Vísir - 30.04.1933, Blaðsíða 43

VÍSIR
Verslan íslands.
Eftir dr. phil. Björn Bjömsson.
Saga verslunar eða viðskifta
íslands er, um margra alda rað-
ir, saga kúgunar og ofbeldis-
verka, saga hungurs og dauða.
Engin önnur þjóð Norðurálf-
unnar hefir á sama tima orðið
að sæta annari eins efnahags-
legri ánauð og menningarlegri
niðurníðslu af völdum erlends
valds og islenska þjóðin. Tjón-
ið verður hvorki metið eða veg-
ið né tölum talað og seint eða
aldrei mun það bætt að fullu.
Um leið og lifsþróttur hins ís-
lenska þjóðveldis fjaraði út í
dauðateygjum landsins bestu
sona, í morðbrennum og bróð-
urvígum Sturlungaaldarinnar,
dofnaði sjálfstæðisþráin og
sjálfsbjargarviðleitnin, einnig i
efnahagslegu tilliti. Þróttur hins
frjálsborna, ljóselska norræna
frelsisanda var nú brotinn á bak
aftur á öllum sviðum þjóðlifs
íslendinga. Það sýndi sig jafnt
í andlegum sem veraldlegum
efnum. Kathólsku kiriíjunni,,
sem alt til þessa hafði, litlum
þroska og viðgangi náð hér á
landi, óx nú fiskur um hrygg.
Hún kastaði sér eins og hræ-
fugl yfir sálimar og dró þjóð-
ina inn i skammdegismyrkur
miðaldalegrar þröngsýni, hjá-
trúar og andlegs volæðis. Jafn-
framt hnepti erlentkonungsvald
hana í helfjötra stjórnmála- og
viðskiftalegrar undirokunar, er
hert var á meir og méir, eftir
því sem tímar liðu frarn. Is-
lenska þjóðin varð að þola og
líða þennan yfirgang utanað-
komandi afla, eins og hlekkjað-
ur bandingi svipuhögg böðuls-
ins. Hún hafði ekki bolmagn til
að brjóta hlekkina. Hún vand-
ist þeim smátt og smátt. Hinar
seinni kynslóðir voru bornar til
að beygja sig fyrir konungsvald-
inu, með auðmýkt að lnrða
molana, sem hrutu af náðar-
borðum blindra harðstjóra og
níðingslegra fjárdráttannanna.
Landslýðurinn stóð berskjald-
aður andspænis tíðum og þung-
um reiðarslögum af hendi hinn-
ar óblíðu náttúru landsins, eld-
gosum, harðærum og hvers-
Skonar óáran. Bjargræðisskortur
og mannskæðar farsóttir lögðu
fólkið að velli í liundraða og
þúsunda, jafnvel tuga þúsunda
tali í sumum þessara áfalla. —
Mörg einstök heimili og heilar
sveitir voru rifin upp méð rót-
um. Fjölmennur flakkaralýður
fór um landið öld eftir öld,
heimilislaus, athvarfslaus,
hungraður, sjúkur og nakinn,
hrygðarmynd, ímynd hinnar
hrjáðu þjóðar. — Það mátti
minstu muna, að yfirlyki fyrir
íslensku þjóðinni i hörmungum
þeim. er Skaftáreldarnir leiddu
yfir landið á 9. tug-18. aldar-
innar. En nú var bikar óham-
ingju íslands loksins fullur og
bjartari og betri tímar fram-
undan. Nýir menningarstraum-
ar, vorboðar nýrra tima, brutu
sér braut, ruddu burtu bólverk-
um einokunarstefnunnar í við-
j'kiftamálumog skoluðu meðsér
einveldisstólum þjóðhöfðingj-
anna. —
Ef til vill sýnir saga Islands
betur en saga nokkurs annars
lands, hvaða þýðingu frjáls og
óbundin viðskifti hafa fyrir alla
afkomu þjóðanna. Það getur
ekki verið nein tiiviljuní að ís-
lensku þjóðinni fækkaði eitt-
hvað um helming frá þvi að
hún stóð i mestum blóma á
þtióðveldistímunum og fram til
þess dags, að farið var aftrn-
að losa um verslmiarhöftin.
Upp frá því fjölgaði henni aft-
ur mjög ört.
Eins og kunnugt er, var versl-
unin lengi fram eftir rekin að
eins á sumrum, meðan sigling-
ar og kaupferðir stóðu yfir. í
lok 19. aldar var fyrst farið að
sigja liingað skipum að vetrar-
lagi. Upphaflega var það venja,
að kaupförunum var lagt upp,
þegar þau komu að landi. Hófst
því næst fjölnienn kaupstefna,
sem oft var sótt af fólki úr fjar-
hggjandi héruðum og jafnvel
öðrum landshlutum. Síðar, er
skipin voru orðin stærri, fóru
þau í fleiri en einn stað, og
verslunin var rekin frá borði.
Slík lausaverslun tíðkaðist lengi
fram eftir, eða fram yfir þann
tíma, að komið var á föstum
áætlunarferðum milli íslands og
útlanda uin 1870. í fomöld yirð-
is tilviljun mestu hafa ráðið um
það, hvar kaupstefnur voru
haldnar, eftir því hvar skipin
komu fyrst að landi. Þó voru
tíðast notuð sömu leguplássin
á hverjum stað. En fastir versl-
unarstaðir, með tilheyrandi
vörugeymsluhúsum komu ekki
upp fyr en á dögum Hansa-
verslunarinnar.
Þjóðverjár og Englendingar
fóru fyrst á öndverðri 15. öld
að sigla hingað að stáðaldri, til
að reka verslun. Landsmönnum
þótti yfirleitt mikið betra að
skifta við þá, en hina norrænu
kaupmenn. Samt lagði konung-
ur viðskiftum þessara þjóða
þegar frá byrjun ýmsar hindr-
anir í götu. Vetrarsetur höfðu
altaf tiðkast hjá kaupmönnum,
þegar svo bar undir. En versl-
un ráku þeir ekki nema á með-
an kaupstefnur stóðu yfir á
sumrum. Nú fór að tíðkast, að
kaupmenn hefði hér bækistöð
sína á vetrum. Tók konungur
þegar fyrir það á seinni hluta
15. aldar. Þó mun bann þetta
oft liafa verið að litlu liaft. —
Hins vegar hefir allur almenn-
ingur á öllum þessurn tímum
að vetrarlagi ekki getað aflað
sér erlendra lifsnauðsynja, hvað
sem i boði var og þó að hf
lægi við. Þannig var það einn-
ig lcngst af á einokunartimun-
um (1602—1786). Þegar einok-
unarverslunin var innleidd, var
tala liafnanna, sem sigla mátti
til, ákveðin 20, síðar komst hún
upp í 24 eða 25. Það var því
langt til lcauptúna og erfitt til
aðdrátta, enda sumstaðar litt
framkvæmanlegt, ekki síst eft-
ir að föst kaupumdæmi voru
ákveðin og enginn mátti, að við-
lögðum óheyrilega þungum
refsingum, versla annars stað-
ar en i kauptúni síns umdæm-
is, þó að hann hefði mörgum
sinnum hægari aðstöðu til að
sækja annað. Auk þess var eng-
in verslun rekin að vetrinvun
alt einokunartimabihð, fram að
timum konungsverslunarinnar
síðari (1774—-1787). Varþað að
nokkru leyti fyrir tilmæli ís-
lendinga sjálfra, þvi að þeir
vildu útiloka samkepni þá i
fiskiveiðunum, sem hinir
dönsku kaupmenn, er liér sett-
ust að, bökuðu þeim. Auk þess
voru kaupmenn þessir sakaðir
um okurverslun, sakaðir um að
þeir færu elcki eftir hinum lög-
boðnu kauptöxtum, eins og
raunar vildi oft við brenna, þó
að öðru vísi stæði á.
Af þvi, sem hér hefir verið
sagt, er augljóst, að löngum hef-
ir verið miklum erfiðleikum
bundið fyrir íslensku þjóðina,
að afla sér erlendra lífsnauð-
synja á þessum öldum, vegna
viðskiftaháttanna, þegar þar
við bættist algert samgöngu-
leysi í viðáttumiklu landi, tor-
veldu yfirferðar. Margir voru
því að miklu eða öhu leyti úli-
lokaðir frá viðskiftunmn, á
meðan þau fóru fram, og meiri
liluta ársins var alls ekki um
þau að ræða. Það var þvi eng-
in undur, að oft yrði bjargar-
skortur, sem leiddi af sér mann-
felli í hörðum árum, þegar
fénaður bænda var ef th viU
fallinn i stórum stil — en það
kom, því miður, oft fyrir, enda
hefir fyrirhyggjuleysið löngum
verið ættfylgja íslendinga — og
fisk tók fra grunnmiðum, svo
að landsmenn fengu ekki bein
úr sjó á hinar ófullkomnu
fleytur sínar, þó að útlendingar
þeir, sem stunduðu hér fiski-
veiðar á þilskipum, úti á djúp-
miðum, hefðu náttúrlega meira
en nægan afla og sigldu hlaðn-
ir lífsbjörg heim, sóttri á ís-
lensk. fiskimið, fyrir augum
hungraðs landslýðs. — Þegar
þannig stóð á, kom fyrir að
hinir Í6lensku valdsmenn tækju
sér það bessaleyfi, að brjóta
upp vörugeymsluhús dönsku
verslananna, en þar var þá síst
um auðugan garð að gresja.
íslendingar hafa altaf, vegna
hinna fáskrúðugu framleiðslu-
möguleika, fáþættu auðsupp-
sprettulinda landsins, verið
mjög háðir viðskiftunum á er-
lendum markaði. Um húsa- og
skipavið hefir aldrei verið að
ræða heima fyrir, nema þá
rekavið, sem raunar var mik-
ið til af á fyrri tímum, en
einkum á landnámshð, eins og
að likindum lætur. Sama máli
er að gegna um járn. Það var
raunar eitthvað unnið úr mýr-
arrauða framan af, þegar ekki
var annars úrkosta. Skilyrðin
fyrir þessa framleiðslu voru í
meira Iagi þröng og mjög hlýt-
ur hún að liafa verið erfið og
eftirtekjurýr. Korn hefir aldrei
verið liægt að rækta hér, svo
að það næði sæmilegum þroska.
Enda var akuryrkjan aldrei
eins almenn og umfangsmikil
til forna, eins og margir hafa
viljað halda fram. Hefir pró-
fessor Þorvaldur Thoroddsen
leitt góð og gild rök að því. —
Þessar þrjár lífsnauðsynjar eru
það, sem íslendingar hafa fyrst
og fremst altaf orðið að sækja
til umheimsins, ef þeim hefir átt
að vera lífvænlegt til lengdar,
án þess að líða skort. Á hinum
fyrstu timum hefir þá senni-
lega ekki mikið annað flutst
hingað að staðaldri. Án aðflutts
timburs og járns hefðu þeir
heldur ekki getáð stundað at-
vinnuvegi sína, sótt sér í skaut
náttúrunnar þáð lífsviðurværi,
sem afla má heima fyrir. Af
þeim ástæðum hlaut afkoma al-
mennings mjög að velta á því,
hvernig viðskiftin sáu honum
fyrir þessum mikilvægu hlut-
um. Eftir þvi sem kröfurnar
urðu meiri og þarfirnar fleiri,
varð eigin framleiðslan ófull-
komnari og óhæfari til að full-
nægja jafnvel brýnustu lífsþörf-
unum. Yiðskiftin urðu að sjá
fyrir því, ef þau brugðust, var
voðinn vis.
Og þau brugðust áð meira
eða minna leyti allan þann tima,
sem verslunar-ófrelsið ríkti.
Á þjóðveldistímanum sigldu
auk Islendinga sjálfra, farmenn
ýmsra annara þjóða, einkum
Norðmenn, milli Islaiids og ná-
grannalandanna. Ár og ár lágu
siglingarnar ef til vill niðri, en
yfirleitt voru þær nokkurn veg-
inn fullnægjandi, eflir því, sem
þá var að vænta. Þegar fram í
sótti fór þátttaka íslendinga að
verða minni, enda lögðu tiltölu-
lega fáir Islendingar siglingar
fyrir sig að staðaldri. Sumir
voru í förum í æsku, en tóku
siðar við óðali og mannafor-
ráðum heima í átthögunum.
Aðrir sigldu til útlanda þegar
sérstaklega stóð á, þó að þeir
væru sestir að fyrir fult og alt.
Önnuðust þeir þá ýms viðskifti
fyrir frændur og vini, án arð-
vonar fyrir sjálfa sig. Kaup-
mannastétt myndaðist hér ald-
rei nein, sennilega mest vegna
þess, að verslunarstaðir gátu
engum þroska náð. Einnig var
viðarskorturinn þess valdandi,
að skipastóllinn gekk meira og
meira úr sér. Það var ekki hægt
að halda honum við og þvi sið-
ur að endumýja hann. Er ekki
óliklegt, að þessi aðstaða hafi
átt nokkum þátt i ákvæði því
i gamla sáttmála, þar sem
landsmenn seldu Noregskon-
ungi íhlutunarrétt í versi-
uninni í hendur, er kvað svo á,
að konungur skyldi sjá um, að
nokkur skip sigldu til landsins
árlega á næstu árum.
Siglingar íslendinga máttu nú
heita úr sögunni fyrir fult og
alt, enda skirrðist konungur
ekki við að leggja bann við
þeim, þegar frá leið. Hins veg-
ar urðu mestu misbrestir á
efndum siglingarákvæðanna í
sáttmálanum, sem nefnd voru
hér að ofan. Þetta út af fyrir
sig, vanmáttur íslendinga
sjálfra og liinna annara Norður-
landaþjóðanna, til að reka hér
næga verslun, hefði ekki verið
svomjög örlagarikfyrir afkomu
landsins, eftir að Englendingar
og Þjóðverjar fóru að sigla
hingað á öndverðri 15. öld. Á
14. öldinni höfðu siglingamar
verið mjög ófullnægjandi. Nú
bötnuðu þær til mikilla muna.
En þá tók konungur að leggja
þessmn viðskiftum ýmsar byrð-
ar og kvaðir á herðar, sem æ
urðu þyngri, eftir því sem fram
í sótti. Þegar komið var fram
á seinni hluta 16. aldar var það
orðið að reglu, að leigja versl
unina við ísland. Verslunin á
hverri höfn var gerð háð sér-
stöku einkaleyfi og máttu engir
aðrir en þeir, sem aflað höfðu
sér einkaleyfisins, sigla þangað,
en sigling til annara hafna var
bönnuð. Fór því fram þangað
til verslunin var algerlega ein-
okuð Dönum í hag 1602.
Einkenni allrar einokunar-
verslunar er fyrst og fremst
það, að verðmyndun markaðs-
ins er útilokuð. Verðið er ein-
hliða fastákveðið, handhöfum
einokunarinnar i hag. Þegar um
algerða verslunareinokun er að
ræða, eins og hér, kemur verð-
skömtunin ekki að eins niður
á neysluvörunni, eins og þar
sem framleiðslueinokun er fyr-
ir hendi, heldur einnig á kaup-
vöru neytendanna, framleiðslu
vörum viðskiftamannanna.
Verðhlutföllin færðust því
landsmönnum mjög í óliág frá
þvi, sem áður var, þótt þau
,hefði einnig þá oft slæm verið,
við innleiðingu einokunarversl-
unarinnar eftir kauptöxtum
þeim, sem gilda skyldu og
kaupmenn fóru tiðum lengra,
auk þess sem þeir sviku bæði
mæla og vogir. Kjör þau um
verð, sem íslendingar urðu að
sæta, voru eðlilega langt frá
kjörum þess markaðs, er kaup-
mennirnir skiftu við.
Jafnvel þessi óhagstæðu við-
skiftakjör, þessi óhka aðstaða
viðskifta-aðiljanna, hefði ekki
getað fært landsmönnum heim
eins þungar búsifjar, eins og
raun varð á, ef alt annað hefði
verið með feldu, hefðu lands-
menn getað fengið nægar, ó-
sviknar lifsnauðsynjar fyrir
hina litlu kaupgetu sína, sem
þeim var skömtuð úr hnefa. En
því var ekki að líeilsa. Kaup-
menn fluttu oft og einatt, þvert
ofan í ákvæði þau, er giltu um
einkaleyfi á versluninni, skemd-
an og svikinn vaming til lands-
ins. Timbrið var ekki naglhelt
eða á annan hátt ónýtt, járnið
ryðbrunnið, veiðarfærin fúin,
mjölið myglað og maðkað o. s.
frv. Auk þess fluttu þeir alt of
lítið af þessum ófullkomna
vamingi, sem nefna mætti
brýnustu lífsnauðsynjar. Heldur
héldu þeir tóbaki og brennivíni
og öðrum munaðarvörum að
landslýðnum og létu þær hvergi
vanta. Þar var hagnaðarvonin
meiri frá sjónarmiði skamm-
sýnna fjárdráttarmanna, sem
höfðu verslun íslands leigða til
nokkurra ára og áttu ékki aðra
hugsjón en þá, að sjúga seitt
mest af viðskiftum og verðmæt-
um út úr landinu og hirtu
hvergi þó að það væru blóðpen-
ingar, þó að þeir græfu þjóðinni
og menningu hennar gröf um
aldur og æfi.
En þessi viðskiftastefna var,
eins og vænta má, enginn bú-
linykkur fyrir verslunina. At-
vinnuvegimir komust í kalda-
kol, fólkinu fækkaði stöðugt,
viðskiftaþol, kaupgeta lands-
manna þvarr ár frá ári. Engin
undur þó að verslunarfélög
þau, er tóku íslensku verslunina
á leigu, færu á höfuðið hvert
eftir annað, og áð einvaldskon-
ungurinn yrði að hlaupá öðru
hverju undir bagga, til að forða
landinu frá algerðri einangrun
og þjóðinni frá þvi að veslast
alveg upp af völdum hennar.
En tröllatrú ríkti enn á einok-
unarfyrirkomulaginu, að þjóð-
inni væri stofnað í opinn dauð-
ann, ef horfið væri frá því og
verslunarfrelsi innleitt. Enginn
mundi fást til að sigla til ís-
lands upp á þau býti og lands-
menn mundu ekki kunna fót-
um sínum forráð. Engu öðru
væri að kenna um slæma af-
komu landslýðsins en leti hans
og ómensku, metnaðarleysi og
þverúð. I fæstum tilfellum hafa
slikar staðhæfingar verið á rök-
um bygðar. En ef skortur á
sjálfsbjargarviðleitni var orð-
inn þjóðarlöstur Islendinga, þá
varþaöfyrstogfremst skilgetinn
ávöxtur viðskifta-ánauðarinn-
ar, einokunarstefnunnar. Ákær-
ur þessar og kvartanir af liendi
kaupmanna voru tíðar þegar
illa fiskaðist. Fiskurinn, sem
ekki var útflutningsvara á þjóð-
veldistimunum og nokkuð
lengi eftir það, var nú orðinn
aðal útflutningsvara lands-
manna, sú verslunarvaran, sem
best gekk, var seljanlegust á
erlendum márkaði. En það
var ekki aðallega viljaskorti
hinna liálfánauðugu sjávar-
bænda á jarðeignum krúnunn-
ar og biskupastólanna að kenna,
þó að þeir fiskuðu illa á fleyt-
um, sem naumast voru sjóheld-
ar á fjörðum inni með fúnum
veiðarfærum, sem slitnuðu ef
fiskur beit á, þó að þeir hefðu
ekki lýsi til að leggja inn i
verslunina, þegar þeir urðu að
hella þvi niður af því að ílát
vantaði undir það. Dæmi slik
sem þessi voru engin undan-
tekning, þau voru því miður ált