Morgunblaðið - 31.12.1963, Síða 10

10
MORGUNBLADID
>riðjudagur 31. des. 1963
Leikfélag Reykjavíkur:
Altona
Fangarnir í
eftir Jean-Paul Sartre
Leikstjóri Gísli Halldórsson
Þýðandi Sigfús Daðason
A FÖSTUD AGSK V ÖLD,
þriðja í jólum, frumsýndi Leik-
félag Reykjavíkur í Iðnó síð-
asta og frægasta leikrit hins
kunna franska höfunda-r Jean-
Paul Sartres, „Fangana í Alt-
ona“, sem hann samdi árið 1959
og hefur vakið athygli víða um
Evrópu. Einhverjir hafa nefnt
það helzta leikhúsverk aldar-
innar, aðrir mesta leikrit síð-
asta áratugs. Þó báðar þessar
einkunnir séu fjarri lagi, er hitt
víst, að hér er um að ræða leik-
rit sem túlkar ýmis vandamál
20. aldar með sérstæðum og
minnisverðum hætti — verk
sem erfitt verður að ganga fram-
hjá þegar gerðir verða upp reikn
ingar við leikbókmenntir aldar-
innar.
Það sem mér finnst mestur
ljóður á þessu verki Sartres, eins
og raunar öðrum leikritum hans,
«r sá keimur af heimspekilegum
formúlum sem þau bera, þó eng
inn neiti því að hann kunni vel
til verks í leikritun og megni að
blása lífsanda í þær heimspeki-
legu ritgerðir sem hann er að
setja á svið. Jafnvel þó Sartre
fáist að eigin sögn fyrst og
frernst við að skapa „goðsagnir
sem allir geta skilið og skynjað
á djúptækan hátt“, og þó hann
segist vera mótfallinn því að
sýna á leiksviðinu sérstaka ein-
staklinga, þá er það nú svo að
verk hans ómerkja einatt orð
hans, „goðsögnin" lýtur í lægra
Haldi fyrir einstaklingunum —
það gerir hún tvímælalaust í
þessu síðasta leikriti hans, þó
það beri keim af heimspekileg-
um formúlum, eins og áður seg-
ir.
í „Föngunum í Altona“ dreg-
ur Sartre 20. öldina fyrir rétt
og heldur yfir henni dóm — öld-
inni sem hefði getað orðið dá-
gott skeið í sögu mannsins, væri
honum ekki ógnað af hinum
grimma óvini sem svarið hefur
að eyða honum, hinni hár-
lausu, spilltu kjötætu — mann-
inum sjálfum, eins og höfundur
segir í niðurlagi leiksins.
Allar persónur leikritsins eru
verjendur og birtast á leiksvið-
inu jafnberskjaldaðar og bjargar
lausar eins og Adolf Eichmann
í glerbúrinu í Jerúsalem fyrir
tæpum þremur árum. Dómari
þeirra er fortíðin og dómur
hennar miskunnarlaus og óhagg
anlegur. Felldir eru tveir dauða
dómar, en þriðji dómurinn hljóð-
ar upp á ævilanga einangrun.
Eins og endranær verður leik-
sviðið hjá Sartre vettvangur sið-
ferðilegs rannsóknarréttar, í
senn dómsalur og prísund.
Leikritið fjallar um auðuga og
valdamikla fjölskyldu skipa-
smiða í Hamborg, sem er merg-
sogin af minningunni um þátt-
töku sína í grimmdarverkum
nazista, þó hún dylji sig undir
endurheimtum auði og glæsi-
leik. En leikritið er þó ekki fyrst
og fremst áfellisdómur yfir
Þýzkalandi, heldur engu síður
yfir Frakklandi. Sartre hefur
skýrt frá því, að hann hafi haft
í hyggju að semja leikrit um
grimmdaræði og pyndingar
Frakka í Alsír, en horfið frá
því af vonleysi um að fá slíkt
verk sýnt I Frakklandi. Sé
lengra skyggnzt er leikritið dóm
ur yfir okkur öllum: glæpur
okkar allra er að hafa umborið
glæpi gegn mannkyninu, sem
framdir voru í okkar nafni.
Gerlach-fjöiskyldan blómgast
undir stjórn Adenauers eins og
hún gerði undir stjórn Hitlers
og á hernámsárum bandamanna:
allir valdhafar hafa þörf fyrir
skip. Fjölskyldufaðirinn, hæg-
látur en tinnuharður einvaldur,
væntir dauða síns af völdum
krabbameins í hálsi og kveður
saman fjölskylduráðstefnu til að
skýra frá því, að yngri sonur
hans, Werner, sem hann fyrir-
lítur, eigi að taka við fyrirtæk-
inu Werner er veiklundaður og
hlýðir föður sínum, sem prédik-
ar þá kenningu, að mannkynið
skiptist í veika einstaklinga og
sterka, og sé Werner einn hinna
fyrrnefndu. Jóhanna, kona Wern
ers, reynir að spyrna á móti á-
hrifavaldi tengdaföður síns, en
verður að horfa upp á það að
eiginmaðurinn týni sjálfstæði
sínu og s.iálfsvirðingu og þoli
umyrðalaust spott systur sinnar,
Lení.
Þannig er lífið á neðri hæð
hins sérkennilega Gerlach-heim-
ilis; þar ríkir járnharður föður-
agi og andrúmsloftið logar af
gagnkvæmri tortryggni, heift og
fyrirlitningu. En á efri hæðinni
brýzt samvizka fjölskyldunnar
um í gervi Franz, sem er elzt-
ur þriggja systkina, fyrrverandi
foringi í her nazista. Hann hef-
ur lokað sig inni í herbergi sínu
í 13 ár og neitað að taka á móti
nokkurri sál annarri en systur
sinni, sem annast um hann og
lifir í blóðskömm með honum.
Opinberlega er Franz ekki leng-
ur í tölu lifenda, fjölskyldan
hefur látið falsa dánarvottorð
fyrir hann. En í rauninni hefur
hann hálfsturlazt af samvizku-
kvölum og þeirri viðleitni að
gleyma fortíðinni. Hann fær við
og við æðisköst sem virðast vera
sambland af ofsóknargrillum og
„delirium tremens."
Franz ver hinum lörum árum
,,útlegðar“ sinnar til að tala inn
á segulband boðskap til fram-
tíðarinnar, sem hann ímyndar
sér að verði á valdi einhverrar
krabbategundar. Hann lifir á
kampavíni og ostrum, en skelj-
unum af þeim fleygir hann í
stóra veegmynd af Hitler, beg-
ar æðið rennur á hann. Her-
bergið er gluggalaust, og Franz
kveðst trúa því að þýzka bióð-
in sé á heljarþröm af völdum
siffurvegaranna, sem ætli að út-
rýma henni með skipulegum
hætti, en þeirri trú afneitar hann
svo í leikslok. Inn i þennan ein-
angraða fanffaklefa kemst Jó-
hanna, sem hefur loforð gamla
Gerlachs fyrir því, að þau hión-
in séu laus allra mála, ef hún
geti fengið Franz til að tala við
föður sinn, áður en hann deyr.
Heimsókn hennar hefur gertæk
áhrif á Franz og vekur megna
afbrýði Lení. sem knýr bróður
sinn til að ljóstra upp um raun-
verulega fortíð sína.
Þessi uppljóstrun fær svo á
Jóhönnu, að hún snýr baki við
Franz, sem hún hefur fengið
ást á, og í því sambandi verð-
ur ljóst hvað fyrir Lení vakir,
þegar hún segir, að Franz yrði
ósæranlegur, ef hann gæti sagt
af fullri sannfæringu: „Ég hef
gert það sem ég hef viljað, og
viljað það sem ég hef gert.“ En
svo langt getur Franz ekki geng-
ið, og Sartre mundi sennilega
vilja segja, að menn séu fúsir
að játa allt nema glæpi sína.
Leiknum lýkur með því að
Franz yfirgefúr herbergi sitt,
hittir föður sinn og fær hann
til að binda með sér enda á vand
kvæði fiölskyldunnar. Lení tek-
ur við hlutverki bróður síns í
einangrunarklefanum, en um
framtíð Jóhönnu og Werners er
allt á huldu. Enda þótt þau séu
nú frjáls ferða sinna og yfirgefi
Gerlaeh-heimilið, virðast þau
vera óafmáanlega mörkuð þeim
óhugnanleik sem tengdur er for-
tíð fjölskyldunnar.
Þetta þrauthugsaða, marg-
slungna og kaldhamraða leikrit
minnir um margt á annað verk
Sartres, sem leikflokkurinn
Gríma sýndi hér fyrir tveimur
árum, „Læstar dyr“ (Huis clos):
persónurnar ofsækja og kvelja
hver aðra bak við iæstar dyr —
þær eru í helvíti fjölskyldu-
Helgi Skúlason og Brynjólfur Jóhannesson í hlutverkum sínum
Sigríður Hagalín (Lení) og Helgi Skúlason (Franz)
tengsla og borgaralegra fjár-
gróðadrauma. Þetta er ný útgáfa
af sögunni um virðulega ætt með
lík í lestinni. Meðlimir fjöl-
skyldunnar núast hver við ann-
an eins og skeljarnar sem Franz
nýr saman í æði sínu. í einum
skilningi er leikritið fordæming
á gróðahyggjunni og eigingirn-
inni, sem sundrar flestum nútíma
þjóðfélögum og gerir þau að
blóðlausum vígvöllum, en það
er fyrst og fremst útlistun á
þeirri heimspekilegu kenningu
Sartres, að einstaklingur sem
tekur ákvörðun, velur eða hafn
ar, hafi ekki einungis áhrif á
örlög sjálfs sín, heldur jafnframt
örlög allra annarra.
Kjaminn í boðskap Sartres
með þessu verki er sá, að trú-
in skipti litlu eða engu máli í
samanburði vii athöfnina. Fjöl-
skyldufaðirinn og Franz segjast
báðir hafa fyrirlitið Hitler, en
annar þeirra byggði samt fyrir
hann skip og hinn lét honum í
té lík. Franz spyr kaldranalega,
hvort þeir hefðu getað gert hon-
um meira gagn þó þeir hefðu
dáð hann og tilbeðið. Við verð-
um dæmd af því sem við gerð-
um, ekki eftir því hvernig við
fundum til meðan við vorum
að framkvæma það.
Gísli Halldórsson hefur sett
þetta langa og erfiða verkefni
á svið og unnið gott verk með
tilliti til allra aðstæðna. Sýn-
ingin er heilsteypt og heldur at-
hygli leikhúsgesta vakandi í sam
fleytt fjórar klukkustundir, sem
er ekki lítið afrek. Kannski má
það helzt að sýningunni finna,
að í lokin slaknar dálítið á henni,
endahnúturinn er ekki nógu
rækilega hnýttur. Leiktjöld Stein
þórs Sigurðssonar eru gerð af
mikilli natni og vandvirkni, og
þeim er haganlega fyrir komið
á hinu litla leiksviði. Þau eru
gamaldags og í stíl við verkið,
en kannski mættu tjöldin á neðri
hæðinni vera yfrið íburðarmeiri.
Um leikendurna er það að
segja, að tveir þeirra unnu fræga
leiksigra, þau Helgi Skúlason og
Helga Bachmann. Túlkun Helga
Skúlasonar á hlutverki Franz er
í senn áhrifarik og óhugnanleg
með köflum. Þessi hviklyndi of-
stækismaður og samvizkukvaldi
verjandi kynslóðar sinnar klæð-
ist raunverulega holdi og blóði
í meðförum leikarans. Hreyf-
ingar hans á sviðinu og látbragð
allt einkennist af hnitmiðun og
furðulegum sveigjanleik líkama
og tilfinninga. í öðrum og fjórð*
þætti, sem fara fram í herberg-
inu uppi, er leikur hans mátt-
ugastur, og er engu líkara en
herforingjabúningurinn trvíefli
hann til átaka.
Helga Bachmann leikur Jó-
hönnu, vandasamt hlutverk og
margslungið, og gerir því mjög
góð skil. Hún gefur því innri
þunga og sannfæringu, þó höf-
undurinn tefli óneitanlega á
tæpasta vað í tvennum sinna-
skiptúm þessarar dularfullu
konu.
Sigríður Hagalín fer með hlut-
verk Lení, sem er á mörkum
heilbrigðis og sturlunar, og er
þó vísast sturluð. Gervi Sigríð-
ar er mjög gott og látbragð henn
ar í stíl við það, en mér fannst
dimm röddin stöku sinnum ó-
eðlilega þvinguð og ryðguð á
lágu nótunum.
Guðmundur Pálsson leikur
Werner, lítið hlutverk en mikil-
vægt. I fyrsta þætti brá fyrir
góðum leik hjá Guðmundi, eink-
anlega í návíginu við föðurinn,
en hann brást þegar mest á
reyndi: geðshræringar hans urðu
fremur hróp og handagangur en
innri eldur.
Brynjólfur Jóhannes9on leik-
ur annað tveggja lykilhlutverka
leiksins, fjölskylduföðurinn, og
tókst margt dável, en í megin-
atriðum brást þessum fjölhæfa
leikara bogalistin. f meðferð hans
skortir föðurinn þá eitilhörku,
ósveigjanleik og kaldrana, sem
eru forsendan fyrir ógnarvaldi
hans yfir fjölskyldunni og áhrif-
um hans út á við. Hann minn-
ir meir á góðlátlegan og ráð-
settan heimilisþjón en alvaldan
og einbeittan heimilisföður.
Með smáhlutverk fara Stein-
dór Hjörleifsson, Bríet Héðins-
dóttir, Pétur Einarsson og Sæv-
ar Helgason, og leysa þau öll
vel af hendi.
Þýðing Sigfúsar Daðasonar virt
ist mér ljós og mjög lipur.
Sigurður A. Magnússon
IKennsla
Lærlð ensku á mettima
i hinu þægilega hóteli okkar viS
sjávarsíðuna nálægt Dover. Fá-
nennar bekkjadeildir. Fimm
ilukkustundir á dag. Engin ald-
arstakmörk. Stjórnað af kennur-
jm menntuðum i Oxford.
England.
The Regency. Ramsgate.