Morgunblaðið - 02.03.1968, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 2. MARZ 1968
Kristján Albertsson:
Tryggð og hreysti
Um sögubækur Þorsteins Thorarensens
i.
•SÖGUBÆKUR Þorsteins Thorar
ensens um aldarfar, menn og
viðburði beggja megin síðustu
aldamóta hafa verið mikið lesn-
ar, hlotið lof blaða og margoft
eg sterklega verið með þeim
mælt til lestrar í skólum lands-
ins. Það má sumt gott um þær
segja. Höfundur er fróður, og
dregur fram sitthvað nýstárlegt,
og víðast af miklum áhuga á
söguefni og fjörlegri frásagnar-
gleði.
Þ. Th. er aðdáandi Hannesar
Hafsteins, en gerir sér þó far um
að niðra honum, oft með furðu-
legu móti, og draga upp mynd
af honum frábrugðna þeirri, sem
fram kemur í bók, sem ég- hef
um hann skrifað. Nokkrar at-
hugasemdir af minni hálfu ætti
’því engum að koma á óvart.
Þó mun ég á fátt eitt minnast.
Mér er óljúft að gerast um of
margorður út af ritun sem þess-
um, sömdum af jafnmargháttuðu
skeytingarleysi um alkunn-
ar sannanlegar staðreyndir, af
höfundi, sem virðist trúa nálega
hverju því sem í hann er borið
um atburði og menn liðins tíma,
auk þess sem honum hættir til
að gefa ímyndun sinni lausan
tauminn, og staðhæfa allan þrem
ilinn um hluti, sem hann veit
ekkert um. Ég hef hvergi komizt
í eins subbulega sagnfræði og
víða er í þessum bókum Þ. Th.
Hvaðan hefur hann þann fróð
leik, að Hannes Hafstein hafi í
utanför sinni 1901 reynt að sýna
dönskum valdamönnum fram á
það að Valtýr Guðmundsson hafi
verið „leiguþý Hægri—manna“
í Danmörku? Að bæði Hannes og
Valtýr hafi fengið sig til þess
„að baknaga og níða hvorn ann-
an niður fyrir framan hið danska
■ vald“? Hverjir eru hér til frá-
sagnar? Sögðust þeir H.H. og
V.G. hafa talað þannig hvor um
annan? Eða hafa danskir stjórn-
málamenn sagt frá þessu, og
þá hverjir — með leyfi? Hér
virðist vera um heilaspuna ein-
an að ræða, og allt annað en
þokkalegan.
Mér er ekki kunnugt um nema
eina sanna sögu af 'fraimíkomu
Hannesar Hafsteins gagnvart
Valtý Guðmundssyni þegar báð-
ir voru að berjást fyrir máli sínu
frammi fyrir dönskum stjórn-
völdum 1901 — Hannes fyrir
íslenzkri ráðherrastjórn í Reykja
vík, en Valtýr gegn innlendri
stjórn, og fyrir íslenzkum ráð-
herra sem væri búsettur í Kaup-
mannahöfn og danskur embættis
maður. Sú saga er í bók minni
um Hannes Hafstein, og er ein
fegursta saga um drengskap, sem
til er um íslenzkan mann.
Þeir hittast einn dag, Hannes
og Valtýr, í biðstofu forsætis-
ráðherra Dana, og Hannes veit
að nú er þar komið, að hann
hefur haft mál sitt fram. Valtýr
hefur tapað, og með slæman mál-
stað. Þá skýrir Hannes Valtý frá
því hvernig komið sé, og leggur
til að nú slkuli þeir að síðustu
fylgjast að málum, fara saman
inn til forsætisráðherrans, sátt-
ir og samlyndir, og sé þá orð-
inn góður endir á d'eilu þ-eirra.
En Valtýr hafnar þessu boði, get
ur ekki brotið odd af oflæti
sínu — eða heldur að ekki sé
öll nótt úti enn. Hann og flokk-
ur hans halda áfram baráttu
sinni gegn heimastjórninni —
fallast ekki á hana fyrr en til-
neyddir, og svo seint að þeim
er ekki við bjargandi.
Hannes Hafstein vildi vinna
það til samlyndis og sátta, á
geigvænlegum sundrungartímum,
að bjarga höfuðandstæðingi sín
uim frá pólitúsku skiplbnoti.
Hann bauðst til að gera sigur
sinn að sigri þeirra beggja, sem
þeir tækju við, hlið við hlið
frammi fyrir æðsta valdsmanni
Danastjórnar. Illa kemur þetta
heim við 'rásögn Þ.Th. að því
er Hannes Hafstein snertir, að
hann hafi gert sér far um að
bak'bíta og níða Valítý Guð-
mundsson við danska valdhafa,
vegna þesis að báðir Iha/fi keppt
„um hylli hins erlenda valds,
hvor skyldi verða jarlinn yfir
íslandi“.
Sagnaritun af þessu tagi,
heimildalaus með öllu, er ósæmi-
leg og gersamlega óþolandi.
II.
Hvað eftir annað sakar Þ. Th.
bæði Hannes Hafstein og
Tryggva Gunnarsson um að hafa
vanrækt að veita erlendu fjár-
magni til íslands. Á þeirra tím
um hafi verið leikur einn að fá
stórlán hvarvetna í Evrópu og
með afa'rlágum vöxtum. Við hefð
um getað snúið okkur beint til
Englands, Þýzkalands og Frakk
Lands. „En Hannes Hafstein
hafði engan áhuga fyrir að
leggja út á nýja brautir". Hér
er farið rangt með alla hluti.
Bæði Hannes Hafstein og
Landsbankinn reyndu hvað eft
ir annað að fá lán í Noregi,
Þýzkalandi, Englandi — en ár-
angurslaus't. L'ánsfié sem lá boð-
stólum var út um Evrópu á þess
um tímum var öllum falt nema
einu landi álfunnar — fslandi.
Hvergi var sú þekking á hög-
um þessa fátæka, afskekkta
lands, að okkur væri treyst. Þeg
ar loks kom til mála franskt lán,
á stjórnarárum Björns Jónssonar,
var það bundið því skilyrði að
danska rikið gengi í ábyrgð. Því
boði var ekki sinnt. Stjórn
Björns Jónssonar gat hvergi út-
vegað fjármagn nema í Dan-
mörku — ekki fremur en Hann-
es Hafstein eða Tryggvi Gunn-
arsson. Þetta finnst manni að
Þ. Th. ætti að vita, úr því hann
er að skrifa um þessi efni.
IH.
í sögu Hins íslenzka prentara-
félags, sem birtist í afmælisriti
þess 1922, segir frá því að 1904
hafi prentarar gert ítrekaðar til-
raunir til að fá ísafoldarprent-
smiðju til þess að taka afstöðu
til samþykktar félagsins um samn
ingakjör, en engin svör fengið
við bréfum sínum. Þá sögðu
prentairar ís'afloddar uipp stör'fiuim
og gerðust meðstofnendur að
nýrri prentsmiðju, Gutenberg.
Að þetta kom sér illa fyrir eig-
enda ísafoldar er augljóst. Þ. Th.
þekkir auðvitað frásögn sögurits
prentarafélagsins, því í hana er
vitnað í bók minni um Hannes
Hafstein. En Þ. Th. læzt ekkert
vita. f stað þess fullyrðir hann
að Hannes Hafstein og Tryggvi
Gunnarsson hafi verið bakhjarl-
ar að launráðum um að ráða ísa-
foldarprentarana í laumi til hins
nýja fyrirtækis — og hafi þetta
verið „ósæmilegt samsæri", og
„ein svæsnasta tilraun sem
stjórnvöld hér á landi hafa gert,
til að bæla niður prentfrelsi“.
Hvernig fer Þ. Th., skyldur að
virða einföldustu kröfur um heið
arleik í sagnaritun, að ganga al-
gerlega fram hjá söguriti prent-
arafélagsins? Hvernig fer hann
að skella við því skollaeyrunum
að upphaf máls var árekstur
milli Björns Jónssonar og prent-
aranna, að þeir voru í baráttu
um kjör sín, án þess þeim tæk-
izt að herja út svar við bréfum
sínum? Þeir reiðast og segja
upp, mynda samtök um stofnun
eigin fyrirtækis, fara í Lands-
bankann og biðja um lán. Hlaut
Tryggvi Gunnarsson að neita?
Segja þeim að beygja sig heldur
fyrir þögn og þvermóðsku prent
smiðjueigenda?
Að brigzla Hannesi Hafstein í
þessu sambandi um svikráð við
prentfrelsið í landinu er vægast
sagt furðulegt. Bar honum
skylda til að sjá einstök-
.um prenbsmiðjum fiyrir stiarfls-
liði?
Þ. Th. reynir að læða þeim
grun inn í vitund lesenda, að
Hannes Hafstein hafi verið meir
en lítið viðriðinn það sem Þ. Th.
Kristjián Albertspon
telur verið hafa ofsókn Magnús-
ar Stephensens landshöfðingja á
hendur Skúla Thoroddsen. Rann
sókn Skúla—mála hafi verið fal-
in Lárusi H. Bjarnasyni „mági
Hannesar". En Lárus varð ekki
mágur Hannesar Hafsteins fyrr
en meir en þremur og hálfu ári
síðar. Þ. Th. segir frá því hróð-
ugur, að sum bréf landshöfð-
ingja—skrifstofunnar út af mál
um þessum hafi verið með rit-
hönd Hannesar Hafsteins. Hvers
vegna er Þ. Th. að láta sem
hann viti ekki, að skrifstofa
landshöfðingja var svo fáliðuð,
að landritari varð að skrifa með
eigin hendi mikinn hluta af bréf-
um hennar? Þetta má meðal ann-
ars lesa í bók minni um Hannes
Hafstein.
Hvaðan sækir Þ. Th. kjark í
þá staðhæfingu, að sú skoðun
hafi verið almenn að Hannes Haf
stein „væri lítill ráðdeildarmað-
ur í einkalífi sínu“? Ég hef
aldrei fyrr heyrt þá skoðun.
Þau einu rök fyrir henni segir
Þ. Th., að Hannes Hafstein hafi
þrátt fyrir háar embættistekjur
verið „mjög skuldugur þegar
hann fór frá völdum" 1909. Er
það ráðdeildarleysi að skulda
hluta af láni vegna húsbygging-
ar? Hannes Hafsteins hafði til
engra annarra skulda stofnað
meðan hann var ráðherra. Og
það sem eftir stóð þeirrar skuld-
ar færðist yfir á landssjóð þeg-
ar Alþingi keypti ráðherrabú-
staðinn af Hannesi Hafstein.
Þannig fór hann skuldlaus frá
vöM'uim, og sa'fnaði aldr'ei sík'u'ld-
um, hvorki fyrr né síðar.
Víða verður rógsmjattið býsna
langt fyrir neðan allt velsæmi.
Andstæðingum Hannesar Haf-
stein á að hafa fundist „eins og
hann hefði sett upp munnsvip-
inn fyrir framan spegil til þess
að hafa brosið alveg mátulegt“
og „limaburður hans stöðugt ná-
kvæmlega útmældur til að ná
vissum leikrænum áhrifum“.
,,Hann tamdi sér settlegt, hægt
og virðulegt göngulag".
Allt er þetta tómt blaður.
Hannes Hafstein var látlaus og
karlmannlegur í allri framkomu,
hvergi vottur af tilgerð eða leik-
araskap. En hann var skrefstutt
ur, sem kann að hafa stuðlað að
því að göngulagið yrði virðulegt.
Árni Thorsteinsson tónskáld
minntist á þetta líkamlega ein-
kenni, þegar hann var að segja
mér frá fyrstu kynnum Ragn-
heiðar og Hannesar Hafsteins, og
þessi setning í bók minni er eftir
honum höfð: „Hannes dansaði lít
ið, var smástígur og átti erfitt
með valsinn".
Bók Þ. Th. úir og grúir af
allskonar staðhæfingum út í blá-
inn, og ýmist oflofi eða illkvittni.
Eða hvað er sprottið af illkvittni
— og hvað einber trúgirni?
Hann er of ungur til að muna
þá menn og þá tíma, sem hann
skrifar um, en virðist trúa í
blindni öllu „sögulegu", sem
mönnum dettur í hug að bera í
hann — ekki alltaf í þjónustu
sannleikans.
Hver hefur t.d. haft gaman af
að telja Þ. Th. trú um að al-
gengasta ljósmynd af Þorsteini
Erlingssyni (sú sem er framan
við Þyrina) gie'fi ekki rétita hu'g-
mynd um hann — að teiknað
hafi verið ofan í ljósmyndaplöt-
una, svo að engu sé líkara „en
augnabrúnirnar séu málaðar og
andlitshúðin mjúk og slétt, en
hvorugt er rétt, heldur var and-
litshúð hans jafnvel nokkuð
gróf“?
Ég kom oft til Þorsteins Er-
lingssonar síðustu árin sem hann
lifði, og tók vel eftir honum,
enda var annað ekki hægt. Hann
var með fallegustu mönnum, sem
ég hef séð, augun stór, björt og
yndislega hlý, enni og höfuðlag
mikilúðugt, svipurinn hreinn og
drengilegur. Myndin af honum
framan við Þyrna er eins lík
honum eins og ljósmynd getur
verið. Mér er ómögulegt að sjá
neinn vott þess að krotað hafi
verið eða málað ofan í auga-
brúnir hans. Og andlitshúðin var
eins og myndin sýnir, hrein,
björt og slétt.
IV.
Eins og sýnt hefur verið legg-
ur Þ. Th. margan krók á leið
sína til þess að ófrægja Hannes
Hafstein, mann sem hann þó dá-
ir og skrifar um margt bæði fall
egt og rétt. En til narts hans
og niðrandi frásagna liggja eðli-
legar orsakir.
fslenzkar blaðaraddir hafa
mjög á því tönglast á síðari ár-
um að sagnfræði um nýrri tíma
ætti að vera „hlutlaus", og
greinilega við það átt, að enginn
mætti vera öðrum meiri af á-
berandi forustumönnum — ekki
að neinu ráði. Ef einhverjir
hefðu komið illa fram, ætti að
breiða yfir það með því að
gera hlut annarra ekki með öllu
góðan — með því einu móti væri
gætt fyllsta „hlutleysis“. Jöfnuð
ur skuli ríkja í lofi og lasti um
|ramkomu og verknaði stjórnmála
skörunga — sem sagt „hlutleysi",
Þ. Th. hneigist mjög til þessa
hugsunarháttar. En málið vand-
ast þegar kemur að Hannesi Haf-
stein. En þá er að taka á hreysti
sinni, og skella samt á hann all-
miklum ávirðingum, svo að jafn-
vægi náist í mynd hins pólitíska
aldarfars — „hlutleysinu“ sé
borgið.
Líka kemur annað til. Sannast
hefur með vísindalegum til-
raunum að augu okkar sjá ekki
alltaf rétt, hversu fegnir sem við
vildum. Við viss skilyrði eða á-
stæður verða sjónskeggjur óhjá-
kvæmilegar. „Þótt hluti af því,
sem við skynjum, berist til vor
um skilningarvitin, kemur annar
hluti (og það er e.t.v. meiri-
hlutinn) ... alltaf úr okkar eigin
höfði". (William J ames). En
eins er því varið með okkar and-
legu sjónir, þar getur ýmislegt
ruglast. Og það er til of mik-
ils mælst að maður á þroskastigi
Þ. Th. geti litið Hannes Hafstein
réttu auga.
Því afi og alnafni Þ. Th., hinn
mesti sæmdarmaður, bóndinn á
Móeiðarhvoli, stóð á bændafund
inum um símamálið 1905 og hafði
forgöngu um að hrópa „niður
með ráðherrann“ — en bændur
tóku lítt undir, og óeinarðlega,
óvanir ærslum. Þessi ættarminn
ing brennur í blóði sonarsonar-
ins. Hann er ættrækinn maður og
trygglyndur, og hefur sterka,
talsvert sérkennilega sannfær-
ing um skyldur óbrigðulla
tryggða við þá, sem við eigum
gott upp að unpa. Vafalaust á
Þ. Th. góðar minningar um afa
sinn.
Krafa hans um tröllatryggð,
hvað sem tautar, kemur e.t.v.
hvergi ljósar fram en í ummæl-
um hans um „svik“ Bjarna Jóns-
sonar frá Vogi, þegar hann, á-
samt mörgum öðrum flokkbræðr
um, flutti vantraust á ráðherra
flokksins Björn Jónsson, á þingi
1909. Þ. Th. bregður engum
hinna um svik.' Hvers vegna
Bjarna frá Vogi einum? Hann
gerir grein fyrir því. Björn Jóns
son hafði veitt Bjarna „stærsta
bitling þingsögunnar", en „nú
varð þessi maður til að fella vel-
gerðarmann sinn“.
Þegar hér var komið, var al-
vitað að Birni Jónssyni var mjög
tekið að hnigna, bæði andlega og
líkamlega. Hann var eini ráð-
herra landsins og hafði tæpast
gegnt störfum í stjórnarráðinu
um hálfs árs skeið, dvalið lang-
dvölum utan Reykjavikur, en þó
mest erlendis, sér til heilsubótar
-I— en Alþingi haldið aðeins ann-
að hvort ár. Flokksmenn hans,
sem vantraustið fluttu, töldu með
öllu ógerlegt og ábyrgðalaust að
láta hann sitja áfram við völd,
önnur tvö ár. En þessa skoðun
mátti Bjarni frá Vogi ekki láta
rugla sig, að dómi Þ. Th. Því
hann hafði fengið mjög vænan
bitling.
Engan skal undra þó að slík-
ar hugmyndir um skyldur manna
til tröllatryggðar geti valdið al
varlegum sjónskekkjum og marg
víslega kynlegu mati. En þar við
bættist hjá Þ. Th. viss tegund
af frábærri hreysti. Þó að Eirík-
ur Hreinn Finnbogason nefni til
næsta lítils varðandi dæmi, verð-
ur þó að geta þess, að hann
hefur einn ritdómara, svo ég
viti, bent á hreysti Þ. Th., og
má merkilegt heita að enginn
hinna skuli á hana minnast. Ei-
ríkur Hreinn kemst svo að orði
að það sé „hraustlega gert að
rita stærðar bók um þetta tíma-
bil, þar á meðal langan kafla
um Hannes Hafstein og láta sem
bók Kristjáns Albertssonar hafi
aldrei komið út. Eru slík vinnu-
brögð naumast viðfeldin og þá
ekki síður, ef það skyldi koma
í ljós, að þátturinn um Hannes
Hafstein sé að einhverju leyti
saminn með hliðsjón af bók Krist
jáns, en ég fæ ekki betur séð
en að svo sé.“
f samanburði við margt annað
skiptir auðvitað minnstu þótt
Þ.Th. slái eign sinni á sitthvað
í bók annars manns, án þess að
segja hvaðan sé hnuplað. En
virða verður við Eirík Hrein, að
hann hefur einn haft skarpleik
til að koma auga á eitt megin-
höfundareinkenni Þ. Th. —
hinn fágæta hraustleik í aðferð-
um og vinnubrögðum, — kjark-
inn og kraftinn til að láta sér
ekki fyrir brjósti brenna margt
það, sem flestir myndu kveinka
sér fyrir að aðhafast.
V.
Eins og að líkindum lætur nær
þessi hreysti sínu mesta meti í
kaflanum um símamálið 1905. Þar
tekur Þ. Th. á öllum sér til að
„svíkja“ ekki málstað afans sem
hrópaði „niður með ráðherrann“.
Ég þykist ekki ganga of nærri
höfundarheiðri Þ. Th. þótt ég-
telji, að án þess að hafa í huga
tryggðina til afans verði með
engu móti skilin né skýrð full-
yrðing hans, að símasamningur
Hannesar Hafstein við Stóra nor
ræna ritsímafélagið hafi verið
lakari úrlausn en loftskeytatil-
boð Marconifélagsins — tilboð
sem var svo gersamlega óað-
genigilegt, að umlboðsimia'ðuir fé-