Sagnir - 01.06.2006, Blaðsíða 34

uJaö ujojokjast, sem nér er samiö, er JztiJs viröijyrir aJynenninj.
slíkar hugrenningar er að finna í bréfum skáldsins, að fortíðin varð
honum hugstæðari. Minningamar sóttu stöðugt á. En bæta varð úr
heimildaskortinum og ári síðar (1906), hófst hann til við að rita annað
uppkast sjálfsævisögunnar.16
Handrit Matthíasar frá árinu 1906 bætir nokkm við það sem hann
skrifaði í þeim uppdrætti sem hann afhenti Þorsteini fyrir afmælisritið
ári fyrr. Æskan er honum greinilega hugleikin enda fjallar þessi viðbót
um nokkur atriði frá bemskuámnum. Kaflarnir em þrír: „Frá uppmna
mínum og æsku“, „Bemskudraumar mínir“ og „Drengurinn í gráa
klútnum.“17 Þessir kaflar íjalla um svipað efhi og birtist í handritinu frá
1905 en bæta við nákvæmari smáatriðum og gefa fyllri heildarmynd af
Matthíasi sem ungum dreng. Hins vegar er greinilegt að um uppkast er
að ræða- eða jafnvel æfingu í sjálfsævisögulegum skrifum, því í enda
handritsins er að finna þýðingu skáldsins á smásögu eftir bandaríska
heimspekinginn Ralph Waldo Emerson (f. 1803-d. 1882) og nokkur
kvæði.18 Má því vel hugsa sér, að Matthías hafi velt fyrir sér ævinni
þegar tími gafst, á milli þess sem hann hélt í ævistarfið, þýðingar og
ljóðagerð. Hvað sem öðm líður þá var þetta önnur tilraun Matthíasar til
að ráða í rúnir fortíðar og greinilegt að minningamar vom enn of óljósar
til að hann gæti sökkt sér í efnið.
Það er hins vegar greinilegt, að í beiðni Þorsteins var neisti sem dó
ekki út enda var Matthíasi það eilift umhugsunarefni hvemig færa mætti
liðin ár í orð.19 Þriðja tilraun skáldsins í þessa átt er lítil stílabók
sem Matthías ritaði árið 1908. Þar greinir hann frá ferð sinni ásamt
Herdísi, dóttur sinni, til Englands og Kaupmannahafnar árið 1907. En
þetta er stutt frásögn, rétt um 40 þéttskrifaðar blaðsíður.20 í framhaldi af
ferðinni lagði þjóðskáldið sig allt fram við ritun sjálfsævisögunnar.
J\lCétun söquHaflanna
ítarlegasta hancmtið að Söguþállum af sjálfum mér hóf Matthías
Jochumsson að rita árið 1908 og lauk því ári síðar. Handritið, sem er í
þremur stílabókum og myndar megingmnn Sögukafla af sjálfum mér, er
töluvert ítarlegra en þau drög sem Matthías hafði áður ritað enda virðist
hann gera ráð fyrir því að lesandinn setji þessi nýjustu drög ekki saman
við drögin sem hann hafði áður skrifað. En þótt Matthías hafi byrjað
verkið af eldmóði, með splunkunýjum inngangi og enn einu yfirlitinu
yfir bemskuárin, þá lét skáldafákurinn á sér standa. Þessi vandi hans
kemur fyrst fram í bréfi sem hann skrifaði Guðmundi Hannessyni,
lækni, dagsettu 30. ágúst árið 1908. Matthías skrifar: „Ég hef samið
nokkra kapitula af sögu, sem ég kenni við „mitt innra líf,“ en hvort það
verður kver eða bók veit ég ekki; ég verð að ætla kröftunum of. Það
er hreinskilnin, sem hver sem eitthvað er og getur ætti mest að virða
- einkum í elli sinni, ef hann hefur áður svikið Guð og menn.“21
Þótt ekki komi fram hvaða „kapitula“ sjálfsævisögunnar Matthías
á nákvæmlega við má ætla að hann eigi við flest þau drög sem hann
skrifaði fram til 1908, þar með talið þá kafla sem fylla þrjár kompur
sem áður var vitnað til en í þeim skrifar hann um ætt sína og uppruna,
bamæskuna að Skógum og ævina ffam til undir þann tíma er hann
sagði upp Oddabrauði á Rangárvöllum árið 1887. Það er greinilegt af
handritum hans að sjálfsævisaga er í mótun og að hann hafi ætlað sér
að stíga næstu skrefin til fulls. Þessa sömu byggingu og þama birtist
í handritunum ffaman af að notaði Steingrímur Matthíasson, sonur
skáldsins, sem grunn að endanlegri útgáfii Sögukafla af sjálfum mér.
œsf[ustcðvum
Ekkert bendir til þess að Matthías hafi ætlað að vinna ffekar að
sjálfsævisögulegum skrifum eftir 1909. Það er ekki fyrr en árið 1912,
nánar tiltekið á hvítasunnumorgni, sem visi að slíku er að finna. Þá vom
liðin heil þrjú ár frá síðasta handriti. Greinilegt er að minningar liðins
tíma urðu seint svæfðar og fann skáldið aldna hjá sér þörf til að skrifa
starfsbróður sínum og vini, Valdimari Briem, presti að Stóra - Núpi,
þennan hvítasunnumorgun árið 1912, og greina honum ffá tilraun sinn til
að bæta úr þeim heimildaskorti og slitróttu minningum sem fram að þessu
höfðu háð honum. Ætlun Matthíasar, sem þá var kominn fast að áttræðu,
var að leggja upp í þriggja til fjögurra vikna ferð ásamt Steingrími syni
sínum í þeim erindagjörðum að „finna mínar fomu æskustöðvar vestur í
Breiðafirði,"22 eins og hann segir sjálfur frá í óprentuðum hluta bréfs til
Valdimars. Ferðin hefur gert aldna guðsmanninum gott því afraksturinn
var eftir því ágætur. Þegar heim var komið setti hann úr minnispunktum
sínum saman greinamar „Gamlir náungar úr Breiðafirði" og „Ferð
um fomar stöðvar1'23 árið 1912 og vom þær prentaðar í aftanmál við
endurútgáfu Sögukaflanna árið 1956.
Vinna Matthíasar við ritun sjálfsævisögu sinnar var stopul og em
engar heimildir til fyrir því hvað hann hugðist gera við punkta sína
utan ritgerðanna sem hann skrifaði um æskustöðvar sínar. Ekki er ljóst
hvað varð til þess að hann gerði ítrekað hlé á ritun sjálfsævisögunnar.
En hitt er víst að heimkominn úr ferð um fomar stöðvar á Breiðafirði
gerði Matthías enn og aftur hlé á rituninni og settist hann ekki niður við
skriftir fyrr en tveimur ámm síðar, í marsmánuði 1914.24
Fullvíst er að þegar hér var komið sögu var ritun sjálfsævisögunnar
orðið eitt það tímafrekasta verk sem Matthías hafði nokkm sinni lagt
fyrir sig. Þrátt fyrir ítrekuð hlé, sem skýrlega drógu úr sköpunarferlinu,
hélt Matthías dauðahaldi í vonina um að ljúka verki sínu í nánustu
framtíð. En aldurinn færðist hratt yfir og skáldið vissi að skammur tími
var til stefnu.
Þrátt fyrir tímann sem ritun sjálfsævisögunnar tók og alla þá
erfiðleika sem sóttu að Matthíasi við vinnuna þá leitaði hann ekki til
margra eftir aðstoð. Þvert á móti virðist sem hann hafi aðeins leitað
til þeirra sem unnu að afmælisriti hans árið 1905. Af afmælisritinu að
dæma var það Guðmundur Finnbogason prófessor sem best þekkti
til skáldskapar Matthíasar enda hafði hann skrifað um erfikveðskap
skáldsins í afmælisheftinu 1905.25 Matthías leitaði ítrekað til hans á
ámnum 1909 til 1914.
í nóvembermánuði 1912 skrifaði Matthías Guðmundi bréf og
tjáði hann honum að þrátt fyrir löng ritunarhlé og efasemdir hafi hann
ákveðið að halda áfram skrifunum. Matthías skrifaði: „Ég hripaði Pétri
Halld. Og segi honum [...] frá plani mínu á Endurminningunum - hvað
á ég að kalla kverið? - og mun hann láta þig renna augum yfir það.
Ég er [nýlega] byrjaður, og áfram gengur draslið, likt og skjögrandi
skektusigling á Breiðafirði."26 Möguleikinn á því að ljúka handritinu er
hér fyrir hendi í huga skáldsins því greinilegt er að hann langar veginn
á enda. Líta ber til þess að hann hefur leitað utan hringsins, þ.e.a.s.
til Péturs Halldórssonar, sem átti í viðræðum um kaup á eigna- og
útgáfurétti á verkum skáldsins á þessum tima. I ofanálag hafði Matthías
skrifað töluvert hjá sér og handrit sjálfsævisögunnar tekið að skýrast
umtalsvert. Það var því vart komist hjá útgáfú.
Engum blöðum er um það að fletta að Guðmundur Finnbogason
var ekki einasta stoð og sfytta Matthíasar Jochumssonar á meðan
ritun sjálfsævisögunnar stóð heldur hvatti hann skáldið stöðugt til
áframhaldandi skrifa. Svo mikill var hvatinn að Matthías skrifaði
starfsbróður sínum, séra Valdimari Briem, rúmum mánuði síðar þar sem
fram kemur að hann sé með ævisögu í smíðum. En stutt er á milli stríða,
því þrátt fyrir glaðhlakkalegan inngang með fréttum af væntanlegri
sjálfsævisögu tjáir hann Valdimari, að í versta falli verði bókin aldrei
fúlltíða, heldur vart meir en „bam í brók.“27 Ekki miklar væntingar það
eftir sjö ára vinnu.
Fortíðin lét semsagt á sér standa og því skiljanlegt að Matthías
sveiflaðist oft á milli þess að leggja annaðhvort handritið alfarið á hilluna
og þess að koma því í útgáfúhæft form. Hvað sem vangaveltum hans
leið þá var ljóst að sjálfsævisagan var Matthíasi svo hugleikin ffá fyrstu
drögum að hann vann að því sleitulaust að skilja og skýra fortíð sina.
Það er gleði sem skín úr bréfi skáldsins til Guðmundar Finnbogasonar,
dagsettu 12. janúar 1913 en í því kemur fram að þeir hafi hist sumarið
áður og þakkar Matthías fyrir ábendingar og áskomn um að halda
rituninni áífam.28 Skömmu síðar kveður hins vegar við annan tón.
Matthías vildi gefa sem sannasta mynd af lífi sínu en var óhægt um vik
sökum heimildaskorts. Þá var hann óánægður með framgang skrifanna
- ekki síst eldri handrit:
Fyrst vantar mig minnis- og dagbækur nálga gersamlega; þar
næst kemur minnisskortur nær áttræðs manns. I þriðja lagi hefúr
æfiferill minn verið æði slitróttur og vafsamur, ofllega fúllur
óróa og eirðarleysis [...] Ég ætla ekki að rita neina skáldsögu
heldur kýs að reita þá smákafla, sem hér fylgja sem einfaldast
og óbrotnast [...] Sé ég nú, að það uppkast, sem hér er samið,
er lítils virði fyrir almenning, enda kýs nú heldur, ef eitthvað
sögubrot af æfi minni ætti að prenta, þá væri réttara að geyma
þetta uppkast í handriti, en gefa heldur út það uppkast, sem ég
samdi í fyrra.29
JZ ^Sajnir Z006