Morgunblaðið - 02.03.1968, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 2. MARZ 1908
Þórarinn Þorarinsson, fyrrverandi skólastjóri
Er tímabært að leggja
landsprófið niður?
SAGT ER, að Cato gamli, róm-
verskur öldungaráðsmaður til
forna, hafi aUtaf endað ræður sín-
ar á þessum orðum. „Praeterea
eeneseo Carthaginem esse delend-
am“, sem útLeggst: Auk þess legg
ég til að Karþagoborg verði lögð
í eyði. Hafði þaS einu gUt, hvert
hann var að tala gegn tízkutUdri
rómverskra kvenna eða dásama
rómverskan landbúnað.
Ósjálfrátt kemur þessi gamla
saga upp 1 huga manns, þegar
maður sér og heyrir allar þær
mörgu funda— og flokkssamþykkt
ir, sem gerðar hafa verið út af
íslenzka skólakerfinu.
Tæplega hefur verið gerð svo
fundarsamþykkt undanfarið hér í
Reykjavík, að ekki sé klykkt út
með því að gerbreyta þurfti hinu
fslenzka Skólakerfi, og þó fyrst
og fremst að leggja niður lands-
prófið hið allra fyrsta.
Engan vafa tel ég á þvi, að
þessar og þvHíkar samþykktir,
yfirlýsingar og ummæli, séu hent
á lofti og þarmeð fundin orsökin
fyrir gengisleysi margra unglinga
i skólum borgarinnar. Enda ekki
nema von.
Undir þetta hafa tekið kunnir
Skólamenn og hver eftir annan
hafa þeir geist fram á ritvöUinn
þeir lærðu og ritslyngu menn, helt
úr skálum reiði sinnar yfir fræðslu
kerfið í heild, en þó fyrst og fremst
yfir landsprófið.
Talað er um að foreldrarnir séu
Skyldaðir til að framselja börn
sín skólakerfi, sem verki á taugar
þeirra eins og óvigir herir, spú-
andi eldi og eimyrju. Maður gæti
haldið að hér væri verið að lýsa
styrjöldinni í Vietnam.
Sagt er að ríkið heyji styrjöld
við æsku landsins o.s.frv. „Verst
af öUu er sú andlega plága, sem
kölluð er landspróf", svo vitnað
sé orðrétt í grein Matthíasar Jó-
hannessen, i grein hans í Sam-
vinnuhefti því, sem helgað var
íslenzkum skólamálum.
Að dómi þessara manna, virð-
ist landsprófið vera undirrót flests
þess, sem aflaga fer I þjóðfélagi
okkar, og það gerir meira. Þetta
próf er talið valda því að of fáir
ljúki stúdentsprófi árlega og með
þvi sé framtíð þjóðarinnar stefnt
í voða, hagvexti hennar og menn-
ingu yfirleitt.
Það er ekki aðeins þjóðfélagið,
sem er í voða. HeimiU eru lögð
í rústir, vegna þeirrar tauga-
spennu, sem er undanfari og af-
leiðing þessa voðaprófs. Og ungl-
ingamir mundu ekki kvíða meira
fyrir heimsendi. þó hann væri á
næstu grösum, en þessu prófi.
Þessi tUfærðu gífuryrði eru öU tek
in úr fyrmefndu Samvinnuhefti.
Engum getum skal að því leitt,
hvað að baki liggur samþykktum
þessum og stóryrðum um svokall-
að landspróf, en nokkum vegin
held ég að slái megi því föstu,
að ekki er til að dreifa þekkingu
á viðfangsefninu.
Fátt eða ekfcert er lagt jákvætt
tíl þessara mála. í flestum þess-
ara greina er leitast við að kenna
fræðslukerfi og prófum um tafc-
markaðan árangur nemenda 1
námi, án þess að bent sé á annað
betra. Það er vafalaust vinsælt að
leita að erfiðleifcum manna og ó-
förum útfyrir þá sjálfa, en þroska
vænlegt fyrir viðkomanda verður
það tæpast talið.
Hófsamlegast er á þessum mál-
(um tekið í grein, sem Stein-
dór Steindórsson, settur skólameist
ari, á Akureyri, birti í tímariti
sínu „Heima er bezt“ í nóv. sl.
og var greinin endurprentuð 1
Morgunblaðinu þ. 9. des, sL
Þótt grein þessi sé hófsamleg og
þar lögð til breyting á núverandi
landsprófsfyrirkomulagi, varð hún
kveifcjan til þess að ég sting niður
penna. Eins og kunnugt er, er
skólameistarinn einn af kunnustu
skólamönnum landsins, og því
ékfci ólíklegt að m-ark verði á
honum tekið, enda er greinin talin
athyglisverð í Morgunblaðinu. En
einmitt þess vegna, tel ég að skoð-
unum St. St. megi ekki vera ómót-
mælt, þar sem ég er honum ósam-
mála í flestum atriðum, en áður
en það er gert, langar mig að hafa
nokkum formála, öllu þessu máli
til nofckurrar skýringar.
H.
Á þessu ári eru liðin 38 ár síðan
undirritaður fór að fást við
kennslu og fræðslu unglinga, og
man hann tímana tvenna 1 því
sambandi.
Um 1930 ríkti hinn megnasti
glundroði og skipulagsleysi í is-
lenzkum skólamálum. En ekki
skorti þó lög, reglugerðir og til-
skipanir, en öll voru þó þessi fyrir-
mæli miðuð við einstaka skóla og
skólaflokka.
Samræming var engin í neinu
námi. Miklum tíma, fjármunum og
námsorku var sóað 1 endurtekn-
ingar á námsefni og prófum. Lang
harðast urðu þeir þó úti ungling-
arnir úti á landsbyggðinni. Að-
staða þeirra til framhaldsnáms
varð með hverju árinu erfiðari og
óréttlátari.
Menntaskólar voru þá aðeins
tveir, i Reykjavlk og á Akureyri.
Með hraðvaxandi íbúatölu þessara
tveggja staða og bættum efnahag,
urðu þeir æ fleiri unglingar, sem
frá þessum „aðsetursstöðum"
menntaskólanna, sóttu um inn
göngu í þá.
'• Vegna sívaxandi þrengsla I
menntaSkólanum 1 Reykjavík var
ákveðið 1928 að einungis 25 nem-
•endTir mættu fá inngöngu í skól-
-ann ár hvert, hélst þessi skipan
allt til ársins 1948, eða í 20 ár.
Hverjir áttu svo þessir ham-
ingjusömu 25 unglmgar að vera,
sem að öllu forfallalausu luku sínu
stúdentsprófi að sex árum lokn-
um og fengu þar með rétt til að
setjast i háskóla, embættismanna-
skóla þjóðarinnar, og þar með
möguleika á að verða leiðtogar
hennar og væntanlegt forystulið í
menningarmálum.
Einkunn á inntökuprófi í 1. bekk
réði þessu vali. Eins og að líkum
lætur var mikið kapp á það lagt
að komast eða koma unglingum í
tölu þessara útvöldu.
Þessi síharðnandi samkeppni
leiddi til stofnunar einkaskóla tU
að búa unglinga undir þetta inn-
tökupróf, þar sem helmingur og
vel það var dæmdur tU falls ár
hvert.
f grafgötur þarf ekki að fara
um það, hversu erfið var aðstaða
unglinga utan Reykjavikur til
þessa síharðnandi samkeppnis-
prófs.
Fyrir þá var raunar óhugsandi
að komast inn í menntaskólann í
Reykjavík nema með þvi að eyða
heilum vetri í undirbúningsdeUd-
inni, ef þeir þá komust þar inn
vegna þrengsla.
Margir þessara 25 útvöldu kom-
ust í gegnurn hreinsunareld inn-
tökuprófsins eftir margs konar
þrengingar. Stundum eftir faU við
fyrstu tUraun, eftir aukakennslu
og viðbótar einkatíma og sérstaka
studéringu í því, hvemig átti að
taka svona próf með árangri. Hér
*var það aðstaða og efnahagur
foreldranna, sem réði úrslitum.
• Menntaskólinn á Akureyri þúrfti
ekki að gripa til þessara örþrifa-
ráða, og með þvi að fara bónar-
veg að þáverandi sfcólameistara,
Sigurði Guðmundssyni, veittihann
nemendum utan af landi, sem ver-
ið höfðu í héraðsskólum í tvo vet-
ur, leyfi tU að setjast próflaust
í annan bekk skólans.
Flestir þessara nemenda voru þá
orðnir 17 til 18 ára gamlir og
höfðu i héraðsskólunum lokið mest
öllu námsefni þriðja bekkjar
m-enntaskólanna. Fylgja varð nem
endum þessum eindregin meðmæli
viðkomandi skóla.
Menntaskólinn á Akureyri þurfti
gagnfræðadeild sinni, þ.e. tveim
neðstu bekfcjunum, í nokkur ár
eftir að í lög var leitt að þessa
tvo bekki skyldi leg-gja niður við
menntaskólana. Þau ár réði því
þessi skóli mestu um það ,hverj-
ir fengu að hefja þar nám. Til
þess að komast I gagnfræðadeild-
ina þurftu því nem-endur að gera
sér sérstaða ferð tU að taka inn-
tökupróf, sem haldið var að vor-
inu til. Fyrstu fjögur árin eftir
að landspróf var upptekið, voru
það aðeins 8 nemendur, sem lands
próf höfðu tekið, sem hófu nám
sitt í 3. bekfc, lærdómsdeild, mennta
skólans á Akureyri. Alla hina
lagði skólinn til sjálfur.
Loksins dró að því að misrétt-
ur sá, er unglingar landsbyggðar-
innar utan Reyfcjavikur og Akur-

Þórarinn Þórarinsson
eyrar, voru beittir, varð nógu
mörgum augljós.
Með þingsályktun 1941 var skip-
uð nefnd tU að undirbúa löggjöf
um íslenzk skólamál.
Nefnd þessi, sem skipuð var
k-unnustu skólamönnum lansins,
aflaði sér upplýsinga víða að, m.a.
með fyrirspurnum til allra þeirra
aðila innanlands, sem lun skóla—
og fræðslumál fjölluðu.
Allt var starf þessarar nefndar
unnið af mikilli samvizkusemi,
virðingu fyrir íslenzkri reynslu í
skólamálum, og ótrúlegri gerhygli.
Um starf n-efndarinnar og vinnu-
brögð hennar ber gleggstan vott
langlífi þeirra laga, sem á tillög-
um hennar voru byggð.
Á alþingi 1946 voru svo sam-
þykkt lög þau um skólakerfi og
fræðsluskyldu, sem enn eru í gUdi.
Með setningu þessara laga voru
mörkuð timamót í íslenzkum
fræðslu og menningarmálum. Þau
eru róttækasta tilraunin sem
gerð hefur verið tU að breyta
bændaþjóðfélagi 1 nútíma tækni-
þjóðfélag. Jafnframt var hér um
að ræða einhverja þá merkilegustu
mannréttindalöggjöf, sem nokfcru
sinni hefur tekið gildi á íslandi.
Þessi löggjöf tryggði, svo sem
kostur var á, jafnan rétt þegn-
anna og sömu aðstöðu þeirra tU
að afla sér þeirrar menntunar, sem
áhugi þeirra og hæfUeikar stóðu
til, hvar á landinu, sem þeir voru
og hvað sem efn-ahag þeirra leið.
Fyrr mætti nú vera lánleysi
landsbyggðarinnar, ef hún á einn
eða annan hátt, léti svifta sig þess-
um sjálfsögðu mannréttindum.
Þrjú voru merkilegust nýmæli
þessara nýju fræðslulaga, lenging
skólaskyldunnar, samræming skóla
kerfisins og landspróf miðskóla
með þeim réttindum, sem það
veitti.
Lenging skólaskyldunnar var
orðin óhjákvæmileg. Með samræm-
ingu skólakerfisins var bundinn
endi á þá óhæfu að tefja fyrir
nemendum, sem skiftu um skóla,
með endurlestri námsefnis eða
endurtekningu prófa, sem oft
laiddi tU aukakostnaðar.
í raun réttri má segja að með
samræmingu skólakerfisins hefji
hvert það bam nám í samfeUdum
skóla aUt til stúdentsprófs, sem
byrjar nám I heimaskóla sínum
við 7 ára aldur.
í þriðja lagi var svo ákvæði
laganna um landspróf miðskóla,
sem veitti „rétt til inngöngu i sér-
skóla með þeim ta-kmörkunum,
er kunna að verða settar í lögum
þeirra eða reglugerðum", eins og
fcomist er að orði í umræddum
lögum.
Ekki get ég stiUt mig um að
láta hér fljóta m-eð hluta af grein-
argerð þeirri, sem skólamálanefnd
in lét fylgja með lagafrumvarpi
sínu, svo ljóst verði hvers konar
mannréttindalöggjöf hér var um
að ræða.
„ ... Enn verður það að teljast
óheppilegt að vissu leyti, að
sami skóli, sem velur nemend-
urna í lærdómsdeUd eftir sam-
keppnispróf, annist sjálfur, í
gagnfræðabekkjum, undirbúning
nokkurs hluta keppendanna. Get
ur það valdið aUs konar mis-
skilningi og tortryggni. Þá er
það bersýnilega ofvaxið fjárhag
alls þorra utanbæjarmanna að
standast kostnað við samfellt 6
ára nám í menntaskólanum í
Reykjavífc eða á Akureyri. —
Loks hefur sú skoðun gert tals-
vert vart við sig, að mennta-
skólarnir (einkum Menntasfcól-
inn í Reykjavík) séu eins konar
forréttindaskólar fyrir börn efn-
aðra foreldra, sem geti kostað
börn sín í ýmiss konar auka-
kennslu. Að visu er með öUu
ranglátt að beina þessum að-
finnslum að kennurunum —þeir
eiga enga sök, heldur óviðim-
andi húsnæðisvandræði —, en þó
er núv. fyrirkomulag í þessurn
efnum mjög óheppUegt. í lýð-
írjálsu landi á að g-era sem flest-
um sem tU þess hafa hæfileika
kleift að stunda það nám, er þeir
óska. Það er einkum í þeim til-
gangi (leturbr. mín), að nefnd-
in leggur það tU, að inntaka í
menntaskóla og sérskóla sé bund
in við landspróf, er fari fram
á sama tíma um land allt við
gagnfræðaskólana og sérskólana.
Nú eru þessir skólar langflestir
annað hvort í Reykjavik eða
Akureyri. Þess vegna verða nem
endur víðsvegar af landinu að
taka sér ferð á hendur til þess
að ganga undir inntökupróf við
þá, og kostar það ærið fé og
tíma, en þeir, sem ebki standast
prófin hafa farið erindisleysu.
Úr þessu misrétti myndi lands-
próf bæta ... “
í heUd má fullyrða að hin nýja
fræðslulöggjöf mæltist mjög vel fyr
ir. Öllum, sem vildu sjá, voru aug-
ljósar úrbætur þær á óviðunandi
ástandi, sem með landsprófsfyrir-
fcomulaginu. Var þessari réttarbót
því fagnað um land allt af skóla-
mönnum, ef undanskyldar eru
nokkrar óánægjuraddir, sem heyrð
ust frá menntaskólakennurunum,
einkum Menntaskólans í Reykja-
vík, enda ekki óeðlilegt, en þess
skal þó g-etið, að aldrei lögðu
skólameistari eða rektor orð íþann
óánægjubelg.
Er tímabært ... 7
Af 20 ára kynnum sem skóla-
stjóri af fræðslulögunum tel ég
þau mjög frjálsleg. Mér hefur
fundist þau, — auk fyrrnefndrar
samræmingar og leiðréttingar á
misrétti, — vera fremur miðuð við
að leggja útlínur að námsbraut-
um en kveða á um farkostinn
hverju sinni. Að þau vera ramma-
löggjöf, þar sem reynsla og þjóð-
félagslegar þarfir ættu að fylla út
I á hverjum tíma, sem væri auð-
velt með námsskrám og reglugerð-
um, án þess að þurfa að breyta
sjálfum lögunum.
í fræðslulögunum er forðast að
binda hendur þeirra, sem eftir
þeim eiga að starfa. Landsprófið
er það eina, sem lög þessi taka
afstöðu til innan sjálfs skólastarfs-
ins.
í umræðum og skrifum um
fræðslulögin er oft ruglað saman
þessu tvennu, markmiði og leiðum
annars vegar, námskrá, kennslu-
háttum, starfs aðstöðu og prófkröf
um hins vegar. Af þessum hug-
takaruglingi hefur svo leitt margs
konar misskilning og hleypidóma.
Eins og áður hefur verið drepið
á, sýnir langlífi þessara laga bet-
ur en flest annað hversu framsýn
þau voru í upphafi. Á þeim tutt-
ugu árum, sem Uðin eru síðan þau
tóku gildi hafa orðið stórstígari
breytingar og örari þróun í þjóð-
lífinu öllu en nokkru sinni áður á
jafn skömmum tíma. Ekki verður
séð að fræðslukerfið hafi á neinn
hátt verið hemill á þessa þróun,
fremur hið gagnstæða, það hefur
gert hana mögulega.
Nú er svo komið að fjórði hver
íslendingur er í skóla ár hvert um
lengri eða skemmri tíma og þar
af er áttundi hver íslendingur í
einhverjum framhaldsskóla eða
sérskóla.
III.
Að loknu þessu forspjalli skal
nú vikið að grein Steindórs Stein-
dórssonar skólameistara, er varð
tilefni til þessara skrifa, svo sem
áður segir.
í uppprentun Morgunblaðsins á
grein St. St., og sem lögð er hér
til grundvaUar, hefur hún yfir-
skrift: Afnema ber landsprófið í
núverandi mynd, og eru þetta á-
lyktunarorð greinarhöfundar sjálfs.
í grein þessari finnur St. St.
landsprófinu ýmislegt tU foráttu.
Þótt hann telji að margt hafi ver-
ið ómaklega sagt um þetta próf.
Þar sem aU langt er síðan að
grein þessi kom fyrir almennings
sjónir og svör mín gegn henni
beinast að einstökum atriðum henn
ar, leyfi ég mér að rifja upp,
fyrst það er greinarhöf. telur á-
mælisvert við landsprófið og í öðru
lagi tillögur þær, sem gerir tU úr-
bóta.
Að loknum inngangi, þar sem
fjallað er um gagnrýni og um-
ræður, sem orðið hafa um lands-
prófið að undanförnu, sem þó hafi
einkum beinst að einstökum lands-
prófsnefndar mönnum, kemst St.
St. að þeirri niðurstöðu, virðist
raunar slá því föstu, að landspróf-
ið hafi verið óvinsælt frá upphafi
og vinsældir þess hafi ekki farið
vaxandi síðari árin. Segist hann
frá því fyrsta hafa verið andvígur
þessu prófi (leturbr. mín) og ekk-
ert leiðst í kennslu eins og að
þurfa að búa undir þetta próf. Það
hafi verið farg á öUum landslýð,
eins og greinarhöf kemst að orði
síðar í grein sinni.
Höfuðgalla þessa próffyrirkomu-
lags telur St. St. vera þann, hversu
vélrænt það sé, og einkunnagjöf
verði eftir því, samlagning
punkta. Af því leiði að velja verði
spurningar að nokkru eftir því,
hvort hægt sé að svara þeim með
jái eða neii, ef svo mætti að orði
kveða. Sáralítið verði oft af svör-
unurn séð, hvort skilning sé um
að ræða eða hreinan páfagaukslær
dóm. En afleiðingin af öUu þessu,
segir greinarhöf. er sú að spyrja
verður um óteljandi smáatriði, sem
eru vel fallin til svars, en skipta
raunverulega Utlu máli um kunn-
áttu nemandans.
Kennarar, sem undirbúa prófið,
segir greinarhöf. freistist því vit-
anlega til að miða kennsluna við
að berja inn í nemenduma svör
við tUtefcnum spurningum, en geti
efcki gefið sér tóm tU að gæða
kennsluna lifi og persónuleika. Eft
ir öU þessi ár, segir ennfremur, er
spurningaefni margra námsgreina
svo upp urrið, að nærri lætur að
unnt sé að búa til kennslufcerfi 1
sama formi og bamalærdóm Klav-
eness forðum. En þar var fræðun-
um skipt I spumingar og svör,
sem bömin lærðu hvort tveggja, ef
þau gátu, og stóðu sig vitanlega
vel, hver svo sem skilningurinn
var.
Þetta, sem nú hefur verið sagt
um verkefnin, telur St. St. versta
gallann á landsprófsfyrirkomulag-
inu. Kennslan verði þurr og beina-
grindarleg, og prófið sjálft gefi
aðeins mynd af þululærdómi nem-
andans, en á enga lund verði séð,
hver er raunverulegur ákilningur
hans eða þroski. Og síðan segir
orðrétt: „Eins og nú er þvi komið,
teldi ég (St. St.) réttast að af-
nema landsprófið i þeirri mynd,
sem það er nú, en fela skólunum
sjálfum að undirbúa nemendur
sína undir framhaldsnám í mennta
skólunum".
Áður en rætt verður um þessar
umbótatiUögu, verður efcki hjá
því komist að athuga þennan „höf-
uðgalla" landsprófsfyrirkomulagB-
ins sem nægir því til fordæmingar
að dómi greinarhöfundar.
En áður en að því kernur, skal
lítUlega vikið að þvi, er St. St
segir um óvinsældir landsprófs-
ins. Við það, sem áður var sagt
um viðbrögð manna við hiinu nýja
fræðslukerfi, má bæta að árið 1957
sendi fræðslumálaskrifstofan út
bréf til aUra þeirra sfcóla, er
bjuggu nemendur undir landspróf
með fyrirspurn um það, hvort ekki
væri athugandi að leggja prófið
niður í lesgreinum. Enginn sfcól-
anna var því meðmæltur. Aðspurð-
ur tjáði núverandi formaður lands-
prófsnefndar mér, að aldrei hefði
heyrst rödd um það frá landsprófs
skólum að leggja ætti niður betta
próf, þótt hins vegar hefði stund-
um borið á óánægju um val verk-
efna tU prófsins. Ovinsældir prófs-
ins virðast þvi ekki vera runnar
frá landsprófsskólunum.
Enginn, allra sízt reyndur skóla-
maðiu*, þarf að búast við, að nein
próf, hvorki landspróf eða önnur,
verði vinsæl hjá nemendum, sem
eiga þar í vandræðum eða aðstand-
endum þeirra. En meðan skólar
þeir, sem búa nemendurna undir
prófið og þekkja því getu þeirra,
taka ekki undir með þeim óánægju
röddum, er tæpast mikið upp úr
þeim leggjandi.
Um skoðun St. St. sjálfs álands-
prófinu er það að segja að hún
virðist fremur vera reist á fyrir-
fram sannfæringu en reynslu og
staðreyndum, þar sem hann segist
Framhald á bls. 18