Skírnir - 01.01.1980, Blaðsíða 127

SKÍRNIR
LEIKRIT OG LEIKHUS
125
Þegar nýtt lífsafl færist í leikritaskáldskap með Jóhanni Sig-
urjónssyni, Guðmundi Kamban — þá rúmast leikskáldin ekki
lengur í leikiiúsinu. Báðir sömdu þeir verk sín í fyrstu jöfnum
höndum á íslensku og dönsku, og fyrstu leikir þeirra beggja voru
leiknirnýir af nálinni hér heima, Bóndinn á Hrauni 1908, Hadda
Padda 1915. Ekki gott að spá í það hvernig leikritun Jóhanns
hefði ráðist ef liann hefði átt þess kost að halda áfram fyrir
íslenskt leikhús og leikendur þeirri samtíðarlýsingu sem fitjað er
upp á í Bóndanum á Hrauni, upprunalegum einþáttungi um
efnið og íslensku gerð leiksins.4 Næstu leikrit hans, Fjalla-Ey-
vindur og Galdra-Loftur, skipuðu sér þegar í stað sess sem hin
stóru sígildu verkefni íslenska leikhússins. Og kann að þykja
hastarlegur dómur Halldórs Laxness að úr Jóhanni hafi í raun-
inni ekki orðið nema „poéte manqué í öðru landi“.5 En það er
að vísu deginum ljósara um bæði leikritin að þau eru ekki bara
ort á erlendu máli heldur og umfram allt fyrir erlenda áhorfend-
ur og lesendur, leiksvið og leikara og þurftu meðal annars að
svara rómantískum hugmyndum þeirra um frásagnarefnið, land
og þjóð; síðasta leikrit Jóhanns, Mörð Valgarðsson, þarf bein-
línis að rjúfa úr viðjum hins rómantíska söguleiks ef eiginlegt
yrkisefni þess: sálarlýsing lygarans á að geta lifnað við á leiksvið-
inu. Frá öndverðu hefur fylgt leikjunum hér á landi fastmótuð
rómantísk leikhefð og skilningsmáti þeirra sem í verki setur
túlkun þeirra á sviðinu ansi þröngar skorður og löngu er orðið
tímabært að rjúfa; ný greining leikritanna sem gæfi einkum
gaum að félagslegu og sálfræðilegu raunsæi eða natúralisma
þeirra er nauðsynleg ef til á að koma nýskapandi túlkun þeirra
á sviðinu.6 Okkar mesta leikskáld og nýjar kynslóðir leikhús-
gesta eiga á því rétt og kröfu að leikhúsið freisti þess að rjúfa af
leikjunum skefjar hefðar og vana.
Um Guðmund Kamban hygg ég að séu engin tvímæli að
mörg, kannski flest verk hans urðu úti, ef svo má segja, á milli
tungumála og menningarsvæða; þannig séð urðu örlög höfund-
arins tragísk eins og að sínu leyti dauðdagi hans í stríðslokin.
Yrkisefni hinnar borgaralegu samtíðarlýsingar, sálfræðileg
könnun og siðferðisleg umræða í leikritum hans árin á milli
heimstyrjalda, þurftu á að halda raunhæfri umhverfislýsingu,