Morgunblaðið - 26.06.1930, Síða 28

oooooooooooooooooooooooooooooooooooooooo
gersemanna gnóttir þáðu,
greipar snjóinn lika með' ‘,
þá skildu það bæði karlar og
kerlingar, að tyggjar voru kon-
ungar, Móins beður var gull og
greipar snjór þýddi silfur.
Allar þessar veraldlegu bók-
mentir lifðu af mannsins náð.
Þær voru dægrastytting og veittu
mönnum gleði ímyndunarinnar,
enda voru þær þjóðinni innilega
hjartfólgnar. En nokkrum árás-
um sættu þær af sumum klerk-
anna. Og hverjir voru þá klerk-
arnir? Það voru líka bændur,
bændur, sem höfðu setið nokkra
vetur í stólskólanumf og höfðu
hempuna og latínukunnáttuna
fram yfir almúgann. — Þessir
svartkuflungar ráða í andlegu
lífi tímans, hafa á valdi sínu
einu prentsmiðjuna í landinu og
nota hana til að breiða út lúth-
ersk trúarrit, sálma, prjedikanir
og aðrar uppbyggilegar bækur.
Vissulega tókst það verk til fulls
að gera fólkið lútherskt, en þeg-
ar Guðbrandur biskup ætlar sjer
að snúa í lútherska guðrækni
öllum hinum veraldlega kveðskap
þjóðarinnar, bæði rímum og
stuttum ljóðum, þá mistekst það
með öllu. Að vísu eru ortar bæði
Maríurímur og Jesúrímur, en
hinar kristilegu rímur lognast
brátt út af, svo að sjera Hall-
grímur yrkir hvorttveggja,
Krókarefsrímur og Passíusálma.
1 þessu er fólgin uppreisn hins
hrjáða manneðlis móti harðýðgi
trúarstefnunnar og óblíðum kjör-
um. Sú uppreisn er að vísu ekki
tilkomumikil í þetta sinn, rím-
urnar eru ekki glæsilegur mun-
aður. En hvað um það, þær voru
þó hin sannasta tjáning á sálar-
ástandi þjóðarinnar á þessum
öldum.
I ríki rímnanna drotnar form-
ið, í hinni þrengstu merkingu
þess orðs. Málið, málsmeðferðin,
eðlileg hrynjandi orðanna, alt
varð þetta að lúta kröfum ríms-
ins, sem eitt naut takmarkalausr-
ar dýrkunar. Skáldskapurinn er
sjaldan mikið lýriskur, og þá
sjaldan það er, fylgir svo mikill
hugur máli, að það, formið, verð-
ur útundan, tilfinningin brýst
fram hálfnakin. Svo ber oft við
í alþýðlegum stefjum og þjóð-
sagnaljóðum:
Mjer verður hörpunnar dæmi,
þeirrar er á vegg hvolfir,
stjómarlaus og strengja.
•stillarinn er fallinn,
fellur á sót og sorti,
saknar manns í ranni, __
svo kveður maður hver þá mornar
mæddur í raunum sínum.
Stundum sameinast andstæð-
urnar í hærri einingu:
Svo er um ástir
okkar tveggja,
sem hús standi
halt í brekku,
svigni súlur,
sjatni veggir,
sje vanviðað.
Völdum bæði.
Þessi vísa er alveg klassisk,
bæði að máli og efni, skygnt og
vonlaust þrek hefir sigrast á við-
kvæmninni, áhorfandinn þykist
sjá bak við þessa meitluðu mynd
hyldýpi mannlegra örlaga.
II.
Einhvern tíma um miðja 18.
öld fara erlend áhrif að gera
verulega vart við sig í bókment-
um íslendinga, og síðan hafa á-
fangarnir í þeim verið mark-
aðir af hreyfingum í öðrum lönd-
um. Svo ramt kveður að þessu,
að jafn vinsæl bókmentagrein og
rímurnar, hverfa nú alveg úr
sögunni af þessum ástæðum, og
aðrar koma í staðinn.
Þegar nýjar hreyfingar verða
til, hvers kyns sem þær eru, þá
eru þær í rauninni hvergi eðli-
legar nema í átthögum sínum.
Þar eru þær bein af beini móður-
þjóðar sinnar, hold af hennar
holdi. Og úr því að rætt er um
stefnur, en ekki fullkomnun ein-
staklingsins, þá er því ekki að
leyna, að öfgamennirnir, þeir
sem fylgja' hinni drotnandi
stefnu til hins ýtrasta, segja
spyrjandanum oft allra manna
me'st og best frá hinu sanna
eðli og rás síns tíma. Hinir, sem
um síðir hefir tekist að sætta
baráttuna í brjósti sjer, hafa
náð víðri sjón yfir tilveruna og
margháttuðum skilning og öðl-
ast hina ólympisku ró — eins og
Goethe — hafa komist hærra,
en þeir eiga oftlega ekki sálu-
fjelag með öðrum mönnum. Þeir
eru eldstólparnir á leið mann-
kynsins yfir eyðimörkina, og
benda út í fjarskann; hinir, sem
|
voru meiri börn síns tíma, og
bárust með straumnum, segja
líka meira frá sjálfum straumn-
um þá stuttu stund sem þeir
lifðu. Og öfgamennirnir, sem
lifa í anda tímans, lýsa honum
best.
Og það eru ekki síst þeir,
si_m fullvissa spyrjandann um
þetta : að engin hreyfing sje til
fnlls eðlileg nema í átthögum
sínum. — Andi 18. aldarinnar
(upplýsingin) er miklu hreinni,
miklu megnari á Frakklandi en
í Svíþjóð, rómantíkin meiri ró-
mantík á Þýskalandi en í Noregi,
natúralisminn ekki sambærilegur
á Frakklandi og í Danmörku.
í átthögum sínum eru þessar
hreyfingar sannar og nauðsyn-
Iegar, eins og alda sem rís af
öldu, eins og kast og afturkast;
þær eru endurspeglun einhverrar
jafnvægisviðleitni ofan í djúpi
manngrúans, hópsálinni. Jafnvel
öfgarnar eru þar rökrjettar og
eðlilegar, áhorfandinn finnur að
þær hafa við svo mikið að styðj-
ast, að hann felst á þær. En í út-
kjálkalöndunum verða þessar
hreyfingar eins og finngálkn,
helmingurinn stæling, helming-
urinn sannleikur, og öfgarnar
verða þar hlægilegar.
Það er rjett að taka það fram
þegar í stað, að hjer er rætt um
stefnurnar sjálfar, en ekki skáld-
in, sem vissulega gátu verið eins
merkilegir fyrir því, þótt róman-
tík þeirra eða natúralismi væri
annars flokks.
Af ofangreindum ástæðum ber
svo margt einkennilegt fyrir
augu, þegar vjer athugum á-
lirif aðkominna bókmentahreyf-
inga. Stundum er eins og árang-
urinn verði því betri, því veikari
sem áhrifin eru — þau eru þá
uppörvun og bending eins og ljós
í fjarlægum glugga á dimmri
nótt — stundum er eins og
skáldið finni ekki sjálft sig, nái
ekki hreinustu tónunum, fyr
en hann hefir kafað til botns
í hinum erlenda straumi. Og ó-
trúlega oft ber oss fyrir augu
íið sama og sagt er um rúss-
MOHQUNBLAÍIÐ
neska skáldjöfurinn Púsjkín: —
hann drakk sig drukkinn af rit-
um Byrons og orti um stundar-
sakir í anda hans; það voru rit,
sem menn elskuðu þá, af því að
þau uppfyltu kröfur tímans um
rómantík, ástríðu og heimsþján-
ing, en sem enginn elskar leng-
ur af þeim ástæðum. En ein-
hverra hluta vegna fjell Púsjkín
út úr þessu hlutverki og tók að
yrkja á nýjan hátt, sem þótti þá
ófínn — en varð um leið faðir
ný-rússneskra bókmenta. Þannig
er oft eins og bókmentahreyfing-
ar, sem víða fara, veki til lífs
alt annað en til var ætlast og
samkvæmt er eðli þeirra. Þannig
verður alt hið verðmætasta til
að vísu að nokkru fyrir tilverkn-
að hinna miklu andlegu frömuða,
en að mestu leyti þrátt fyrir
hann og andstætt hyggju þeirra,
eins og af klaufaskap og slysni.
Þetta er eitthvert tíðasta atvik-
ið í hinum mikla mannlega gleði-
leik.
Þetta, sem nú var sagt, gildir
um hin erlendu áhrif á íslensk-
an bókheim á síðustu öldum. Til
að finna upplýsing, rómantík og
natúralisma í sem hreinastri
mynd, stoðar ekkert að fara til
íslands. Þessar stefnur eru þar
stundum mjög daufar og óljós-
ar, stundum færðar mjög af leið.
Ekki sjaldan hittum vjer þar
orðtækin, sem voru lífsorð þess-
ara hreyfinga í átthögum
þeirra, borin fram af móði, en
hol innan, af því að þau voru
ekkert annað en stæling, áttu
ekki við. En alt um það komu
þessar stefnur mörgum Islending
til að hugsa og vinna og þroska
hæfileika sína, og margir hafa
fyrir þær (og þrátt fyrir þær)
komist nær sjálfum sjer en orð-
ið hefði án þeirra.
III.
Þess var varla að vænta, að
átjándu aldar bókmentirnar á
Islandi væri glæsilegar. Bar
margt til þess. Fyrst var eymd
þjóðarinnar þá svo ægileg, að
til tortímingar horfði. Þá hafði
andlegt líf hennar næst á undan
verið svo óefnilegt, að ekki var
mikils þroska von. Samt er ekki
um að villast, að hjá sumum rit-
höfundum á síðari helmingi ald-
arinnar, svo sem Eggerti, er ein-
hver snertur af mikilleik þessar-
ar miklu aldar. En til að sjá
hann, verðum vjer fyrst og
fremst að komast fram hjá máls-
uppeldi voru, því sem vjer höf-
um fengið hjá Sveinbirni Egils-
syni og lærisveinum hans. Ep
það er einmitt málið, sem skilur
oss og þá svo mjög og frekar
öllu öðru, — en það skilur líka
þá og samtíðarmennina á Frakk-
landi sem annars voru fyrir-
myndin. íslendingar höfðu þá
ekki enn lært af fimm-sex
hundruð ára gömlum skræðum,
að hægt væri að rita konunglega
íslensku, en franskan var þá á
hátindi fágunarinnar. Andi
aldarinnar klæðist því heldur ó-
veglegum búningi á Islandi. Is-
lendingur, sem ekki þekkir nema
vor eigin upplýsingarrit, verður
að pæla í gegnum töluvert af er-
lendum bókum frá þeim tíma,
til að honum verði fullljóst, hve
bjart er yfirbragð menningar-
mnar á þessari öld. Það er víst
nokkrum vafa bundið, að slík
heiðríkja, sem var þá í hugum
mentaðra manna, hafi verið í
Evrópu frá því á dögum forn-
Grikkja, og hún hefir ekki verið
síðan. Hver tími hefir til síns
ágætis nokkuð, aðrir hafa haft
aðra kosti.
IV.
Rómantíska stefnan er erlendis
að sjálfsögðu fljettuð saman úr
mörgum þáttum, og er einn
þeirra fjálgleg ást og lotning á
miðöldunum, hinum miklu og
merkilegu ljósaskiftatímum Ev-
rópu. Draumar um farandriddar-
ann, sem ríður út í bláinn til að
leita ævintýra, um undur hálf-
rökkvaðra skóga, um dáðir kappa
Artús konungs, unnar til dýrðar
fjarlægum ástmeyjum, um rúst-
ir hrundra borga, sem blika í
tunglsljósinu, um blámann og
rökkrið — hvað er rómantískt,
ef ekki þetta? Og einmitt þessi
þáttur rómantísku stefnunnar
barst sem auðveldlegast norður
á bóginn og tengdist bæði í Dan-
mörku og Svíþjóð þjóðkvæðum
frá miðöldum. En þá bar þannig
við, að norræn skáld, svo sem
Oehlenschláger og Tegnér, horfðu
of langt aftur í tímann og lentu
á fornbókmentum vorum, sem
voru nærri því ólýriskar með
öllu og sáralítið rómantískar.
Fór þar fram undarleg sam-
tenging óskyldra andlegra fyrir-
brigða. Breyttu skáldin efninu,
að nokkru leyti vísvitandi, og
færðu í áttina til síns tíma, líkt
og gert höfðu skáld 18. aldar, en
að vísu miklu minna. Með slíkum
ritum blektist tíminn. Margt af
þessu er nú erfiðlega læsilegt Is-
lendingum, sökum þéss hve and-
inn er annar en hann þykist
vera, þótt margt sje fagurt í
þessum ritum annars.
Þegar til íslands kemur, verð-
ur öll riddararómantík og got-
neskt draumlyndi eftir. Hinar
síðari miðaldir eiga hjer á landi
ekki þann mikilleik, að til þeirra
sje seilst; þjóðkvæðin íslensku
koma ekki fram í Ijóðunum fyr
en með hinni nýju „rómantísku“
öldu um og eftir aldamótin 1900,
og síðan heyrist við og við um
riddara og skóga og fleira mið-
aldakent. Það er líka fyrst þá, að
hin rómantíska litauðgi, lýriska
glóð og munaðarþrungni höfgi
birtist í ljóðunum; Hel Sigurðar
Nordals og sum kvæði Davíðs
gefa þar ekki altaf eftir „nittio-
talistunum" sænsku. En í hinni
eiginlegu rómantík ber hvað mest
á litauðginni hjá Jónasi, en ann-
ars fer hann mjög eigin leiðir,
eins og jeg hefi minst á nokk-
uð á öðrum stað, en bæði um
hann og önnur skáld á
nítjándu öld gegnir sama máli,
að þeir eru ósnortnir af ridd-
ara-rómantík, — það kynnu að
sjást merki hennar hjá Stein-
grími og Benedikt Gröndal og
þá helst í þýðingum. En annars
eru flest skáld á síðustu öldum
undir sterkum áhrifum frá forn-
bókmentum vorum, er það að
nokkru að þakka rómantísku
stefnunni, að nokkru leyti, öðru,
en það er gletni forlaganna, að
rómantíkin skuli þannig hafa
vísað íslenskum skáldum, sem
vilja ganga á vegum hennar, burt
frá sjer.
Það er einkenni allra útkjálka-
landa, hve bókmentahreyfingar
koma þangað seint. Rómantíkin.
kemur hingað fyrst með Bjarna
Thórarensen, en verður ekki ofan
á hjer fyr en töluvert eftir 1830r
nákvæmlega á þeim tíma, þegar
farið var að halla undan fæti fyr-
ir henni annarsstaðar.
Hún er hjer enn í blóma á
þriðja fjórðungi aldarinnar, þeg-
ar þeir eru í broddi lífsins Gíslí
Brynjólfsson, Jón Thóroddsen,
Steingrímur, Matthías, Kristján
Jónsson — bera sumir þeirra í
skáldskapnum glögg merki síð-
alningsins. — Það væri fróðlegt
að vita, hve mikið af þjóðinní
hefir haldið áfram að aðhyllast
rómantískan skáldskap og lífs—
skoðun fram yfir aldamótin 1900,
þrátt fyrir að nýju skáldin frá
tveim síðustu áratugum aldar-
innar berðust undir merki natúr-
alismans, eða með öðrum orðumr
að hve miklu leyti gamla og nýja
rómantíkin hafa náð saman. —
Mjer er nær að halda, að það
hafi verið lítill hópur framan
af, sem feldi sig til fulls við
natúralismann jafn harðýðgis-
legur og hann gat verið. En að
vísu hafa báðar stefnurnar, þótt
erlendar væru, átt sjer innlendar
tilhneigingar til stuðnings. Önn-
ur átti sjer stoð í hugsjóna-
hneigð óspiltrar, óvelktrar og-
fremur trúaðrar bændaþjóðar,
hin í græðgi sömu bændaþjóðar
eftir praktiskum gæðum, en hún
hlaut að vera mjög rík og oft.
skammsýn, þegar karlarnir
vakna einn góðan veðurdag og
sjá, hve mikið er hægt að hafa.
upp úr sjónum.
V.
Annars eru íslenskar bókment-
ir á síðari öldum — og gegnir
raunar sama máli um allar aðr-
ar greinir andlegs lífs á Islandi
— frábærlega auðugar — af
hæfileikum, sem ekki fengu skil-
yrði til að þroskast nema að
litlu leyti. Þetta er svo algengt,
að á því er enginn endir, og svo
sorglegt, að það tekur engu tali.
Aftur og aftur sjáum vjer Is-
lendinga, sem fá góð skilyrði er-
lendis, skara fram úr, og eru
þeir þar þó rótlausir að meira
eða minna leyti. En í andlegu
lífi íslendinga á liðnum öldum,
sjáum vjer meðal nokkura há-
vaxinna mannafjöldann allan af
fólki, sem eru undarlegir blend-
ingar af risum og dvergum, —
menn, sem hafa frá barnæsku
verið í rekkju Prókrústesar, og
lifa þó. — Stundum koma oss í
hug mennirnir, sem Nietz-
sche talar um: krypplingar, sem
ekkert voru nema auga eða
eyra, og var það þó vissulega
ekki af því að verkaskifting,
slík sem nútíðarþjóðf jelög hafa,
hafi afmyndað þá svo. — Víða
grunar oss gáfur, sem að litlu
leyti koma fram í ritverkum.
Stundum hafa draumarnir, í-
myndunaraflið verið látið bæta
upp fátækt veruleikans:
Det er sá faalt at se skæbnen nnder
öjne;
og sá vil en jo gerne ryste sorgerne
af sig,
og pröve som bedst at skyde tankerne
fra sig.
En bruger brændevin, en anden bruger-
lögne;
oooooooooo^oooooooooooooooooooooooooo<>oooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooo
— 28 —