SunnudagsMogginn - 05.02.2012, Blaðsíða 35

29. janúar 2012 35
minnstu þörungum og botndýrum –
upp í refina hans Páls Hersteinssonar.“
Pétur ber íslenskum stjórnvöldum
ekki vel söguna. Fyrstu árin hafi hann
hlotið styrki til rannsóknanna en síðan
hafi verið skrúfað fyrir þá. Verkefnið
hafi hins vegar verið svo mikilvægt að
ekki hafi verið hægt að leggja árar í bát.
„Ég var eini íslenski vísindamaðurinn
sem var óháður stjórnvöldum og því
vissi ég að ég yrði að halda áfram, til
þess að fá marktæka niðurstöðu.“
Rannsóknir skyldu byggðar á mæl-
ingum sem ekki var hægt að véfengja,
segir Pétur. „Þetta hefur tekist!“
Pétur nefnir að skáldið og nátt-
úrufræðingurinn Jónas Hallgrímsson
gerði sér grein fyrir því að undir
Skjaldbreiði væru stórfljót sem flyttu
vatn úr Langjökli til Þingvallavatns.
„Það var stórkostlegur skilningur á eðli
íslenskra hrauna á þeim tíma. Okkar
rannsóknir hafa hins vegar leitt í ljós að
þetta vatn er mjög gamalt. Sumt af því
sem nú rennur til Þingvallavatns féll
sem snjór á jökulinn fyrir landnám.
Sumt af vatninu frá Langjökli rennur
jafnframt á óradýpi undir Þingvallavatn
og kemur upp sem jarðhitavatn í
Henglinum.“
Hafi fólk áhuga á að smakka 1200 ára
gamalt vatn, frá landnámstíð, þurfi ekki
annað en skrúfa frá krana í þjónustu-
miðstöðinni á Þingvöllum!
Pétur segir að ýmislegt í rann-
sóknaniðurstöðum þeirra vísinda-
manna, sem hafa rannsakað Þingvalla-
vatn undanfarna áratugi, hafi að mörgu
leyti komið verulega á óvart. „Við viss-
um fyrir fram að bleikjan í vatninu væri
breytileg – það hafði Árni Friðriksson
bent á fyrir tæpri öld – en okkur grun-
aði ekki að þar væri á ferðinni skóla-
bókardæmi í þróunarfræði, þar sem
einn sjógöngustofn hefur þróast yfir í
fjögur mismunandi afbrigði vatna-
bleikju, með lágmarks genaflæði sín á
milli, á aðeins 10 þúsund árum.
Og þar eru a.m.k. tvö afbrigði horn-
síla með svipaða sögu. Rannsóknirnar
hafa leitt í ljós að Þingvallavatn er leik-
vangur þróunarfræðinnar. Með fjórum
bleikjuafbrigðum fékk ég endanlega
samhengi í allt vistkerfið. Þingvallavatn
er eina stöðuvatn heimsins með fjögur
bleikjuafbrigði.“
Annars staðar er mest vitað um þrjú
afbrigði bleikju, en í Þingvallavatni er
kuðungableikja sem lifir við strend-
urnar „sem Landsvirkjun var langt
komin með að eyðileggja“, dverg-
bleikja, kuðungableikja og murta.
Á síðari árum sagðist Pétur hafa átt
mjög samstarf við Landsvirkjun, eink-
um og sér í lagi Helga Bjarnason verk-
fræðing og tekist hefði að koma í veg
fyrir að vatnið yrði áfram uppistöðulón
eins og það var orðið á sínum tíma.
Pétur segir að vísindamennina hafi
heldur ekki grunað að í Vatnsviki
myndi finnast elsta íslenska dýrið,
ferskvatnsmarflóin, sem sennilega lifir á
bakteríum á veggjum hraunhellanna
sem vatnið streymir um á leið sinni til
Þingvallavatns. „Og ekki bara ein teg-
und, heldur tvær, 20 milljón ára gaml-
ar. Aldur dýra í vatninu spannar því frá
10 þúsund árum til 20 milljóna ára.
Alls hafa fundist 11 einlendar teg-
undir í Þingvallavatni, tegundir sem
hvergi finnast utan Íslands.“
Blái liturinn
Pétur ólst að hluta til upp á bökkum
Þingvallavatns, því þar varði hann öll-
um sumrum bernsku sinnar og æsku.
„Oft furðaði ég mig á því hve blátt og
tært vatnið var um hásumarið. Mig
grunaði ekki þá að ég ætti sjálfur eftir
að útskýra það fyrirbæri,“ segir hann.
Hvers vegna er Þingvallavatn jafn
blátt og tært um hásumarið sem raun
ber vitni?
„Í stuttu máli stafar það af því að það
er niturvana: Gróður þess stjórnast af
takmörkuðu niturmagni [köfnunarefni]
sem er nánast notað upp til agna þegar
líður á sumarið. Og þar sem gróðurinn,
þörungarnir, er undirstaða alls annars
lífs í vatninu, má segja með sanni að allt
vistkerfi vatnsins stjórnist af þeirri
staðreynd að vatnið er niturvana. Af
þeim sökum er afar mikilvægt að við
förum varlega með þjóðargersemina
Þingvallavatn og gætum þess að ofauðga
það ekki með niturmengun. Þess vegna
hef ég lagt töluvert á mig til að reyna að
koma í veg fyrir slíka mengun.“
Pétur nefnir þrennt í því sambandi.
Í fyrsta lagi mengun frá rotþróm við
sumarbústaði á vatnasviði Þingvalla-
vatns; „rotþróm sem ekki virka þar
vegna þess að niturhlaðinn úrgangurinn
fer beint úr þeim gegnum gróðurvana
hraunið í grunnvatnið og þaðan á
skömmum tíma út í Þingvallavatn.“
Hann segir mengunar-„slys“ frá
haustinu 2010 enn í fersku minni.
„Á Þingvöllum eru 162 frostdagar á
ári. Hvaða gróður getur gróið og nýtt
nitur við þær aðstæður?“ spyr Pétur. „Í
stað rotþróa ber að nota kúlutanka og
flytja seyru og saur út fyrir vatnasvið-
ið,“ segir hann og bætir því við að
stöðva beri sumarhúsabyggð á vatna-
sviði Þingvallavatns til að vernda vatn
og landslag.
Helst vill hann leggja af með öllu
sumarhýsabyggð við vatnið.
Í öðru lagi nefnir Pétur aukna bíla-
umferð vegna „hraðbrautar úr austri
um Eldborgahraun, því að um 70% af
vatni Þingvallavatns eru upprunnin í
Eldborgarhrauni. Okkur ber skylda til
að vernda þessa uppsprettu gegn
mengun!“ segir hann.
Þarna á Pétur við Gjábakkaveg á milli
Þingvalla og Laugarvatns. Hann kærði
þá framkvæmd á sínum tíma.
Í þriðja lagi eru það svo aðflutt
barrtré á Þingvöllum, sem Pétur hefur
barist gegn mjög lengi. „Þetta eru níu
tegundir barrtrjáa sem ekki eiga heima
á Þingvöllum og senda jafnmikið nitur í
vatnið og 50 tíu tonna vörubílar af nit-
uráburði!“ segir hann.
Pétur ítrekar í þessu sambandi að
Þingvallavatn sé komið á heims-
minjaskrá UNESCO, eitt aðeins þriggja
stöðuvatna í heiminum! „Enginn vafi
leikur á því að rannsóknir okkar hafa
skipt sköpum í því að svo varð. Þing-
vallavatn er því ekki aðeins þjóðararfur
okkar Íslendinga lengur, heldur heims-
arfur – arfur alls mannkyns. Þótt það sé
heimsarfur er það samt alfarið á okkar
ábyrgð að gæta þess að það spillist ekki.
Enginn annar passar vatnið fyrir okk-
ur.“
Forðuðu Mývatni frá bráðum bana
Liðnir eru fjórir áratugir síðan Pétur og
fleiri hófu rannsóknir á Mývatni. Hann
segir að þá hafi vatninu verið forðað frá
bráðum vana, „því að virkja átti Laxá
með 185 metra háum stíflum, sem svara
til hæðar á fimm Sívalaturnum í Kaup-
mannahöfn. Hefði það verið gert væri
Mývatn ekki til sem slíkt, heldur sem
uppistöðulón,“ segir Pétur.
„Mjög margir sýndu Mývatni áhuga
og vildu allt gera til þess að bjarga því,
en við höfum ekki fengið viðlíka aðstoð
varðandi Þingvallavatn. Vatnalíffræðin
er erfitt fag og fáir virðast skilja hvað
þetta er viðkvæmt kerfi.“
Pétur segir Björn Bjarnason, fyrrver-
andi menntamálaráðherra, eiga þakkir
skilið fyrir sitt framlag við að koma
Þingvöllum á lista UNESCO og er þakk-
látur Þingvallanefnd og núverandi for-
manni hennar, Álfheiði Ingadóttur, fyr-
ir nýja stefnu í málefnum svæðisins.
„Þrjú ráðuneyti koma nú að verndun
vatnsins og vatnasviðsins; Forsæt-
isráðuneyti [Þingvallanefnd], mennta-
og menningarmálaráðuneyti [vegna
UNESCO og heimsminjanefndar] og
Umhverfisráðuneyti. Óskandi væri að
einn aðili stjórnaði málefnum svæðisins
á forsendum náttúrunnar og tæki það
föstum tökum ásamt heilbrigðiseftirliti
Suðurlands. Ég heiti á Þingvallanefnd
að koma þessu í gegn, því að fljótlega
verða gestir svæðisins ein milljón á
ári,“ segir Pétur.
Hann segir ekki sjálfgefið að perlan
Þingvallavatn verði á lista UNESCO til
frambúðar, batni umgengi ekki á svæð-
inu.