Morgunblaðið - 26.06.1930, Blaðsíða 13

stöku stað til sveita, en aðallega kem-
ur skriður á það mál, eftir að fræðslu-
lögin 1907 komu til framkvæmda.
Kvennaskólinn í Reykjavík var
fyrst hafður 1874—’75. Hafði frú
Thora Melsted brotist í að koma hon-
um upp. En hann átti fyrir sjer að
vaxa og dafna, eins og öllum er
kunnugt. Voru framan af aðeins tvær
deildir, síðar þrjár, en fjórða deildin
bættist við 1898. Auk þess hefir skól
inn nú hússtjórnardeild.
Árið 1876 var stotfnaður barnaskól
inn á ísafirði.
Gagnfræðaskóli á Möðruvöllum í
Hörgárdal var samþyktur á þingi
1877, en lögunum var breytt á næstu
þingum, og tók skólinn ekki til starfa
fyr en 1880. Skólahúsið brann, og
fluttist skólinn til Akureyrar 1904.
Skólinn á 50 ára afmæli á þessu ári.
Árið 1877 rjéðust Eyfirðingar í
það, að koma sjer upp kvennaskóla.
Var hann haíður á Syðra-Laugalandi,
og var forstöðukona frú Vaigerðui
Þorsteinsdóttir. Stóð skóli þessi með
allmiklum blóma um nokkurt ára
bil. Skemri æfi átti sjer kvennaskóli
er Skagtfirðingar stofnuðu um líkt
leyti.
Húnvetningar stofnuðu til kvenna
skóla um 1879 og keyptu handa hon
um timburhús í Ytri-Ey 1883. Skól-
inn fluttist síðar til Blönduóss og er
enn við lýði.
Árið 1904 gerði Alþingi þá breyt-
ingu á búnaðarskólunum, að þeir
skyldu vera aðeins tveir, annar á
Norðurlandi, á Hólum, en hinn á Suð-
urlandi, á Hvanneyri, og er sú skip-
un nú fullráðin með lögum um bænda-
skóla, er samþykt voru á þinginu í
vetur.
Eiðaskóli var gerður að alþýðuskóla
árið 1917, og er nú hjeraðsskóli á
svipaðan hátt og Laugaskóli f Suður-
Þingeyjarsýslu, er stofnaður var árið
1925 og Laugavatnsskóli í Arnes-
sýslu, sem starfræktur var í fyrsta
sinn í fyrra, en er eigi fullgerður.
Nokkrir lýðháskólar hafa verið
hafðir hjer á landi. Hafði Guðmundur
Hjaltason um hríð slíkan skóla í Eyja-
firði, og Sigurður Þórólfsson stofnaði
lýðháskóla 1905 í Bakkakoti, er síðar
nefndist Hvítárbakki. Sá skóli verður
nú fluttur að Reykholti og verður hjer-
aðsskóli Borgfirðinga. Er verið að reisa
skólahúsið.
Á Núpi í Dýrafirði stofnaði sr. Sig-
tryggur Guðlaugsson unglingaskóla
árið 1904. Sá skóli verður nú hjer-
aðsskóli Vestfirðinga. Loks var á þing-
inu í vetur samþykt að stofna hjer-
aðsskóla á Reykjum í Hrútafirði, og
verður hann að líkindum reistur að
nokkru leyti í sumar.
Allir þessir hjeraðsskólar, nema
Eiðaskóli, sem er ríkisskóli, hafa þser
skyldur og rjettindi, sem sett voru ár-
Bessastaðir.
Árið 1929 var stofnaður húsmæðra-
skóli á Staðarfelli í Dölum, af gjöf
Magnúsar bónda Friðrikssonar og
konu hans, Staðarfellseigninni, og svo-
nefndum Herdísarsjóði, stofnuðum af
frú Herdísi Benediktsen.
Þá er þess að geta, að sr. Þórarinn
Böðvarsson og kona hans gáfu jörð-
ina Hvaleyri og skólahús í Flens
borg til minningar um son sinn, Böðv-
ar. Var tilætlunin að þar yrði barna
skóli, og jafnframt alþýðuskóli. Varð
nokkur dráttur á því, að skólinn kæm-
ist á laggirnar. Hann var fyrst starf
ræktur 1879, og þá í upphafi sem
barna- og alþýðuskóli. Hann er nú,
sem kunnugt er, að mestu leyti gagn
fræðaskóli.
Eins og áður er getið, samþykti A1
þingi árið 1871 frumvarp til tilskip
unar um búnaðarskóla í öllum ömt-
um landsins, en úr framkvæmdinni
varð ekkert.
Árið 1880 rjeðst dugnaðar- og fram
kvæmdamaðurinn Torfi Ölafsson í
það, að koma upp búnaðarskóla í
Ólafsdal. Tók skólinn miklum fram
förum undir hinni ötulu stjórn stofn-
andans og var árið 1885 gerður að
búnaðarskóla vesturamtsins.
Árið 1889 var s^ttur á stofn bún-
aðarskóla á Hvanneyri sem búnaðar-
skóii Suðurlands. Varð síðar nokkurt
umtal um að sameina þessa tvo skóla,
en ekki varð af því að sinni.
Á Norður- og Austurlandi voru stofn-
aðir búnaðarskólar á Hólum og Eiðum
árið 1883.
Árið 1873 stofnuðu iðnaðarmenn í
Reykjavík vísi til iðnskóla. Var það
í upphafi aðeins sunnudagaskóli, en
breyttist 1904 í svipað horf og nú er.
Er þar nú kvöld- og að nokkru dag-
nám fyrir iðnaðarmenn. Aðsókn hefir
aukist gífurlega að skólanum fyrir þá
sök, að nú eru allir iðnnemar skóla-
skyldir.
ið 1928 méð lögum uím hjeraðsskóla.
Stofnkostnað ber ríkið að hálfu og
greiðir rekstrarkostnað árlega tii
hvers skóla 6000 kr. tfyrir 15—20
fyrstu nemendurna, síðan 250 kr. fyr-
ir hvem nemanda, upp að 40, og svo
200 kr. úr því. — Ársdeildir skulu
vera 2—3. 1 skólunum á að búa nem
endurna undir athafnalíf með bók
námi, vinnukenslu og íþrjttrnn. Skal
í yngri deild lögð áhersla á ýmsa
fræði, leikni og tækni, en í eldri deild
á sjálfsnám og iðju.
Svipuð skipun var gerð á skólum í
kaupstöðum með lögum um gagnfræða-
skóla, er samþykt voru í vetur. Gagn-
fræðaskólar hafa til þessa ekki verið
aðrir en gagnfræðadeildin í Menta-
skólanum og gagnfræðaskólinn á Ak-
ureyri og svo ungmennaskólar í kaup-
stöðum aðallega t. d. Flensborgarskóli
og Ungmennaskóli 'Reykjavíkur, er
stofnaður var 1928, en samþyktur á
næsta þingi. Sama ár stofnuðu nokkr-
ir borgarar í Reykjavík Gagnfræða-
skóla Reykjavíkur, er dómsmálaráð-
herra hafði með valdboði lokað Menta-
skólanum að hálfu.
Sjómapnakensla hefst hjer í Reykja
vfk um 1885, en skólinn er stofnaður
1890. Þar er nú eins árs deild fyrir
fiskimenn og tveggja ára nám fyrir
farmenn.
Vjelstjóraskóli var stofnaður 1915
handa vjelstjóraefnum. Hann er í 2
ársdeMdum (7 mánaða), og í vetur
vair samþykt að setja á stofn raf
magnsdeild við skólann.
\} V*"’ tíl
irmynd, og kenslubækur oftast þær,
sem þar tíðkuðust (t. d. „Dónatus").
Undir aldamótin 1800, eftir felli
og hörmungar, sem yfir landið gengu
undir aldarlokin, varð það að ráði, að
leggja niður skólana á biskupssetr-
unum og hafa í stað þeirra einn skóla
í Reykjavik. Hann stóð á Hólavelli,
en hefir verið af miklum vanefnum
í-'.
Gagnfræðaskólinn á Akureyri.
Nálægt aldamótunum komu áhuga-
samir menn upp kvöldskóla fyrir versl-
unarmenn. Skólinn átti mjög ertfitt
uppdráttar fyrstu árin, en eftir 1905
fer að rætast úr fyrir honum, hann
eflist því meir sem Jengra líður. —
Hefir nú Verslunarskóli Islands þrjár
deildir (ársdeildir) auk kvölddeildar.
Árið 1919 stofnaði samband ís
lenskra samvinnufjelaga Samvinnu
skólann; er það tveggja ára skóli. Áð-
ur höfðu verið höfð nokkur samvinnu
námsskeið. —
Mun nú upptalið flest það, sem
gerst hetfir merkilegt á sviði alþýðu-
mentunar og sjerfræðslu á rúmlega
50 ára bili. Viðreisnarhugurinn, sem
vaxandi velmegun skóp, markaði djúp
spor í þessum greinum sem öðrum.
„Vex hugur, þá vel gengux“. Margt
er enn óunnið, og það á langt í land
og gerist ekki með stofnun nokkurra
skóla, að á landi voru verði mentuð
þjóð, sjálfstæð í hugsun og verki.
IV.
Á biskupssetrunum, Hólum og
Skálholti, voru settir á stofn skólar
mjög bráðlega eftir að kristni var
í lög leidd og biskupar skipaðir. Skól
ar þessir voru að sjálfsögðu ekki al
þýðuskólar, heldur var aðalmarkmið
gerður, að sögn þeirra, er í hann
gengu. Árið 1805 var svo skólinn
fluttur til hins kunna sögustaðar,
Bessastaða, — og fór af skólanum
þar hið besta orð. Lá það aðallega í
tvennu. Að skólanum völdust hinir á-
gæstustu menn. Steingrímur Jónsson,
er síðar varð biskup, hinn lærðasti og
besti maður, varð fyrsti forstöðumað-
ur hans eftir flutninginn, og er honum
mjög þakkað, hversu gott lag hafi
þegar komist á skólann. Við skólann
störfuðu og ágætismennirnir Bjöm
Gunnlaugsson, Hallgrímur Scheving
og Sveinbjörn Egilsson. — Hitt atrið-
ið, sem nokkru rjeði, var það, að nú
var tekið upp nýtt kenslulag. — 1
Reykjavíkurskóla höfðu verið tvær
deildir, stundum þrjár, og kendi hver
kennari allar stundir í sínum bekk,
hver sem greinin var, líkt og siður
hafði verið lengi í öðrum löndum. —
í Bessastaðaskóla var nú í fyrsta
sinn tekinn upp sá siður, sem hefir
haldist síðan, að skifta kenslustundun-
um á kennara, svo að sami kennari
kendi nú í báðum bekkjum sömu
kenslugrein.
Þegar leið að miðri öld, fór að verða
mikið umtal um að flytja skólann á
nýjan leik til Reykjavíkur, en all-
mjög voru um það skiftar skoðanir.
Bamaskólinn nýi í Reykjavík. (Ljósm. Loftur).
þeirra að undirbúa unga menn undir
prestskap, því að mikill hörgull var
presta framan af, eins og eðlilegt var.
Og fram eftir öllum öldum helst mark-
miðið að miklu leyti óbreytt, Jlótt
nokkuð fleira en prestskapur komi til
greina, er tímar liðu. Að fyrirkomu-
lagi voru skólarnir að mestu sniðnir
eftir erlendri, og þá helst danskri, fyr-
Reykjavík var þá í nokkrum upp-
gangi, þótt hægt færi, og þótti að
mörgu haganlegra að hafa skólann
þar. En aðrir óttuðust Reykjavíkur-
sollinn, svipuð ástæða eins og sú, er
nú kveður við hjá þeim sumum, er
flytja vilja Alþingi til Þingvalla.
Það varð að ráði að flytja skólann
til Reykjavíkur. Var það gert 1846,