Morgunblaðið - 26.06.1930, Qupperneq 10

háð fyrir lokuðum dyrum, þrátt fyrir
kröfur þingmanna um þinghald í heyr-
anda hljóði, en 1849 og síðan var þing
haldið fyrir opnum dyrum. Þingið kjöri
forseta sinn og varaforseta og svo
skrifara.
I'ingið var háð í salnum í Latínu-
skólanum öll þessi ár, því að þing-
hús var eigi reist þá, og eigi annað
hús jafn hentugt þá eða veglegt til
þinghalds.
D. Lagafrumvörp af hendi konungs-
valdsins, er snertu mannrjettindi
manna, eignir, skatta og álögur í al-
mennings þarfir, átti að leggja fyrir
þingið. I>að hafði rjett og skyldu til
ráðgjafar um þessi efni, en samþyktar-
vald um löggjöf hafði þingið ekki þá,
eins og síðan 1874. Einstakir þing-
menn gátu og borið löggjafarmál undir
þingið. Um stjórnarfrumvörp voru
hafðar tvær umræður. Hjet hin fyrri
undirbúningsumræða, en hin síðari á-
lyktunarumræða- Um frumvörp ein-
stakra manna eða málefni, er þeir
báru upp, voru hafðar þrjár umræður,
inngangsumræða og síðan hinar tvær
áðurnefndu. Ef Alþingi vildi koma máli
fram í einhverri mynd, þá var venja,
að forseti og skrifari sendi um það
bænarsJcrá til konungs, þar sem fram
var tekið, hvers efnis þingið vildi
hafa væntanleg lög um málið. En það
var auðvitað oft óvíst, hvort tillögur
þingsins fyndu náð fyrir augum stjóra-
arskrifstofanna eða ráðherranna
Kaupmannahöfn. Um þeirra hendur
fóru málin áður en þau komu til kon-
ungs, og þeirra ráðum mun haPn nær
altaf hafa hlítt.
Á þessu tímabili hafði Alþingi með
höndum öll þau mál, sem þá kvað mest
að og mestu vörðuðu landið. Þegar á
fyrsta þinginu (1845) kom verslunar
málið til meðferðar. 1787 hafði verslun-
in að vísu verið leyst úr versta ein-
okunarlæðingnum, en Danir einir mátti
versla hjer leyfislaust og afarkosta-
laust. Og tiltölulega fáar hafnir vori
hjer löggiltar. — Flestir bestu menn
landsins vildu fá íslenska verslun við
útlönd gefna frjálsa öllum þjóðum og
jafnrjetti þeirra á meðal. Stóð í þessu
þófi nær áratug, uns verslunarfrelsi
fjekst nokkurnveginn með lögum 15.
apríl 1854, er ríkisþing Dana og kon-
ungur setti. Meðal annara stórmála, er
ráðgjafarþingin fóru með, má nefna
skólamálin, fjárkláðamálið á þingunum
1857—1869, fjárhagsmálið svo nefnt,
um skuldaskifti íslands og Danmerkur
1865 og síðast en eigi síst stjórnar-
bótarmálið (sambandsmál Islands og
Danmerkur) 1867, 1869 og 1871 og
frumvörp bæði í sambandi við það
og .sjer í lagi (1878) um stjórnarskrá
landsins. Þau mál tókst Alþingi eigi
að leysa. Stöðulög 2. jan. 1871 og
stjórnarskrá 5. jan. 1874 voru sett
án þess að þau væru lögð fyrir Alþingi
og að sumu leyti þvert ofan í vilja
þess, eins og kunnugt er.
Á þessu tímabili sátu margir kunn-
ustu og ágætustu menn landsins á
þingi. Fyrstan má þar nefna Jón Sig-
urðsson forseta. Hann var kjörinr
þingmaður alt þetta tímabil, en sa'
þó ekki á þingunum 1861—1863. Þá
má nefna menn eins og Þórð Svein-
björnsson yfirdómsforseta, sem var
líka lærður maður og mikilhæfur, Pjet-
ur biskup Pjetursson, Jón Guðmunds-
son ritstjóra, prófastana Hannes Steph-
ensen og Halldór Jónsson, Benedikt
Sveinsson, Arnljót Ólafsson, Jón Sig-
urðsson á Gautlöndum o. m. fl. þjóð-
kunna menn.
r
HásNoli Islanðs.
Eftir Dr. Agúst H. Bjarnason prófessor.
W
'
k

Ágúst H. Bjamason.
ÞJÓÐSKÓLAHUGMYND
SIGURÐSSONAR.
JÓNS
Þeir Baldvin Einarsson og síra
Tómas Sæmundss»n munu fyrstir
manna hafa orðað það, að háskóla-
fræðsla færi fram á íslandi. En frum-
kvæðið að stofnun háskóla eins og
svo mörgu öðru átti þó Jón Sigurðs-
son forseti. Þegar á hinu fyrsta end-
urreista Alþipgi 1845 ber hann fram
uppástungu um stofnun ,, þjóð-
s k ó 1 a “ á Islandi, — „eir veitti svo
mikla mentun sjerhverri stjett, sem
nægir þörfum þjóðarinnar“.
Vildi hann láta sameina þar gagn-
fræðaskóla, latínuskóla og háskóla,
og auk þess sem kend væru þar for-
spjallsvísindi, skyldi ekki einungis
veitt kensla í guðfræði, lækningum
og lögvísi, heldur ætti þar og að kenna
landbúnað, iðnfræði, verslunarfræði
og siglingafræði. Þetta átti að vera
einskonar allsherjarskóli fyrir allt
land, sniðinn eftir þörfum þjóðarinnar.
Eins og vænta mátti, lagðist kon-
ungsfulltrúi á móti hugmynd þessari,
en svo var sett nefnd í málið með
Helga Thordarsjeín sem framsögu
manni. Sú nefnd sneið gagnfræðanám
ið neðan af eða gat þess ekki, en mælti
drengilega með öllu hinu og ljet þá
konungsfulltrúi sje,r vel líka. En í
framkvæmdinni varð þetta svo, að
prestaskóli var stofnaður 1847, lækna-
skóli 1876, lagaskólinn fyrst 1908, og
svo var háskólinn loks stofnaður á
aldarafmæli Jóns Sigurðssonar 1911
Þá var embættaskólunúm steypt sam-
an í eina heild í þrem deildum, en
fjórða deildin, heimspekideild, skeytt
við með kennarastól í heimspeki og
tveim kennarastólum í íslensku og Is-
lands sögu, til minningar um vísinda-
starfsemi Jóns Sigurðssonar.
Rjett mun í þessu sambandi að
g'eta þeirra stjórnmálamanna, er auk
Jóns Sigurðssonar börðust ötulast fyr-
ir stofnun háskólans; en þar ber eink-
um að nefna Benedikt Sveinsson sýslu
mann og samherja hans, er börðust
svo að segja látlaust fyrir því máli
1881—93. En á síðari þingum voru
það einkum Hannes Hafstein og Lár-
us H. Bjaraason, sem beittust fyrir
því máli, og á Alþingi 1907 var sam
þykt að fela forstöðumönnum em
bættaskólanna að semja frumvarp til
laga og reglugerðar fyrir háskólann
Það frv. var svo samþykt á þingi 1909
og staðfest af konungi 30. júlí b. á.
STOFNUN HÁSKÓLANS.
Á aldarafmæli Jóns Sigurðssonar,
þann 17. júní 1911, var Háskóli Ls-
lands settur á stofn.
Stundu fyrir hádegi þann dag söfn-
uðst menn saman í hátíðasal Menta-
skólans til þess að vera viðstaddir af-
hjúpun á olíumynd af Jóni Sigurðs-
syni. Síðan gengu menn fylktu liði í
sólheiðu veðri niður Skólabrú niður í
Alþingishús. En á hádegi hófst stofn-
unarhátíðin í neðri deildar sal Al-
þingis, að viðstöddum þeim menta-
mönnum, sem til náðist, svo og er-
indrekum erlendra ríkja.
Fyrst var sunginn kvæðaflokkur, er
Þorsteinn skáld Gíslason hafði ort,
undir forustu Sigfúsar Einarssonar
dómkirkjuorganista, og var upphafs-
erindi hans, er jafnan hefir verið
sungið síðan við hverja háskólasetn-
ingu, á þessa leið:
Þú ljóssins guð! á líknsemd þína
vjer lítum allra fyrst
og biðjum: Lát þú ljós þitt skína
á lítinn, veikan kvist!
Haf, heilög sól, á honum gætur,
gef honum kraft að festa rætur,
og verm þú hann, svo vísir smár
hjer vlerði um síðir stór og hár.
Síðan flutti þáverandi landritari,
síðar ráðherra Kl. Jónsson, kveðju
konungs svohljóðandi:
„Um leið og jeg á þessum degi
minninganna samfagna öllum Islend
ingum í endurminningunni um hinn
mikla leiðtoga og málsvara þjóðarinn-
ar, bið jeg yður um að bera fram
óskir mínar um, að háskóli sá1, sem
stofnaður er þenna dag til minningar
um hið mikla æfistarf hans, megi
verða vísindunum til hróss og landi og
lýð til nytja“.
Síðan rakti landritari sögu háskóla-
málsins, og með því að fjárlög, stað-
fest 8. s. m., heimiluðu stofnun hans,
afhenti hann málið hinu nýskipaða
háskólaráði.
Þá flutti fyrsti rektor háskólans,
prófessor, dr. phil. Björn Magnússon
Ólsen hátíðarræðu um markmið og
startf háskóla bæði að fornu og nýju
og lýsti yfir því, að Háskóli Islands
• væri settur á stofn.
Kennarar háskólans voru þá þegar
18 talsins, að meðtöldum aukakenn-
urum, og 2 prívatdócentar að auki
En 45 stúdentar höfðu látið innrita
sig, og varð núverandi forsætisráð-
herra Tryggvi Þórhallsson fyrstur
þeirra,
STARFSMENN HÁSKÓLANS
OG STARF HANS.
Fyrstu deildarforsetar háskóladeild-
anna voru:
1 guðfræðideild: próf. Jón Helga
son.
I lagadeild: próf. Lárus H. Bjarna-
son.
I læknadeild: próf. Guðm. Magnús-
son.
I heimspekideild: próf. Ágúst H.
Bjarnason.
Af þjóðkunnum mönnum, sem ým
ist eru látnir eða horfnir frá háskól
anum, má nefna þessa:
Látnir eru:
Próf. Björn M. ólsen.
Próf. Guðm. Magnússon,
Próf. Jón Kristjánsson.
Próf. Jón Aðils.
Dóc. Bjarni Jónsson frá Vogi.
Próf. Har. Níelsson.
Horfnir frá háskólanum til annara
starfa eru:
Dr. Jón Helgason biskup.
Hæstarjettardómari Lárus H.
Bjamason.
Landsbókavörður, dr. Guðm. Finn-
bogason.
Bankastjóri, dr. Páll E. ólason.
Enn eru starfandi af elstu mönn-
um háskólans:
Prófessor Ágúst H. Bjaraason.
Prófessor Einar Arnórsson.
' Prófessor Guðm. Hannesson.
Prófessor Sig. P. Sívertsen.
En við hafa bætst af föstum kletnn-
urum þeir:
Próf. Ólafur Lárusson.
Próf., dr. Sig. Nordal.
Dr. Alex. Jóhannesson.
Próf. jur. Magnús Jónsson.
Próf. theol. Magnús Jónsson.
Próf. Guðm. Thoroddsen.
Dócent Níels P. Dungal og
dócent Ásm. Guðmundsson.
Kennarar þessir hafa auðvitað fyrst
og fremst sint kenslustörfum hver í
sinni grein, og sumir í fleiri en einni
kenslugrein, en auk þess hafa nokkrir
þeirra ritað margt og mikið, einkum
af kenslubókatæi, og flutt fyrirlestra
bæði innan og utan háskólans. Mikil-
virkastir að bókagerð hafa reynst þeir
Sig. P. Sívertsen í guðfræðideild, Ein-
ar Araórsson í lagadeild, Guðmundur
Hannesson í læknadeild, og í heim-
spekideild þeir Ágúst H. Bjamason,
Alex. Jóhannesson og Páll Eggert
Ólason. Hjer verða ekki talin ritverk
þeirra nje annara kennara háskólans.
En á það mætti þó ef til vill benda,
hversu mikla þýðingu það muni hafa
fyrir íslenska tungu og íslenska vís-
indamensku, að þessir menn hafa ráð-
ist í að skrifa fleiri eða færri kenslu-
bækur hver á sínu sviði, og þar með
gert mönnum það fært að hugsa, tala
og rita á íslensku um efni, sem áður
þótti lítt kleift að tala um, nema þá á
bjöguðu máli, eða með því að nota
sæg erlendra orða. Það verður ef til
vill betur metið síðar, hve miklu há-
skólinn hefir áorkað þegar á fyrstu
starfsárum sínum um það, að gera ís-
lenska tungu að hugsandi manna
máli. Að málhreinsun og nýyrðasmíð
á síðari árum hafa einkum starfað
þeir Sig. Nordal og Guðm. Finnboga-
son. Orkar auðvitað tvímælis um sum
nýyrði þeirra sem annara, en tíminn
sker úr því, hvað lífrænt reynist í
málinu jafnt sem öðru.
AÐSÓKNIN AÐ HÁSKÓLANUM.
Auðvitað hefir mestur tími kennar-
anna farið í það að fylgjast með í
kenslugreinum sínum, búa sig undir
kensluna og síðan að kenna. Hefir
kenslan orðið einkar notadrjúg nemend-
um af því, að þeir hafa verið svo til-
tölulega fáir, að kennararnir hafa getað
fylgst með hverjum nemanda og leið-
beint honufm. Þó hefir aðsóknin að há-
skólanum farið sívaxandi, nema rjett
síðustu árin, að farið var að stemma
stigu fyrir aðstreyminu að embætta,-
deildunum.
Aðsóknin nam:
1911 46 nem.
1918 . 86 —
1920 . 94 —
1922 . 113 —
1924 . 119 —
1927 . 150 —
— 10 —