Fróðskaparrit - 01.01.1985, Page 3

FØROYSKA BÓKMENTAALMENNIÐ 1 19. ØLD
7
nógv brævasamband uttanlands, skrivaðu í
bløð í Danmark og tóku á annan hátt lut í
mentanarligum og politiskum kjaki har (Hans
Jacob Debes 1982, s. 80 og 84). Vert er at
geva ans, at allir hesir undangongumenninir
vóru væl meira enn miðalútbúnir, og útbúgv-
ingarnar høvdu teir nomið uttanlands, har
borgaraliga almennið var komið longri. Bræva-
samband var mátin til at frætta tíðindi uttan-
eftir, áðrenn fjølmiðlar og onnur tíðindarit
komu fyri seg (Habermas 1980, s. 19).
Bókasavn
Kvæðayrkingin í 19. øld prógvar sambandið
aftureftir, tí at gamli formurin varð nýttur.
Hon peikar eisini frameftir, tí at høvundurin
var kendur, og hann viðgjørdi kenda, søgu-
liga tilfarið á sín serliga hátt. Umframt at
yrkja kvæði týddi Sjóvarbóndin eisini úr al-
heimsbókmentum. Hann týddi og umyrkti
kenda eposið »Paradise Lost« eftir John
Milton (1608-74), og tað eitur »Púkaljómur«.
í 1790 var tað týtt til danskt, og Chr. Matras
nevnir hetta (Chr. Matras 1935, s. 40), sum
um Sjóvarbóndin hevur havt donsku útgáv-
una at týða og yrkja eftir — og tað er væl
trúligt. »Púkaljómur« eru týddar fyri 1824
(sama rit s. 40).
Lestrarfelag varð íbirt í 1826 av Jens Dav-
idsen (1803-78), amtsskrivara, og Mikkjal
Miiller (1785-1849), kaparaskipara. Enda-
mál felagsins var at læna limunum bøkur og
tann vegin økja um bókmentaliga kunnleikan
hjá fólki, sum búði í Havn og har um leiðir
(M. A. Jacobsen 1929, Inngangurin).
Úr hesum lestrarfelag vaks fyrsta almenna
bókasavnið. Til at hjálpa sær høvdu Jens Dav-
idsen og Mikkjal Muller vent sær til C. C.
Rafn, sum m.m.a. hevði hjálpt at stovna
bókasavn í Reykjavík í 1818. Fyrsta bóka-
savnið kom í Havn í 1828, og endamálið
við tí var at kunna fólk við søgu, landalæru,
mál og bókmentir (sama rit) — stutt sagt at
veita teimum borgaraliga mentan, sum var
fyritreytin fyri, at borgaraliga almennið kundi
virka.
Eisini í hesum sambandi vóru tað menn, ið
sótu i álitisstørvum, og sum vóru væl fyri, ið
stílaðu fyri. Mótstøða var ímóti tiltakinum,
t.d. vóru fleiri prestar ímóti bókasavninum
(sama rit s. 26), ti at ilt var at hava skil á, hvat
fólk fingu at lesa haðani. Hetta er dømi um,
at stríð var um valdið í byrjandi almenninum.
Fyrsti miðilin í politiska almenninuni
Hesin hugur til at upplýsa og verða upplýst
erfyritreytfyriskilagóðumkjaki, ogborgaralig
mentan er treyt fyri, at borgaraliga almennið
kundi koma fyri seg. Hesar báðar fyritreyt-
irnar vóru longu fyrst í 19. øld, men almennið
sjálvt var ikki.
Tað tykist ikki vera óvanligt, at borgara-
liga almennið verður innflutt (Schmidt og
Gleerup 1976, s. 15), áðrenn sosiala og bú-
skaparliga grundarlagið er fullfíggjað. I somu
løtu borgaraliga almennið er skapað á einum
staði, tí at búskaparligu viðurskiftini og
stættaviðurskiftini eru í lagi har, kann tað
verða útflutt til lond, har búskapurin og
stættaviðurskiftini ikki eru á sama stigi sum
í upprunalandinum, men á somu leið (sama
rit).
Tá ið talan er um almenni, slepst ikki undan
málspurninginum. í fyrru helvt av 19. øld var
einki normaliserað skriftmál. Teir, ið skrivaðu
føroyskt, skrivaðu meira og minni hvør i sín-
um lagi. Almennið í Føroyum var soleiðis
eisini grundað við donskum skriftmáli sum
amboð.
í 1849 var nýggj stýrisskipan sett í gildi í
danska ríkinum, og hon umfataði eisini Før-