Morgunblaðið - 26.06.1930, Blaðsíða 12

Skólamál.
Eftir 'Jón Ófeigsson yfirkennara.

Jón Ófeigsson.
I.
Svo sem við er að búast, fara litl-
ar sögur af alþýðufræðslu hjer á
landi fram eftir öldum. Vjer stöndum
þar að sjálfsögðu ekki öðrum þjóðum
framar, heldur má ætla, að vjer stönd-
um þeim stórum að baki. Veldur því
fjarlægð og fátækt, og eins tómlæti
eða lítilsvirðing sú, er ráðandi erlend-
ir menn höfðu á landi og þjóð.
Um þúsund ára skeið gerist fátt
sögulegt í þessum efnum. Fyretu á-
kvæði, er snerta alþýðufræðslu, að
því er mjer er kunnugt, eru tilskip
anir frá 29. maí 1744 um barnaspurn-
ingar, og 27. maí 1746 um húsvitj-
anir. En báðar þessar tilskipanir lúta
að uppfræðslu í kristilegum fræðum
gera ekki einu sinni ráð fyrir, að öll
börn sjeu læs.
Fyrsta tilskipunin, er beint snýst
um einföldustu undirstöðuatriði, er
konungsbrjef, dags. 2. júlí 1790, til
Hannesar Finnssonar, biskups í Skál-
holti, um fræðslu og uppeldi barna í
Skálholtsbiskupsdæmi. Þar er fyrir-
skipað, að börn sjeu farin að læra að
lesa, áður en þau eru 5 ára gömul
og að kverlærdóm skuli þau hafa haf-
ið, áður en þau komist á 10. ár, og
lokið honum 14 ára, og varðar sekt
um, ef húsráðandi eða hjú hans leit-
ast ekki við að fullnægja fyrirmælum
tilskipunarinnar.
Skömmu síðar, eða 1792, er stofnað-
ur fyrsti barnaskóli landsins, á Hausa
stöðum í' Garðahreppi, fyrir styrk úr
gjafasjóði Jóns Þorkelssonar (Thor
kelliisjóði). Forstöðumaður skólans
varð síra Þorvaldur Böðvarsson, en
hann ljet af því starfi 1804, og lifði
svo skólinn við sult og vesaldóm til
1812, er hann lagðist niður.
Árið 1830 var fyrst stofnað til
barnaskólahalds í Reykjavík, að veru
legu leyti með tilstyrk Thorkelliisjóðs
Skólahaldið fjell niður 1848, er sjóð
stjórnin kipti að sjer hendinni og
neitaði um styrk úr sjóðnum. Lá svc
málið að mestu leyti niðri til 1862, er
skólahald var hafið á nýjan leik, og
hefir skóli verið þar síðan.
Síðast á þessu þúsund ára tímabil
komast á fót einhverjir aðrir barna
Skólar í helstu kaupstöðum. Aðri
skólar eru engir, nema lærðu skólarn
ir á biskupssetrunum, en um þá ræð-
ir síðar.
II.
Þetta er í sem skemstu máli saga
uppfræðslu og skólahalds til handa
alþýðu manna um þúsund ára bil. Þá
er engin skólaskylda og því sem næst
engin leið til skólamentunar önnur en
„lærða leiðin“, því að heita má, að
engir aðrir skólar sjeu til, hvorki
bamaskólar, ungmennaskólar, nje
neinir sjerfræðiskólar. Námsskyldan
nær í lok tímabilsins ekki lengra en
svo, að börnin verði læs og læri kver-
ið til fermingar. Og þess er að gæta
að þessa litlu fræðslu fá þau ekki hjá
kennurum, heldur á heimilum sínum
og má nærri geta, að oft hefir verið
ærið mikið áfátt náminu, því að mjög
oft mun hafa verið ábótavant þekk-
ingu og áhuga þeirra, er fræða áttu.
Þegar á þetta er litið, mætti sýnast
svo sem öll ástæða væri að ætla, að
mentunarástand alls almennings hafi
verið allbágborið, þótt eigi væri litið
á annað en einföldustu atriði. Og víst
hefir svo verið, ef hafður væri nú-
tíðar mælikvarði. Hvernig ætti annað
að vera, þar sem lítið var aðhaldið,
engin hvatning og oftast enginn kostur
að afla sjer fræðslu?
Samt er lítill vafi, að ástandið
hefir verið mun betra en ætla mætti
eftir allri aðstöðu, og eru til þess ýms-
ar ástæður..
íslendingar hafa alla tíð verið bók-
hneigðir, og sjerstaklega elskir að alls-
konar sagnafróðleik. Er svo enn í dag,
að þeir lesa með sjerstakri ánægju og
hlusta með áfergju á allar slíkar frá-
sagnir. Nú er lífið margþættara og
tilbreytingarmeira en áður var og
margvíslegt, sem tekið getur huga
manns, eða dreift honum. En áður fyr
var lífið fábreytt og störfin fá og ó-
brotin, og urðu þá bækurnar og frá-
sagnirnar tilbreytingin, nýjungin, and
lega næringin. Allir kannast við, af
afspurn að minsta kosti, sögulesturinn
á vökunni í sveit, sem að líkindum
er ævagamall þjóðsiður.
Þá var það happ öllum söguelskum
og bókhneigðum mönnum, að mestur
hluti hinna fomu bókmenta vorra var
skráður á móðurmálinu, og því allra
meðfæri, sem læsir voru. Stóðum vjer
þar ólíkt betur að vígi en flestar aðr-
ar þjóðir álfunnar, því að bæði voru
bókmentir þeirra flestra næsta ó-
merkilegar og um langt skeið á lat-
ínu, sem engir skildu nema spreng-
lærðir menn.
Þá er eitt atriðið enn. Hinir ungu
menn, sem mentuðust í lærðu skólun-
um, urðu flestir prestar og dreifðust
út um allar sveitir lands. Þeir voru
um langt skeið einu mentamennirnir,
sem alþýða manna hafði kynni af
Mjer hefir oft fundist það vera aðals-
merki íslenskra mentamanna, að þeir
væru fúsir til þess að miðla öðrum af
þekkingu sinni og leysa úr vanda-
málum annara, ef þeir hefðu þekkingu
eða vit til þess að gera það. En hvort
sem þetta er rjett álit á mentamönn-
um vorum nú á dögum eða ekki, þá
er hitt víst, að á umliðnum öldum
hafa íslenskir mentamenn, og þá ekk
síst prestamir, lagt mörgu nytsamlegi
liðsyrði, beint eða óbeint. Það verðui
sjálfsagt aldrei rannsakað til hlítar
hversu margir ungir, framsæknii
menn, sem enga áttu að og allai
bjargir virtust bannaðar, eiga það aí
þakka prestinum sínum, að vegurinn
greiddist Qg vonimar rættust. En á
öllum öldum eru þess mörg dæmi, alt
fram á þennan dag.
Loks er þess að geta, að heimilis-
fræðsla á úrvalsheimilum mun hafa
verið í besta lagi, betri og notadrýgri
en nokkur skólafræðsla. En hin heim-
ilin hafa þó altaf verið margfalt fleiri,
sem enga eða litla fræðslu gátu veitt.
m.
Fyrsta verulega framfarasporið á
sviði skólamála, eiftir að Alþingi fjekk
löggjafarvald, var samþykt laga um
uppfræðing bama í skrift og reikn-
ingi. Þau voru staðfest 9. jan. 1880
Fram að þeim tíma hafði hvorki
skriftar- nje reikningskensla verið lög
boðin, enda mun fram að því veru
legur hluti þeirra, sem þó áttu að
heita læsir, hafa verið óskrifandi og
lítt reiknandi.
og vita um, hvemig álfur liggja
á hnettinum;
6) nokkur einföld sönglög og kvæði,
einkum ættjarðarljóð.r
í föstum skólum skal vera sú
fræðsla í landafræði, sögu Is-
lands, náttúrufræði og öðrum
greinum, sem fyrirskipuð er með
reglugerðum skólanna.
Það er ekkert smáræði, sem kröf-
urnar eru auknar í þessum lögum frá
því, sem áður var. Hitt er þó merki-
legra, að nú er ekki aðeins lögleidd
náms- og skólaskylda allra bama á
aldrinum 10—14 ára, heldur er og
um sama leyti gerð ráðstöfun til þess
að afla hæfra kennara. Árið 1907 er
kennaraskóli reistur í Reykjavík, og
er þar í 3 ársdeildum veitt nauðsynleg
undirbúningsfræðsla þeim, er gerast
vilja barnakennarar.
Sá Ijóður var á þessum lögum, að
enn voru eigi skólaskyld nema börn
Hinn almenni mentaskóli
Lög þessi mæla svo fyrir, að prestar
skuli sjá um, að öll börn, sem til þess
sjeu hæf, að dómi prests og meðhjálp-
ara, skuli læra að skrifa og að minsta
kosti samlagning, frádrátt, margföld-
un og deiling í heilum tölum og tuga-
brotum. Skulu prestar árlega rita í
húsvitjunarbók, hvað líði kunnáttu
bamanna, og fái barn ófullnægjandi
fræðslu á heimilinu, ber presti með
hreppsnefnd eða bæjarstjórn að koma
því fyrir á öðiru heimili til náms á
kostnað foreldra eða fósturforeldra.
Þetta var allverslegt spor í fram-
faraátt, þótt fræðsluskyldan hvíldi enn
sem fyr á heimilunum, enda var þá
hvorki til nein stjett skólakennara
nje skólar. En við þetta sat svo, uns
lög um fræðslu barna frá 22. nóv
1907 voru sett, að mestu að ráðum dr,
Guðm. Finnbogasonar. Gerðu þau lög
gagngerða breytingu á allri fræðsl
unni og juku kröfurnar. Lög þessi
eru enn að mestu leyti í gildi og svo
kunn, að varla þarf að rekja þau hjer
Þó skal, til samanburðar við það, sem
áður var, geta um grundvallarkröf-
urnar. Nú skal hvert barn, sem er
fullra 14 ára, hafa lært
1) að lesa móðurmálið skýrt og á
heyrilega og segja frá munnlega
og skriflega;
2) að skrifa Jæsilega og hreinlega
snarhönd;
3) í kristnum fræðum það, sem kraf
ist er til .fermingar;
4) fjórar höfuðgreinir reiknings með
heilum tölum og brotum;
5) að nota landabrjef, þekkja nokk
uð til náttúru Islands og atvinnu
vega, legu helstu landa í álfunni
10—14 ára að aldri. Innan þess ald-
urs hvíldi fræðsluskyldan á heimilun-
um eins og áður. Nú er það vitað, að
þótt sum heimili sjeu fullfær til þess
að annast þá fræðslu, eða geti íalið
hana öðrum, þá eru önnur heimili, sem
hafa engin tök á því. Árið 1926 var
fyrirskipuð prófskylda á börnum 8—
10 ára gömlum, og var það nokkur
trygging, en nú er loks komin heimild
til að láta skólaskyldu hefjast eftir 7
ára aldur, og líkur eru taldar til, að
kaupstaðaskólarnir, flestir eða allir,
miði við 8 ára aldur frá næsta hausti.
Á tímabili þessu, meðan undirstöðu-
fræðslan var að komast í þetta horf,
voru allmiklar bollaleggingar og til-
raunir til skólastofnana, og þótt sum-
ar tilraunimar ættu sjer skamman
aldur, þá spratt þó oftast eitthvað að
gagni upp af þeim mjóa vísi. Eftir-
tektarvert er það, að langflestar skóla-
tilraunirnar, að minsta kosti framan
af tímabilinu, eiga rót sína að rekja
til áhugasamra einstaklinga, er hafa,
af trú á gagnsemi málsins, brotist í
gegnum fjárkröggur, deyfð og skiln-
ingsleysi, -oftast með sæmilegum ár-
angri að lokum. Alþingi leggur sjald-
an neitt að ráði til málanna framan
af, þótt það síðar, er nauðsynin er
orðin öllum Ijós, leggi oft á smiðs-
höggið, og styrki á einhvern hátt eða
taki á sína arma.
Þó var það Alþingi, er samþykti ár-
ið 1871 frumvarp til tilskipunar um
búnaðarskóla í hverju amti, en all-
langt átti það mál enn í land, áður en
framkvæmt yrði.
Skömmu eftir 1870 rísa upp margir
barnaskólar, bæði í verstöðvum og á
ooooo