Fróðskaparrit - 01.01.1985, Blaðsíða 5

FØROYSKA BÓKMENTAALMENNIÐ í 19. ØLD
9
Niels Winther, fólkavaldur limur í ríkisdeg-
num. Harafturat er hann privatmenniskja,
sum setur seg í samband við umheimin við
at skriva brøv. Sambandið millum bræva-
skifti og tíðindaflutning er nevnt framman-
fyri, og skyldskapurin millum brævskrivaran
og útsenda blaðfólkið er nakað tann sami.
Leiklutirnir eru teir somu, sum eru saman-
fataðir í borgaraliga menniskjuidealinum:
le bourgeois — borgarin (blaðánarin), le ci-
toyen — samfelagsborgarin (politikarin), et
l'homme (brævskrivarin).
Mátin, henda greinin er skrivað, er átøkur
skaldsøguslagnum, sum verður kallað bræva-
skaldsøga. Hon verður roknað sum fyrsta
rættiliga borgaraliga skaldsøgan. »Pamela;
or Virtue Rewarded« (1740) eftir Samuel
Richardson verður nevnd sum fyrsta dømið.
Skyldskapurin millum greinina í »Færinge-
tidende« og eina brævaskaldsøgu er ikki til-
vildarligur, tí at júst í bókmentunum er upp-
runin til politiska almennið at finna (Haber-
mas 1980, s. 26 ff.). f bókmentunum hava
borgararnir havt høvi til at venja seg til at
umrøða privat viðurskifti alment — t. e. við-
urskifti úr familjuni. Tá ið farið var at skriva
greinir í bløðini — miðlarnar í politiska al-
menninum — vórðu umrøðuevnini privat
viðurskifti, sum høvdu almennan áhuga, t.e.
áhuga hjá borgaranum, og hetta vóru handils-
og vinnuviðurskifti, sum, tá ið samanum
kemur, eru kjarnin í tí, sum verður kallað
politiskt orðaskifti.
Royndin hjá Nielsi Winther at skapa eitt
forum til politiska almennið eydnaðist ikki
so væl, hóast summar fyritreytir vóru. Ein
vansi var, at føroyski borgaraskapurin var
ikki til enn, og tí var eingin uttan nakrir ein-
staklingar til at kenna tørv á einum miðli í
politiska almenninum.
Eins og í Danmark (P. Schmidt og J. Glee-
rup 1976, s. 33-34) og í Noregi (I. Stegane
1984, s. 33-34) vórðu fyrstu stiginií borgaraliga
almenninum tikin av einstaklingum, sum
høvdu samband við borgaraliga almennið
aðrastaðni. Allir teir, sum eru nevndir í sam-
bandi við lestrarfelagið, bókasavnið, bóka-
og blaðútgávu, vóru upplýstir embætismenn
ella handilsmenn. Men fyri at almennið kundi
festa seg, máttu samfelagsligu viðurskiftini
vera til reiðar, og tað mátti byggja á aðrar
samfelagsbólkar enn teir, sum longu hoyrdu
til borgaraliga almennið.
Stættastøðan og búskaparligu fyritreytir-
nar fyri borgaraliga almenninum vóru, tá ið
hanđilin var givin leysur og handils- og vinnu-
frælsið komið. Men samfelagsliga og sosialt
vóru broytingarnar, sum leiddu fram í fiski-
vinnusamfelagið, byrjaðar væl fyri hetta.
Virki og yrking Nólsoyar Páls prógva hetta,
og fiskiskapurin vant upp á seg fyrst í 19.
øld hóast bátsbandið, sum ikki varð avtikið
fyrr enn í 1865. Handilin var víðkaður við
úthandlum í 1830-árunum, og hann var farin
at taka ímóti vørum, sum áður ikki høvdu
verið góðkendar sum útflutningsvøra, t.d.
troyggjum.
I seinnu helvt av 19. øld tekur menningin
rættiliga dik á seg, og ein borgaraskapur
samansettur av útlendingum og føroyingum,
keypmonnum og reiðarum, fer at gera vart við
seg. Hans Jacob Debes lýsir broytingina so-
leiðis:
Tað føroyska samfelagið skifti dám frá at vera eitt
seinført landbúnaðarsamfelag til at verða eitt virkið
handils- og fiskivinnusamfelag við størri møgu-
leikum hjá tí einstaka. Stórkeypmenn og reiðarar
trokaðu bøndurnar burtur frá gomlu støðu teirra
sum leiðandi stætt í samfelagnum. Tann drúgva av-
byrgingin var brotin, og landið var latið upp út til
umheimin. Føroyar vóru á veg inn í eina tíð við
nýggjum krøvum og avbjóðingum.
Hans J. Debes »Nú er tann stundin...« 1982, s. 92.