Morgunblaðið - 26.06.1930, Side 4

F)lþingi hið forna.
Eftir Eggert Briem frá Uiöey.
Alþingi vas sett at ráþi Ulfliótz oc [>>
allra lanzmanna, þar es nú es, en áþr
vas þing á Kialarnesi, þat es por- W
steinn Ingolfs sonr lannámamannz, jNS
faþer porkels mána lögsögumannz,
hafþi þar, oc höfþingiar þeir es at þuí
hurfu. En maþr hafþi secr orþit of Uíg
þræls morþ eþa laysings, sá es land [x>
átti í Bláscógum .... En sá fiét Kolr, 'PÁ
es myrþr vas. Viþ hann er kend gea
sú, er þar es síþan kölluþ Colsgea, sem
hræen fundusc. Land þat varþ síþan
allsheriar fé. En þat lögþo lanzmenn
til alþingis nayzlo. Af því es þar þg
almenning at viþa til alþingis í scóg- þix
um, oe á heiþom hagi til hrossa hafn-
ar. — íslendingabóc. [i>>

Eggert Briem.
I.
SKIPUN ALÞINGIS I ÖNDVERÐU.
Eins og kunnugt er, er mönnum orð-
ið ljóst, að Alþingi sje framhald og
ávöxtur af Kjalarnesþingi, og að Þor-
stein Ingólfsson beri því að telja þann
manninn, er upptök og framkvæmdir
átti að því, að Alþingi komst á.
Um tilhögun Alþingis í öndverðu eru
aftur á móti skiftar skoðanir. Greinir
menn á um það, hvort í 'upphafi hafi
aðeins ein stofnun verið á þinginu,
lögrjetta, eins og var í Noregi, eftir
þeim fornu lögum Noregs, sem til eru,
eða skipaður hafi verið jafnframt sjer-
stakur alþingisdómur. Þetta atriði og
aðra skipun Alþingis, sem um er
deilt, hefi jeg rannsakað undarffarin
ár, og hafa þær rannsóknir leitt til al-
gerlega nýrrar niðurstöðu. Skal hjer
í stuttu máli drepið á sumt af því
helsta, þótt hjer sje ekki rúm til að
rökstyðja það nema að litlu leyti, nje
heldur að skýra frá skoðunum annara
og gera samanburð á þeim og niður-
stöðu rannsókna minna.
Höfðingjavaldið er það, sem einkenn-
ir Alþingi hið forna. Höfðingjar þeir,
sem með völdin fóru á þinginu, víðs-
vegar af landinu, voru upphaflega 36
að tölu. Voru þeir kallaðir landsmenn
á sama hátt og höfðingjar fjórðung-
anna ettir f jórðungaskiftingu voru
kallaðir fjórðungsmenn.
Þeir 36 landsmenn, sem með völdin
fóru á Alþingi, ræddu þar og rjeðu alls-
herjarmálum þjóðarinnar til lykta. En
til þess að dæma einkamál manna,
nefndi hver landsmaður einn dómanda
meðal þingmanna sinna í sjerstakan
alþingisdóm, er dæmdi málin.
Þessi tilhögun er frum-germönsk, eða
sú tilhögun er ríkti meðal Germana
samkvæmt elstu heimildum. Þar er rit
Tacitusar, „Germania", frumheimildin.
En svo sem kunnugt er, hefir frásögn
hans í XI. kap. ritsins verið skilin svo,
að hann segi þar, að allir frjálsir
menn á þingum Germana hafi tekið
fullnaðarákvörðun um stórmálin. En
jeg hefi komist að raun um, að þetta
er misskilningur og hægt er að sanna,
að tilhögunin var í þess stað sú, að
kynbornir höfðingjar rjeðu þar stór-
málum til lykta, en nefndu aftur þing-
menn sína í dóm, eins og átti sjei
stað á íslandi.
Þessi tilhögun skoða jeg því að eng-
inn vafi geti leikið á, að einnig hafi
ríkt í Noregi fyrir daga Haralds hár-
fagra, og svo sem jeg hefi leitt nokkur
rök að í bók minni um Harald hár-
Frostaþingslögum hafi höfðingjavaldið
fyrir hans daga bygst á mannaforráð-
um, eins og á íslandi.
Þar sem Alþingi er frum-germönsk
stofnun, er þekkingin á stjórnarskipun
íslands fyrstu aldirnar ekki aðeins mik-
ilsverð fyrir Islendinga sjálfa, heldur
einnig allar aðrar þjóðir, sem af ger-
mönsku bergi eru brotnar, til þess að
skilja sem gerst sögu þeirra frá elstu
tímum og .fram á þennan dag.
Frelsi og frjálsræði var aðalundir-
staða fjelagslífsins á íslandi í forn-
öld. Þeir, sem mannaforráð höfðu, voru
fullvalda höfðingjar hver um sig, og
allsherjarríkið grundvallaðist á frjálsu
bandalagi þeirra, þannig að höfðingj-
unum var frjálst að segja sig úr lögum
hverjir við aðra, eins og fram kom á
Alþingi árið 1000, þegar deilt var um
trúna. — Undirmönnunum var á sama
hátt frjálst að skifta um höfðingja og
gerast þegnar þess höfðingja, er þeir
kusu helst að þjóna, ef hann vildi við
þeim taka. í þessu var hið forn-ger-
manska lýðfrelsi fólgið.
úrvalsættir að ættgöfgi og stjórnviska
var í hávegum höfð.
Svo sem kunnugt er, telja menn, að
aðalstofnun Alþingis hafi verið lög-
rjetta, og .lögberg hafi einungis veri?
heiti á auglýsingastað þingsins. En
rannsóknir mínar hafa leitt til þess
að lögberg hafi jafnframt verið heit
á þingstofnun, er dregið hafi nafn sitt
af staðnum, þar sem hún hafði aðset-
ur. Og niðurstaðan er, að þessi bing-
stofnun hafi elcki aðeins verið lögbirt-
ingasamkoma þingsins, heldur aðal-
sTofnun Alþingis, þangað sem öllum
málum, er fyrir þingið voru lögð, hafi
fyrst verið beint, með því að ut>phaf-
lega hafi allar athafnir þingsins utan
lögbergs verið þar ákveðnar og þaðan
hafnar.
Hjer er ekki rúm til að rökræða
þessa athugun mína, um tilhögun hins
forna Alþingis, en á hinn bóginn vil
jeg verða við þeim tilmælum, að skýra
í fám orðum frá niðurstöðu minni um
það, hvert hafi verið verksvið þeirra
tveggja stofnana, lögbergs og lög-
rjettu, er jeg skoða að á Alþingi hafi
verið, þegar það var í upphafi sett.
Lögbergsstofnunin var skipuð þeim
36 landsmönnum, er æðstu völd höfðu í
landinu. Lýsingar saka og stefnur
voru því aðeins lögmætar, að þær
væru sagðar fram „at lögbergi", sem
þýðir: á lögbergsfundi. Til þess að
þessir lögbergsfundir væru lögmæt-
ir, útheimtist, að meirihluti hinna 36
landsmanna, er lögbergsstofnunina
skipuðu, væru á fundi, ásamt lögsögu-
manni. Sama gilti og um dómnefnuna,
er fór fram í Hamraskarði þar á fund-
arstaðnum út frá lögbergi, sem al-
þingisdómurinn sat og dæmdi málin,
jafnskjótt og höfðingjarnir höfðu tek-
ið fundarályktun um að dómurinn
skyldi taka til starfa. Voru málin upp-
haflega sótt og varin á lögbergsfund-
um og þar dæmd.
Lögsagan fór fram að lögbergi og
urðu þá allir landsmenn að vera á
fundi. En ef þeir höfðu ekki tóm til
aðrar undanþágur, er veittar voru á
Alþingi, hjetu einu nafni lof eða al-
þingislof í fornöld. Hjet það ýmist
sýknulof eða sýknuleyfi, er sekum
manni var gefin upp sekt hans. Sátta-
leyfi var það kallað, er Alþingi veitti
mönnum leyfi til að sættast, en slíkt
leyfi var nauðsynlegt, er um víg var
að ræða eða áverka veittan á þingi, og
fleiri sakamál, er þungar refsingar lágu
við, því að öðrum kosti var sáttin ó-
lögleg.
Öll alþingislof ætla jeg að upphaf-
lega hafi verið veitt að lögbergi og olt-
ið ]>ar á því, hvort meiri hluti fjekst
fyrir því, að lof skyldi veitt eða ekki.
Lögrjettu skipuðu eins og lögberg
hinir 36 landsmenn, en jafnframt höfðu
þeir þar hver um sig tvo umráðamenn,
eða einskonar ráðgjafa, eða ráðuneyti,
til þess að vera þar í ráðum með sjer
um það mál, er fyrir lá. Þar fór fram
síðari umræða um löggjafarmálin, en
gagnstætt því, sem átti sjer stað ao
lögbergi, að þar rjeð afl atkvæða,
þá ultu úrslitin í lögrjettu á því, að
samkvæði væri goldið við lagabreyt-
ingu, eða nýmæli. Fengist samkvæði,
var frumvarpið þar með samþykt, en
ef einn eða fleiri stóðu á móti, var
málið aftur á móti fallið. Þetta staf-
aði af því, að bandalagið um allsherj-
arlögin bygðist á frjálsum grundvelli.
Það var ósamboðið hverjum höfðingja
að lúta öðrum lögum en þeim, er hann
af frjálsum vilja vildi samþykkja fyr-
ir sína hönd og sinna undirmanna.
Þetta, að samþykkja lög eða fella,
var hið eina starf, er lögrjettustofn-
unin hafði með höndum upphaflega,
en ástæðan til þess að lögberg gat ekki
int þetta starf af höndum, var sú, að
þar rjeð afl atkvæða.
I sambandi við hina fyrri umræðu
máls að lögbergi var tilhögunin að
hafa umráðamenn í lögrjettu mjög
hentug. Þótt höfðingjarnir gagnrýndu
málin að lögbergi og greiddu þar at-
kvæði gegn því að þau gengju fram,
gátu þeir, ef málið virtist hafa al-
" 'vL ■" .: -X ;
r'- •A-Vx fvA-v ,
Á Lögbergi. Mennirnir til hægri eru að ganga upp þrepin á bergið.
Þessi tilhögun, sem ríkti á Islandi
rúmar þrjár aldir, er að mínu áliti
merkilegustu leifar hins forn-ger-
manska fjelagslífs, sem sögur fara af.
Mannaforráðin kendu almenningi, að
gera sjer grein fyrir, að það er ekki
sama, hvernig stjórnað er, og meta
það, hversu mikils virði það er fyrir
fjöldann, að vel sje stjórnað. Þeir
höfðingjar, er ekki voru hæfir til þess
að fara með völd, urðu að þoka fyrir
hinum, er sýndu það í verki, að þeir
kunnu að stjórna fólki. Afleiðingin
fagra, þá er ástæða til að ætla, að í varð því sú, að höfðingjaættirnar urðu
þess, u/ðu þeir að láta báða umráða-
menn sína í lögrjettu hlýða á uppsög-
una í sinn stað.
Þegar lagabreytingum eða nýmæl-
um var hreyft á Alþingi, VQru þau mál
fyrst lögð fyrir lögbergsfund, og borin
fram af einhverjum landsmanni. Að
umræðu lokinni var það borið undir at-
kvæði landsmanna, hvort máli skyldi
vísað til lögrjettunnar, eða ekki. Að lög-
bergi rjeð afl atkvæða, og var mál fall-
ið á þinginu, ef því var ekki vísað þar
til lögrjettunnar.
Linun eða eftirgjöf á refsingum og
menningsfylgi, þegar til lögrjettunnar
kom, snúið við blaðinu og samþykt ný-
mælið að ráði umráðamanna sinna, án
þess að þeim væri legið á hálsi fyrir
það.
Er nýmæli hafði verið samþykt, var
það sagt upp sem lög þrjú sumur í
röð að lögbergi. Hið fjórða sumar, er
full reynsla var fengin um nýmælið í
framkvæmd, var loks tekin ákvörðun
um það á lögbergsfundi, hvort nýmæl-
ið skyldi sagt upp eða ekki. Fjell það
úr gildi, ef meiri hluti fjekst ekki
fyrir því, að það skyldi sagt upp;
%