Morgunblaðið - 26.06.1930, Blaðsíða 7

gert að lögrjettufjám, bvo að fjármál
ríkisins gætu öli orðið tekin fyrir í
einu lagi.
Til fimtardóms var aðeins stefnt á-
kveðnum málum, og eru þau talin upp
í Grágás. En nú var rofin sú megin-
regla löggjafarinnar, að krefjast sam-
kvæðis um alla dóma, því að í fimtar-
dómi skyldi meiri hluti dómenda ráða,
og ef jafnmargir voru með og móti,
þá átti að dæma áfall eða dómfella
þann, er sóttur var, nema um vjefangs-
mál úr fjórðungsdómi væri að ræða.
Þá skyldi dómurinn, sem upp var
kveðinn, velta á hlutkesti.
Föst niðurstaða er enn ekki fengin
um, hvernig skilja beri þær megin-
reglur, er annars giltu um það, hvem-
ig dæma skyldi vjefangsmál í fimtar-
dómi. Eru það aðeins tveir menn, sem
reynt hafa að skýra það, þeir Björn
M. Ólsen og Vilhjálmur Finsen. Var
skýring B. M. Ó. í því fólgin að breyta
texta Grágásar. En V. F. benti þá á,
hvílík fjarstæða það væri, að ætla sjer
að skýra Grágás með textabreytingum
og sýndi fram á, að hugmynd B. M. Ó.
leiddi þess utan út í ógöngur frá laga-
legu sjónarmiði. Setti V. F. jafnframt
fram tilgátu þá, er síðan hefir verið
búið við, um það, hversu hugsa megi
sjer, að þessi ákvæði Grágásar kunni
að eiga að skiljast. En tilgáta V. F.
hefir þann galla, að fyrir henni skort-
ir heimild í Grágás. Jeg hefi því leit-
að nýrrar lausnar á þessu máli og er
niðurstaðan, að þennan stað í Grágás
sje svo að skilja, að ef fjórðungsdóm-
endur voru allir jafnmargir í öllum
stöðum, er þeir höfðu vjefengt, og
hvorir tveggja höfðu farið rjett að vje-
fangi, þá hafi fimtardómur átt að
rjúfa þeirra dóm, er síður höfðu að
lögum dæmt; ef aftur á móti aðrir
höfðu í fjórðungsdómi farið rjett að
vjefangi, en aðrir rangt, þá átti þeirra
dómur að standast, er rjett höfðu farið
að vjefangi, þótt hinir hefðu málaefni
betri í upphafi; en ef hvorugir höfðu
í fjórðungsdómi farið rjett að vje-
fangi, þá átti að standast dómur
þeirra, er nær höfðu farið að vjefangi,
því sem lög voru, og sömuleiðis sá
dómur, er fimtardómendum þótti nær
lögum dæmdur.
Rlþingi 127.1-1874.
Eftir Einar Rrnórsson prófessor.

/ eftirfarandi grein gefur Ein-
ar prófessor Amórsson yfirlit
yfir sögu Alþingis fré því er Is-
lendingar gengu Hákoni gamla
NoregsJconungi á hönd og fram
að þjóðhátíðarárinu 187U, er
Kristján IX. gaf íslandi stjórn-
arskrá. — Er Einar prófessor
Arnórsson sá maður, sem vjer
vitum fróðastan í þeim efnum,
enda munu fáir eða engir hafa
kynt sjer, svo sem hann hefir
gert, löggjöf Islendinga og
stjómarfar frá öndverðu.
Einar Amórsson.
I.
Árangurinn ai þessum breytingum
og landstjórn .Skafta Þóroddssonar
var, að ættardeilunum og vígaferlunum
Ijetti, og þegar hann fjell frá 1030,
hafði hann komið þeim friði á í land-
inu, er helst á aðra öld, og er það
tímabil í sögu landsins, sem kallað
hefir verið friðaröldin. Skafti varð
einnig fyrstur íslendinga til þess, svo
sögur fari af, að tryggja rjett lands-
ins út á við og afla íslendingum fríð-
inda meðal erlendra þjóða, með samn-
ingnum við ólaf helga.
1 ár eru liðin 900 ár síðan Skaft
fjell frá, og ætti það því vel við, að
hans væri sjerstaklega minst að ein
hverju í sambandi við Alþingishátíð
ina.
LAGABREYTING Á ÍSLANDI.
Islendingar höfðu, sem kunnugt er
gengið Hákoni konungi gamla Hákon-
arsyni á hönd til fulls árin 1262—
1264. Þótt eigi verði sannað, að breyt-
ing hafi orðið á skipun Alþingis árin
1264 til 1271, þá er þó ljóst, að svo
hlaut bráðlega að verða. Margt í hinni
eldri löggjöf og stjórnarskipan mátti
varla lengi haldast eftir að konungs-
vald var komið á landið. í Noregi hafð
sonur og eftirmaður Hákonar gamla,
sem andaðist 1263, Magnús konungur
lagabætir, komið á sameiginlegri og
endurbættri löggjöf í öllum hinum
gömlu þingdæmum (Gulaþing, Frosta-
þing og Heiðsifaþing), og hafa þau lög
verið nefnd hín yngri landslög. Magn-
ús konungur hugði líka snemma á
lagabreytingar á íslandi. Hann Ijet
því gera frumvarp að nýrri lögbók, er
hann sendi út hingað vorið 1271. Var
lögbók þessi, er nefnd hefir verið Járn-
síða, mjög sniðin eftir norskum lög-
um, en miður eftir þörfum íslands. Ár-
ið 1271 var þingfararbálkur hennar
lögtekinn hjer. Var þar með hin gamla
skipun á Alþingi og vorþingum á ís-
landi fallin um koll. Einnig voru goð-
orðin þá úr sögunni. Fjórðungsdómar
á Alþingi fjellu niður og fimtardóm-
ur einnig. Lögberg týndist brátt, því
að engar þinglýsingar eða önnur þing-
störf fóru þar lengur fram. Og lög-
sögumannsdæmið var einnig lagt nið-
ur. Lögrjettan ein stóð eftir, en mjög
í breyttri mynd, eins og sýnt verður.
Landinu var skift í 12 þing og sýslu-
menn komu í stað goðanna fornu.
Járnsíða var úr lögum numin með Jóns-
bók 1281, en engin meginbreyting varð
þá á Alþingi. Snemma var einn maður
settur yfir alt land, og var hann nefnd-
ur hirðstjóH til forna, en síðar höfuðs-
maður. Hann var yfirmaður sýslu-
manna og annara embættismanna á
landinu. Sú skipun á æðstu stjórninni
innan lands stóð óbreytt þangað til
1683. Þá var skipaður stiftbefalings-
maður svo nefndur, er hafa skyldi æðsta
vald hjerlendis, landfógeti, er hafa
skyldi yfirumsjón með gjaldheimtu
sýslumanna, og amtmaður, sem líta átti
eftir löggætslu og kirkjumálum. Síðar
miklu (1770) var landinu skift í ömt
Urðu nú amtmenn tveir í upphafi:
Annar í Suður- og Vesturamti, og varð
hann jafnframt æðsti embættismaðui
hjerlendur, og hjet stiftamtmaður, en
hinn í Norður- og Austuramti. Síðai
var Vesturamtið greint frá Suðuramti
í stað stiftamtmanns kom landshöfð
ingjadæmið, er stofnað var 1872, sem
kunnugt er. Stóð það til 1904, er æðsta
stjórn svo nefndra íslenskra sjermála
var flutt hingað inn í landið, eftir að
hún hafði verið í höndum erlendra
manna, erlendis búsettra, síðan á 13
öld, eða í nærfelt hálft sjö hundruð ára
landinu til hins mesta tjóns og niður-
dreps.
c n.
SKIPUN ALÞINGIS 1271—1800
A. Almennar athugasemdir.
Nafn Jnngsins. Norsku þingin, sem
svara áttu til Alþingis, eins og það varð
eftir Járnsíðu og Jónsbók, hjetu lög
þing. Þessu nafni átti víst líka að koma
á íslenska allsherjarþingið, enda er það
mjög oft nefnt því nafni bæði í lög-
bókunum og annarsstaðar. Jafnhliða
heldur þingið þó forna nafninu, Al-
þingi. En auk þessara heita er það oft
nefnt öðrum nöfnum, svo sem Öxarár
þing, almennilegt Öxarárþing, síðar Öx-
arár landsþing o. s. frv.
Þingstaðurinn var hinn sami áfram
Þingvöllur við öxará. Á 16. öld (1574)
stóð þó til að breyta um þingstað og
flytja þingið í Kópavog. Þar þótti höf-
uðsmanni þingið vera nær sjer og því
hægara til að sækja. En landsmenn virð-
ast hafa virt þessa ráðstöfun algerlega
vettugi, því að aldrei var Alþingi til
Kópavogs flutt. Á 18. öld, milli 1780 og
1790, vildi stiftamtmaður flytja þingið
til Reykjavíkur og Norðlendingar vildu
fá lögþing handa sjer og Austurfirð-
ingum fyrir Norðurland. En af hvor-
ugu varð, og var Alþingi hið forna háð
á Þingvelli við Öxará alla tíð, nema 2
síðustu árin, 1799 og 1800. Þá var það
háð í Reykjavík.
Þingtími. Eftir lögbókunum, Járn-
síðu og og Jónsbók, átti Alþingi að
hefjast 29. júní ár hvert, á Pjeturs
messu og Páls, eða, ef hana bar á helg-
an dag, þá næsta virkan dag á eftir.
Áttu þingmenn að vera komnir á
Þingvöll kvöldið fyrir þingsetningar-
dag, en oft vildi út af því bregða. Ár-
ið 1700 hófst „nýi stíll“ svo nefndur,
og færðist þingsetningardagur þá til
8. júlí (Seljumannamessu). Með kon-
ungsbr. 25. jan. 1754 var aftur breytt
til, og skyldi Alþingi nú hefjast 3
júlí. Eigi reyndist þó auðvelt að fá
menn til að sækja þingið svo snemma,
einkum um og eftir 1780, og var því
aftur breytt til með konungsbrjefi 28
apríl 1784, og þingsetning ákveðin að
nýju 8. júH. Og hjelst það uns þingið
var lagt niður.
Lögmennirnir settu þingið, að und-
angenginni guðsþjónustu í Þingvallar-
kirkju. Lýstu lögmenn griðum og friði
manna á meðal, meðan þing stæði og
uns þeir væru aftur heim komnir. Eft-
ir þingbókunum skyldi þingið standa
svo lengi sem lögmaður vildi og lög-
rjettumenn. Fram á 17. öld virðist þing
hafa staðið venjulega 3—4 daga, enda
þótt boðið væri í konungsbrjefi einu
frá 9. maí 1593, að það ætti að standa
8 daga að minnsta kosti. En eftir
miðja 17. öld fer þingið að standa
lengur. Menn komu seinna til þings
en skyldi, og þess vegna varð því eigi
lokið fyr en eftir 8 daga, og stundum
stóð það miklu lengur, stundum um 3
vikur, og var þá margur lögrjettumað-
ur orðinn heimfús. Með konungsbrjefi
28. apríl 1784 var loks svo fyrir mælt,
að þingið skyldi óslitið standa frá 8.
—22. júlí, og mátti enginn málsaðilja
fá neitt bókað í Alþingisbókina eftir
þann tíma. En lúka mátti sakamálum
og dómum í einkamálum til loka júlí-
mánaðar.
Lögmaður sagði Alþingi upp og’ var
þá þingstörfum lokið, og þingmenn
máttu hverfa heim til sín.
Á Þingvelli áttu flestir eða allir
höfðingjar 1 fornöld búðir, er þeir, og
þinglið þeirra, höfðust við í um þing-
tímann. Margar þeirra búða hafa
sennilega staðið, þegar hin nýja þing-
skipun komst á. En fátt segir af við-
haldi þeirra og notkun á miðöldum. En
þó virðist svo, sem Skálholtsstóll hafi
átt búð á Þingvelli fram um siðaskifti,
og sjálfsagt ýmsir fleiri. En fallnar
munu þær vera á síðara hluta 16. ald-
ar, nema sú búð, er umboðsmaður
konungsvaldsins kánn að hafa notað.
Á síðara hluta 16. aldar og alla 17.
öld munu þingheyjendur hafa hafst
við í tjöldum um þingtímann, en um
og eftir 1700 tóku ýmsir að gera sjer
búðir á Þingvelli af nýju, og þótti
Þingvallarklerki jarðrask hljótast af.
Var veraldarhöfðingjum þá (1786)
leyft að gera sjer búðir vestan öxar-
ár, og munu margir þeirra hafa haldið
þeim við fram eftir öldinni. En Skál-
holtsbiskup og klerkar höfðust við í
tjöldum austan Öxarár.
Vistir urðu menn mjög að flytja með
sjer til Alþingis, eins og í fornöld. —
Ríkismenn, eins og höfuðsmaður, Skál-
holtsbiskup og eflaust Hólabiskup
líka fram eftir öldum, og meiri háttar
sýslumenn, hafa haft með sjer mat-
gerðartæki og matgerðarmenn til Al-
þingis, eins og í fomöld, enda vom þar
einatt veitslur haldnar. Þar voru og,
einnig eftir að hin forna skipun lagð-
ist af, drykkjur miklar og mannfagn-
aður. Á 17. öld, og einkum á 18. öld,
var mikið drukkið á íslandi, og voru
þingheyjendur sumir þar engir eftir-
bátar. Sjerstaklega var skaðræðis-
drykkjuskapur á Alþingi fyrstu 2 eða
3 tugi 18. aldar, þegar Oddur Sigurðs-
son lögmaður óð mest uppi.
Hrossum sínum hafa þingmenn
sjálfsagt komið til geymslu um Þing-
vallasveit og úti á mýrunum norðan-
vert við Mosfellsheiði, þegar þingreið
var mjög mikil. En eftir að þingheyj-
endum tók að fækka, einkum eftir
1700, þá hafa þeir haft hesta sína í
heimahögum á Þingvöllum. Kvartar
Þingvallarprestur mjög undan átroðn-
ingi af hestum þingmanna eftir 1730.
En bótalaust varð klerkur að þola þann
átroðning, því að þinghaldið væri göm-
ul kvöð á landinu.
Fram eftir öldum var Alþingi oft
>000000000000<