Sagnir - 01.06.2006, Blaðsíða 79

fjör og þrótt úr þeim.
TTeíigusfcÍattur á ijsíandi 1ÖJ2 -IJZl
Arið 1874 fengu Islendingar stjómarskrá frá Dönum og fjárhagslegur
aðskilnaður á milli Isiands og Danmerkur var staðfestur. Islendingar
stofnuðu þá landssjóð og alveg fram til ársins 1920 naut hann styrkja
ffá danska ríkinu. Styrkurinn átti upphaflega að vera fastur en í reynd
fór hann lækkandi fyrstu árin á meðan útgjöld landssjóðs jukust jafnt
og þétt.2
A fyrsta löggjafarþingi sem haldið var á Islandi árið 1875 var í fyrsta
sinn tekin fyrir nauðsyn nýrra skattalaga. Menn vom sér vel meðvitaðir
um nauðsyn þess að sett væm ný skattalög sem væm sanngjamari en
þau lög sem fyrir væm. Bænaskrár höfðu einnig borist þinginu þess
efnis að ný og sanngjamari skattalög yrðu sett.3 Lántökur íslenska
ríkisins urðu ekki almennar fyrr en nokkm eftir aldamót. Stefnan var
ekki að eyða því fé sem ríkinu áskotnaðist heldur var það sparað til að
geyma til mögm áranna. Reyndar var fyrsta erlenda lánið ekki tekið fyrr
en 1908 þegar verið var að setja á stofn ritsímann.4
Landshöfðingi skipaði haustið 1875 þriggja manna milliþinganefnd
sem skyldi útbúa fmmvarp til nýrra skattalaga og vom henni ætlaðar
3000 krónurafíjárlagaframvarpiáranna 1876-1877 tilþessaverkefnis.5
í nefndinni áttu sæti þeir Magnús Stephensen yfirdómari, en hann var
formaður nefndarinnar, Halldór Kr. Friðriksson, yfirkennari við Lærða
skólann, og Jón Sigurðsson frá Gautlöndum.6
Stjómin lagði frumvarp fyrir Alþingi 1877 sem byggðist því sem
næst á óbreyttu áliti nefndarinnar. Fyrstu lögin um tekjuskatt hérlendis
vom samþykkt af Alþingi árið 1877 og hlutu þau staðfestingu konungs
þá um haustið en komust fyrst til framkvæmda árið 1879.7
Nefndin hafði gert tillögur um þrjá skatta sem skyldu mynda
samfellt skattakerfi landsmanna. Kerfið átti að hvíla á öllum tekjum af
hvers konar atvinnu og eignum fólks. Aftur á móti virðist tekjuskatturinn
hafa nær eingöngu verið lagður á tekjur af verslun, iðnaði, launatekjur
almennings og aðrar eignir en hús en á þeim var sérstakur húsaskattur.
8 Því náði skatturinn ekki til landbúnaðarins og sjávarútvegsins,
aðalatvinnuvega landsmanna.
fcattan eýti cfcir
Sérstakar skattanefndir vom skipaðar í hvetjum hreppi og kaupstað. Sá
háttur var hafður á að hreppstjórar vom að jafnaði formenn nefhdanna í
sveitum en formenn bæjarstjóma vom formenn í kaupstöðunum. Einnig
var ein yfirskattanefhd skipuð í hverri sýslu og í hverjum kaupstað.9
Skattanefndimar höfðu það verkefni að skrá tekjur skattgreiðenda
eftir að eyðublöð höfðu verið send til allra skattskyldra einstaklinga
til að þeir sem skyldu gjalda skatt á hverju ári gætu gefið upp tekjur
sínar, bæði laun og aðrar tekjuliói. Ef skattanefhdunum þótti pottur
brotinn í upplýsingum sínum um gjaldandann eða útsvarsgreiðandann,
þá gat hún kallað hann til sín og heimtað af honum, auk eiðsvarins
framburðar, sannanir eins og kvittanir eða skírteini til að reyna að
finna út raunvemlegar tekjur viðkomandi.10 Fólki var síðan heimilað
að áfrýja úrskurðum skattanefndarinnar til yfirskattanefndarinnar.
Sjálfsagt hafa ekki margir verið svo aumir að þeir hafi ekki viljað vera
með á skattskrá en aftur á móti var það hægur vandi að svíkja undan
skatti þar sem ekkert raunvemlegt eftirlit var haft með fólki. Eina
raunvemlega eftirlitið sem fram fór fólst i því að hópur manna reyndi
að finna út, stundum með tómum ágiskunum, hversu mikið hver og einn
hafði í tekjur. Skattleysismark einstaklinga var yfirleitt 1.000 krónur á
ársgmndvelli.
fiennar
unarnejndfcfKgyfcjaxifcur cj störj
Niðurjöfnunamefhd Reykjavíkur var fyrst stofnsett árið 1872. Henni
var ætlað að jafna nióur gjöldum eða að skattleggja íbúa bæjarins eftir
efnum og aðstæðum hvers og eins. Nefndarmönnum var frá byrjun
skipt í meiri- og minnihluta. Meirihlutann kusu allir bæjarbúar sem
höfðu kosningarétt en minnihlutann kusu efnameiri skattgreiðendur
einvörðungu. Kosningunum var frá byrjun skipt milli fyrri og seinni
hluta ágústmánaðar. Eftir þvi sem bæjarbúum fjölgaði, fjölgaði líka
nefndarmönnum. í fyrstu var niðurjöfnunamefndin skipuó sjö mönnum
u enincjar eru ajfj>eirra fcfuta semjjera sfcaf
en síðasta starfsárið, 1922, vom nefndarmenn orðnir 15 að tölu.11
Sigurbjöm Þorkelsson, oftast nefndur Sigurbjöm í Vísi eða Bjössi
í Vísi, sat í niðurjöfnunamefnd Reykjavíkur í 35 ár og var hann einn
þeirra sem sat þar lengst. Upphaflega hafði hann þó lent nauðugur í
henni, því málum var háttað þannig að menn vora kosnir í nefndina
af framboðslistum sem pólitískir fiokkar landsins stóðu að. Mönnum
var síðan stillt upp á listana, oft gegn eigin vilja.12 Starf nefndarmanna
var ólaunað og var litið svo á að það væri borgaraleg skylda manna
að vinna í niðurjöfnunarnefnd Reykjavíkur. Það voru því sterkir vindar
stéttskiptingar sem blésu um fundarsal nefndarinnar. Kaupmenn og efri
stéttir bæjarins áttu sína fúlltrúa í nefndinni og verkamenn og aðrar
lægri stéttir sína.
Þegar Sigurbimi var til að mynda stillt upp á lista Sjálfstjómar árið
1917, sem var bandalag Heimastjómarflokksins og Sjálfstæðisflokksins,
var talið nauðsynlegt að skipa hann í nefndina sökum þekkingar hans á
högum bæjarbúa, og þá sér í lagi högum alþýðumanna og verkafólks.
Hins vegar sat hann í nefhdinni sem fulltrúi verslunarmanna í
Reykjavík.13
Stuttu eftir að kosningamar vom afstaðnar hitti einn af
pakkhúsmönnum Sigurbjöms hitti hann að máli. Pakkhúsmaðurinn
hafði nokkm áður minnst á það við Sigurbjöm að hann ætti að taka sæti
í nefndinni vegna þekkingar hans á aðstæðum alþýðufólks í bænum. Sá
maður var hins vegar ekki ánægður með að Sigurbjöm skyldi loks hafa
tekið sæti í nefndinni, því að honum þótti Sigurbjöm ekki vera á vegum
rétts flokks. Lista Sjálfstjómar gætu engir verkamenn kosið eða stutt,
samvisku sinnar vegna.14
Eggert Briem
Starjseyrii ni<5urjöjnunarnejncfcar
Störf nefndarinnar fóm þannig ffam að meðlimir hennar hittust í
hliðarsal Alþingis og fúnduðu þar. Eggert Briem óðalsbóndi var
formaður nefndarinnar árið 1917. Hann sat við borðsendann en aðrir
nefndarmenn sátu út ffá honum, sjö á hvora hlið. Stíf stigskipting réði
hvar nýjum mönnum var skipað á bekk. Þeim sem starfað höfðu styst í
‘Saj/nir 2.006 JJ