Morgunblaðið - 23.03.1966, Blaðsíða 17

Miðvikudagur 23. marz 1966
MORGU NBLAÐIÐ
17
f Guðmundur Gíslason Hagalín:
Islenzk menntun og menning á árinu 1965
HÉR verður ekki lagður dómur
ast mætti að það hefði nsesta
lítil skilyrði tll að gera sér
grein fyrir, — og sannarlega
hef ég séð svo sem daga í svip
manna, þegar þeir hafa allt í
einu komizt að raun um, að lit-
ir myndar, sem skynsemi- og
reynslubundinn skilningur þeirra
hefur neitað að viðurkenna,
veita þeim allt í einu óskiljan-
lega hugljómun.
Á árinu sem leið hafa sem
áður komið fram nýir myndlist-
armenn og ýmsir hinna eldri
sýnt myndir sínar á samsýning-
um eða út af fyrir sig. Mikla
athygli og undrun vakti hinn
sérstæði Ferró, hugkvæmur,
dintóttur, djarfur í þess orðs
fyllstu merkingu — listfengur
óróa- og umbrotamaður, kunn-
áttusamur og leitandi jafnvægis
milli hugsjóna og fegurðar ann-
ars vegar — og bins nöturlegasta
hvorki sé kotungsbragur á áhuga
íslenzku þjóðarinnar á leiklist,
né á skilningi stjórnarvalda rík-
is eða höfuðstaðar á gildi henn-
ar.
f bandalagi íslenzkra leikfélaga,
félagi áhugamanna um leiklist
utan höfuðstaðarins — eru 35 leik
félög og 25 önnur félög, og á síð-
asta ári sýndu 40 félög úti á
landi hvorki fleiri né færri en
50 löng leikrit, en auk þess
voru sýndir mjög margir ein-
þáttungar og misjafnlega v form-
aðir heimagerðir leikþættir.
Mörg af leikritunum, sem sýnd
voru, munu teljast frekar létt-
væg, en hins vegar voru þó
sum þeirra erfið og veigamikil
viðfangsefni. Og þessar leiksýn-
ingár hafa verið sóttar af þús-
undum manna og að þeim starf-
að í sjálfboðavinnu mörg hundr-
koma upp leikhúsi, enda hefur
starfseminni verið kosið leikhús-
ráð, þar sem fulltrúi frá horgar-
stjórn skipar forsæti. Stendur nú
til að hefja leikhúsbyggingu,
strax og nauðsynlegum undir-
búningi hefur verið lokið. Á leik
árinu var og gengið frá ráðn-
ingu níu leikara á árslaunum,
fimm karla og fjögurra kvenna.
Viðfangsefni félagsins voru
12, 7 heilkvöldsleikrit og 5 ein-
þáttungár, 2 og 3 sýndir saman.
Af leikritunum voru þrjú eftir
íslenzka höfunda, Hart í bak —
eftir Jökul Jakobsson, sem hlot-
ið hefur einstæðar vinsældir, —
Kolskógur — eftir Einar Páls-
son, og ævintýraleikurinn Alman
sor konungsson, — eftir frú
Ólöfu Árnadóttur sem saminn er
handa börnum. Innlendir leik-
stjórar voru fjórir og einn er-
lendur. Sum leikritin voru leik-
Sinfóníuhljómsveitin.
á þroska og þróun íslenzkra
lista á liðnu ári. Til þess skortir
mig raunhæfa þekkingu, og yfir-
sýn á listum yfirleitt — og auk
þess hefur mér ekki gefizt tóm
til að fylgjast nægilega með því
marga og margvislega, sem
gerzt hefur undanfarið á sviði
íslenzkrar listþróunar.
Ég get því aðeins drepið á
nokkur atriði, sem hníga að
hneigð fslendinga til listiðkana
og áhuga almennings á að njóta
þess á sviði hinna ýmsu list-
greina, sem hér er kostur á.
Áhugi. á tónlist er svo mikill
og almennur, að hann gegnir
mikilli furðu, minnsta kosti frá
sjónarmiði þeirra, sem komnir
eru yfir miðjan aldur og minnast
þess, hve fátæklegt var allt is-
lenzkt tónlistarlíf í bernsku
þeirra og allt fram til þess, að
þeir voru orðnir fulltíða menn.
Tónlistarskólum, sem orðnir eru
til fyrir áhuga og fórnfýsi tón-
listarunnenda, fer sífjölgandi, og
eru þeir nú orðnir sextán úti
um landið. Hefur mér verið
tjáð, að starfsemi þeirra hafi
verið með miklum blóma á ár-
inu, sem leið. Af opinberri hálfu
eru lagðar milljónir til tónlist-
ariðkana hér á íslandi, og hafa
framlög til slíkra mála stórum
aukizt á síðari árum, enda er
það af öllum viðurkennt, að sá
maður, sem verið hefur mennta-
málaráðherra mörg undanfarin
ár, hafi sýnt óvenjulegan áhuga
á þróun lista hér á landi — og
þá ekki sízt tónlistarinnar.
Hér koma árlega fram efni-
legir tónlistarmenn, og tónleik-
um innlendra og þá ekki síður
erlendra listamanna fjölgar jafnt
og þétt — en áhugi almennings
af öllum stéttum og á öllum
aldursskeiðum er það, sem gerir
þessa þróun mögulega með jafn
fámennri þjóð. f>á koma fram
árlega ný verk frá íslenzkum
tónskáldum, en ef ég sem leik-
maður mætti leggja orð í belg
um vöntun á rausn við tónlist
hér á landi, virðist mér frek-
ast skortur á slíkum stuðningi
við íslenzk tónskáld, sem hafa
vilja og getu til að færast mikið
í £ang, að þeim gefizt kostur á
að leggja sig fram um sköpun
mikilla tónsmíða.
Um vöxt og viðgang myndlist-
arinnar gegnir mjög svipuðu
máli og gengi tónlistarinnar. >ar
koma fram nýir menn á ári
hverju, sumir sýna nokkrar
imyndir, eins konar sýnishorn
listar sinnar — einir síns liðs og
án þesis að þeir veki verulega
athygli, og svo þykir þá ósýnt
um, hvernig framtíð þeirra ráð-
izt, — aðrir koma að myndum
á samsýningum og hafa þar með
hlotið nokkra viðurkenningu
hinna eldri — en einnig ber það
ósjaldan við, að nýir menn ráð-
•ast í að halda stórar sýningar
út af fyrir sig og hljóta stund-
um örvandi dóma þeirra, sem
kjörnir hafa verið til opinbers
mats á myndlist, — en oft þaga
þessir menn um slíkar sýningar
eða taka allómjúkum höndum á
viðleitni mýgræðinganna til list-
sköpunar og spá engu góðu um
framtíð þeirra.En hvað sem þessu
líður, sýnir almenningur sýning-
um þeirra sjaldnast tómlæti, og
stundum er sú athygli, sem al-
þýðu manna veitir þeim.'í öfugu
hlutfalli við afstöðu kunnáttu-
manna. Áhuga almennings á
myndlist virðast lítil . takmörk
sett — og það jafnvel á þeirri
list, sem virðist ekki aðeins
næsta nýstárleg, heldur og tormet
in og tilraunakennd. Ég hef aft-
ur og aftur sagt við sjálfan mig
á myndlistarsýningum: Margt af
því fólki, sem hingað er komið,
kemur auðsjáanlega í þeim á-
kveðna tilgangi að freista þess,
hvort það fái ekki notið jafnvel
þeirrar mymdlistar, sem virð-
veruleika hins vegar. í>á var og
mikið sótt hin hugljúfa, næst-
um að segja draumljúfa afmælis
sýning Magnúsar Árnasonar, —
og þá ekki síður slík sýning
þess málara, sem flestir eða
allir hinir lærðu listdómendur
dæma úr leik, Freymóðs Jó-
hannssonar. . . En sá atburður á
vettvangi íslenzkrar listar, sem
vakti mesta og almennasta at-
hygli á liðnu ári, var sýning á
verkum Jóhannesar Kjarval,
opnuð á áttræðisafmæli hans.
Þessi sérstæði og margslungni
töframaður, sem nýtur jafnra
vinsælda alþýðu manna um land
allt og þeirra, sem mest þekkja
til myndlistar, var þá hylltur í
ríkara mæli en ef til vill nokk-
ur íslendingur fyrr eða síðar,
og sannarlega virðist það ævin-
týri iíkast, að inn komu í sam-
bandi við sýninguna hvorki
meira né minna en á níunda
hundrað þúsund krónur. Og stór
viðburður verður það að teljast
í íslenzkri myndlistarsögu, að
íslenzkur listmálari, sem í ára-
tugi lifði eingöngu fyrir list sína
hjá 100—150 þúsunda blásnauðri
þjóð, án þess að hann virtist að
neinu leyti leggja sig fram um
að gera sér verk sín arðbær sér
til þolanlegs lífsframfæris, gef-
ur sér að meinalausu til mynd-
listarhúss í höfuðstaðnum ellefu
sinnum ' hærri upphæð en þau
árlegu heiðurslaun, sem hann
loks nýtur — og hart nær jafn-
mikið fé og úthlutað var eftir
síðustu áramót sem styrkjum frá
ríkinu til allra íslenzkra mynd-
listarmanna. . . . En um leið og
þessi viðmiðun er hér notuð, ber
þess að geta, að allhárri upp-
hæð er árlega varið af hendi
ríkisins til kaupa á íslenzkri
myndlist, — þó að raunar muni
það síðar sýna sig betur en hing-
að til, hver stuðningur íslenzkri
myndlist lögin um Listasafn
ríkisins frá 1961 mun verða.
Starfsemi og viðfangsefni ís-
lenzkra lcikhúsa- og þá einkum
Þjóðleikhússins, hefur sætt all-
mikilli gagnrýni, en hinir sann-
gjörnustu dómarar segja gjam-
an, að varla sé von á betra hjá
slíkri kotþjóð, sem við íslend-
ingar séum. En ég fullyrði, að
uð manns í öllum landshlutum.
Það var skoðun margra, þegar
rætt var um starfrækslu' þjóð-
leikhúss í Reykjavík, að hún
hlyti að verða þjóðinni ofvaxin,
bæði fjárhagslega og menningar
lega, og engum datt þá í hug, að
tvö leikhús, hvort með sitt lið
leikara og sitt leiksvið, þættu
ekki geta fullnægt leiklistarþörf
og leiklistargetu höfuðstaðar ís-
lands á sjöunda tugi þessarar
aldar. En nú er komið á dag-
inn, að ekki er nóg með það,
að annað þykir ekki koma til
mála en að leikhúsin séu tvö
— og hvort þeirra hafi samtím-
is tvö leiksvið og tvo leiksali
til umráða, en auk þess þykir
það nauðsynleg leiklistarleg
menningarbót, að ungir leikar-
ar haldi uppi leiklistarstarfsemi
í samstarfi við unga leikrita-
höfunda, — og leiksýningar allra
þessara þriggja aðila sækja ekki
Seinni grein
einungis íbúar Reykjavíkur og
alls næsta nágrennis, heldur
einstaklingar og heilir hópar
manna úr nálægum og jafnvel
allfjarlægum héruðum!
Viðfangsefni Þjóðleikhússins
hafa á leikárinu 1964—’65 verið
alls 18. Þar hafa 5 íslenzkir leik-
stjórar verið að verki, en auk
þess nokkrir erlendir. Sýnd vom
ailvarleg leikrit og gamansöm
handa fullorðnu fólki og tvö
handa börnum og auk þessa
söngleikir og listdans. Sýningar
í Þjóðleikhúsinu sjálfu og í minni
sal í Lindarbæ voru 255, en auk
þess í leikför út á land 48 — eða
alls 303 sýningar, og leikhús-
gestir voru 92,117 — þax af 7212
á sýningum úti á landi. Sýnd
voru tvö leikrit eftir íslenzka
höfunda, annað Sannleikur í
gifsi — eftir Agnar Þórðarson,
hitt Jáirnhausinn eftir bræðurna
Jónas og Jón Árnasyni frá Múla.
Leikfélag Reykjavíkur gerði á
leikárinu samning við Reykja-
víkurborg um fastan stuðning
við starfsemi félagsins og við að
in í Tjarnarbæ, en annars hefur
Iðnó gamla orðið að duga hinni
miklu starfsemi leikfélagsins,
enda altítt, að hvert sæti væri
skipað, því að aðsókn hefur yfir-
leitt verið með ágætum.
Hér að framan minntist ég á
dóma um starfsemi þessara leik-
húsa — og gat þess, að Þjóðleik-
húsið hefði einkum sætt gagn-
rýni. Ég efa ekki, að þar hafi
átt sér stað mistök, jafnt í vali
viðfangsefna sem í leikstjórn og
kjöri léikenda í hlutverk, en ég
vil leyfa mér að halda því fram,
að ekkert af þessu verði nokk-
urn tíma — hér eða annars stað-
ar — með þeim furðulega frá-
bæra hætti, að þar sé ekki ein-
hvers vant og sitthvað vítavert
frá sjónarmiði gáfaðs manns, sem
er vel að sér í leiklistarbók-
menntum, hefur allpersónlegan
smekk, hefur margt séð í erlend
um leiklistarheimi og hefur að
baki langa reynslu sem leik-
stjóri og sérstæður og snjall
leikari. Starfsemi Leikfélags
Reykjavíkur hefur sætt mildari
dómum, og nýtur það þar alls í
senn: aðstöðu sinnar, gamalla og
gróinna vinsælda og raunar
mjög farsællar stjórnar og starf
semi.
Loks er starfsemi Grímu, fé-
lags ungra leikara. Hún hefur
verið mjög vel metin, og ber að
veita henni það öflugan stuðn-
ing, að hún geti haldið áfram.
Þar spreyta sig ungir leikendur,
sem gjarnan kjósa sér nýstár-
leg viðfangsefni, og gæti þetta
litla leikhús orðið mjög þarfur
tilrauna- og vermireitur íslenzkri
leikmennt og leikrtun.
Bókaútgáfa
Útgáfa bóka var á árinu með
svipuðum hætti og hún hefur
verið um alllangt skeið. Margar
bækur komu út, en flestar á
seinustu þremur mánuðuim árs-
ins.
Út komu nokkur ritgerðasöfn
merkra manna á sviði þjóðmála-
fræðimennsku og menningar-
mála. Almenna bókafélagið gaf
út í tveimur stórum bindum úr-
val ritgerða dr. Bjarna Bene-
diktssonar, forsætisráðherra, og
heitir safnið Land og lýðveldi.
Dr. Bjarni er lærður fræðimað-
ur, rökvís og með ágætum rit-
fær, og ritgerðir hans, hvort sem
þær fjalla um mál sem enn eru
umdeild og viðkvæm, þó að þau
hafi þegar verið útkljáð — eða
um það, sem fjær hefur færzt,
eru og munu jafnan þykja merki
leg heimild um viðburða- og
afdrifaríkt tímabil í sögu þjóðar-
innar. . . Þá kom út hjá sama
félagi fyrra bindi af ritgerða-
safni dr. Þorkels Jóhannessonar,
Lýðir og landshagir," og er þar
fjallað um ýmis atriði úr ís-
lenzkri sögu, en síðara bindið
mun aðallega hafa að geymá
ritgerðir bókmenntalegs efnis.
Dr. Þorkell var mikill fræðimað-
ur og snjall rithöfundur og frá-
bærlega fróður um atvinnusögu
íslendinga, en einnig um íslenzka
menningarsögu og bókmenntir. . .
Frá bókaútgáfunni Heimskringlu
kom ritgerðasafn Jóhannesar
skálds úr Kötlum, Vinaspegill,
vel skrifað og ekki síður mótað
af tilfinninga — en vitsmunalífi
skáidsins — og loks frá. Helga-
felli Upphaf mannúðarstefnu,
safn ritgerða eftir Halldór Lax-
ness, þar sem sá rithöfundur skrif
ar, sem lýst hafði í Skáldatíma
endurbornu sinni úr Austurvegi,
en síðan hefur skroppið þangað
við og við á vegum Tímarits máls
og menningar. Loks vil ég nefna
Lokasjóð Snæbjarnar Jónssonar.
sem er í rauninni þriðja bindi af
ritgerðum þess sérkennilega
manns, sem hefur í áratugi skrif
að um menn og menningu á 19.
öld og á þessari, oft einsnýn og
einförull, ýmist hrifinn eða reið-
ur, en aldrei hálfvolgur eða með
tilliti til þess, hvað öðrum kynni
að líka, sérstakur persónuleiki í
sjón og raun.
Af öðrum bókum, sem ekki
heyra til skáldritum, þykir mér
hlýða að minnast nokkurra. Út
kom XXXIV. bindi íslenzkra
fornrita, og flytur það Orkney-
ingasögu, og mun nú þess að
vænta, að ekki dragist mjög
lengi framhald þessarar stór-
merku útgáfu. Merkileg heimild
um atvinnu- og verzlunarsögu
okkar er saga Tryggva Gunn-
arssonar, en af henni er nú kom-
ið lokabindi. Dr. Þorkeli Jó-
hannessyni entist ekki aldur til
að ljúka þessu mikla riti, en
ungur fræðimaður, Bergsveinn
Jónsson, hefur fullnað verkið.
Þá er vert að nefna Ævintýri
Marcellusar Skálholtsbiskups,
eftir Björn sagnfræðing Þor-
steinsson, þar sem fjallað er á
forvitnilegan hátt um áður lítt
rannsakað efni. Gömul Reykja-
víkurbréf eru nýtt bindi í hinu
skemmtilega bréfaáafni, sem dr.
Finnur Sigmundsson er upp-
hafsmaður að og velur í og gef-
ur út í að nokkru samstæðum
flokkum, og fimmta bindi kom
af ævisagnaritinu Merkir íslend-
ingar, sem er orðið ærið fróðleg
og handhæg heimild. Árin, sem
aldrei gleymast, II. bindi — eftir
Gunnar M. Magnúss., eru mikið
lesin, enda að mesth sneydd
þeim vanköntum æsileika og ein-
sýnis, sem voru á því ennþá
stærra ritverki Gunnars, sem
fjalLar um sama tímabil. Gríma
hin nýja, þrjú stór bindi, er auk-
in útgáfa af Grímu þeirra Þor-
steins M. Jónssonar og Jónasar
Rafnar, með löngum formála og
skrám yfir efni, nöfn og atriðis-
orð, með afbrigðum smekklegar
og vandaðar bækur að frágangi
öllum, svo sem allt annað sem
kemur frá bókaútgáfunni Þjóð-
sögu. Fallegar bækur og eigu-
legar eru Steinar og sterkir lit-
ir, svipmyndir 16 myndlistar-
manna, — en frumkvöðull að
þeirri bók er Njörður P. Njarð-
vík, — og Skáldið frá Fagra-
skógi“, endurminningar sam-
ferðamanna um Davíð Stefáns-
Framhald á bls. 18