleytir kerlingar yfir fullorðinsárin og staldrar lítið
við nema helstu þætti. Jafnvel eiginkona hans og böm fá lítið rými í
textanum enda er þeirra vart getið nema í framhjáhlaupi. Hins vegar
má vel vera að slíkt hafi honum ekki þótt þjóna neinum tilgangi í litlu
yfirlitsriti.
í inngangsorðum Matthíasar koma fram hugleiðingar hans um
stöðu sjálfsins, sem og þann vanda sem hann telur sig standa frammi
fyrir gagnvart sjálfskönnun sinni. Hann fer á harðahlaupum yfir sögu
sjálfstækninnar, það er að segja þeirri tækni sem fólst í því að greina
ffá andlegri líðan og daglegum háttum, allt frá dögum Fom-Grikkja
til sinna daga, og dregur þá ályktun að ,,[þ]aó mætti teljast elliglöpum
líkt að ráðast í að rita sögu síns innra lífs, þegar höfúndurinn er orðinn
hálfáttræður að aldri og hefur áður lítið sem ekkert samið eða varðveitt
sér til minnis. Þess konar ævisögur, sem nokkuð þykir kveða að, þykja
vera afar-sjaldfundnar í bókmenntum þjóðanna, ritaðar af viðkomendum
á svo háum aldri.“13
Að undanskildum háum aldri er það minnisleysið sem hann telur
helst há sér við skrifin. Minni svo aldraðs manns er vandmeðfarið, segir
Matthías, sérstaklega „... þar sem ég rita þessar endurminningar nær
áttræður að aldri og án allra, eða nær því allra ritaðra heimilda, svo
sem bréfa, dagbóka og annarra uppteikninga nema fáeinna sundurlausra
ljóðmæla. Finn ég og að minnið hefúr sljóvgast með elliárunum, enda
förlaði því snemma [...]“.14 Tilgreinir hann í því sambandi tvær
veikindalegur auk þunglyndis, sem hrjáði hann til frambúðar.
En fleira kemur til, því margt steðjar að þegar kemur að
skrásetningu eigin daga.
Matthías segir erfiðleikana felast hvað helst í því að segja
sjálfur sögu sína, „ekki síst á gamals aldri - nema þá örstutt yfirlit - það
er torveldara en flestir mundu ætla. Mér finst móðir mín og fáeinar aðrar
„ólærðar" konur hafi bezt kunnað þá list,“15 tíundar hann við ritun fyrstu
draga sjálfsævisögunnar árið 1905. Hann er þá þegar meðvitaður um þá
móðu sem huldi skjáinn að gömlum slóðum og er óhætt að fúllyrða að
hugleiðingar Matthíasar um stöðu sína í tilveruverkinu sóttu harðar að
honum næstu tíu árin. En Matthías lenti þráfaldlega í vegleysum og átti
hann í erfiðleikum með að ná áttum á ný.
ÍTéCinninqarnar séttu á
Afmælisritið kom út á afmælisdegi skáldsins og þótt það hafi verið
heldur litið að vöxtum, um 70 blaðsíður í fjórðungsbroti með harðri
kápu, þá fór vinahópurinn fögrum orðum um skáldið. Davíð 0stlund
skrifaði inngang að verkinu. Þorsteinn tíundaði æviferil skáldsins og
greindi nokkur kvæða hans, auk þess sem þeir nafnamir Guðmundur
Hannesson og Guðmundur Finnbogason skrifuðu hvor sitt yfirlitið;
Guðmundur greindi frá ljóðum Matthíasar í víðu samhengi en nafni
hans Finnbogason rýndi í erfiljóðin. Er umijöllun Guðmundar
Finnbogasonar nokkuð athyglisverð í ævisögulegu sambandi, eins og
síðar verður vikið að.
Boð Þorsteins, öll sú vinna sem Matthías lagði í „örstutt
yfirlit yfir æfiferilinn" og útgáfa afmælisritsins hefur án nokkurs
vafa virkað hvetjandi á hið aldna þjóðskáld. Greinilegt merki um
*f)ajnir Z006 f^l