Morgunblaðið - 19.03.1968, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 19. MARZ 1968
Jón Eyþórsson, veðurfræðingur - Minning
ÞANNIG er gangux llí'fsins. —
Menn köma og eru bvaddir bnott
fyrr eða síðar. — En mimningin
lilfir.
Við fnáfai'l Jóns Eyiþónssonar
veð urf ræðings sækja imargar
aninningar á mig, sem hér er
ekki rúim til að rifja urpp; aðrir
mumu rekja ævi'sögu hans, eeim
l»ngri .höfðu af honum kynnl
Fiunduan okíkar Jóns mun
senniliaga 'fyrst Ihafa borið sam-
an fyrir röskum hlálfum öðrum
áratuigi, eða nánar greint árið
1901. Var iþað í sam/bandi við
útgá'fu ibókarinniar „Góðar
stundir“, 3em ivar saffinrit, er
fjalllaði um milsmunaiidi tóm-
stundaiáíhugaanlál manna. Ritaði
,Jóin í bólkina stuttan en aiflburða-
srajallan ikafla um „Fjaliaiferðir“.
Eíðar usrðum við samferðamenn
á ýmsum vettvangi og sam-
starfsmenn um eitt og annað.
Að lolkum held ég, að það sem
hóist sem tflviljumar (kummimgls-
ákaipur Iha'fi þróaztt til vinálttu,
enda þótt stundum væri of langt
miili sam'funda, — eiras og gerag-
ur.
Við viorum (flerðalianigar. Hann
þó m-ikium mun váðflörlari o.g
fróðari um landið, náttúru þesis
og örraelfni, og naut ég góðs af
þeim fræðasjóði. Enda var fré-
sagnagl'eði hans svo ósvilkin, að
hann hrelf áheyrandann með
sér, opnaði hionuim bók náttúr-
.unnar og .gerði Okkur leiflomienn
sta’fandi á ihana. — Sl'ík gáfla er
fáum getfin.
Hann hafði boðska.p að flytja,
ám 'þess að vera .prédilkari, því
að ekikert var honium fjarri
skapi, en að þvinga s'koðunum
siínum upp á aðra, þvá að Ihann
vair maður uimlburðarlyndur,
þótt sckapifestuna slkorti ekki.
Mér virð'iist bann hafa gert
grein fyrir sinni 'heimspefld í
gneininni „FjalLaferð". Þar seg-
ir hanm meðal annairs;
„Nýtt umlhverfi getur ím’ynd-
araflið á hreyfingu", og „í dimm-
viðri reynir á ratvábii manna“.
,— H'ann vltdi „etja kapp við
bratta fjallsiras", og „njóta feg-
urðar og frjtálsræðis öræfanna".
cÞví að eins og hann segir: „Eng-
•inm gerir sér ljóst, hversu stórt
landið er »g stórbnotið ifyrr en
thann leggur leið .sána um heiðar
þess og hláieradi". — „íisl'and er
evo stórt, að það gatur borið
önnur eins höfuðdjásn og Vatna-
jö’kufl, Eyjafj'allajiöikul, Hio'fsjök-
•ul og La.ngjökul án þœis að
þremgja að búsetu manna. Að
vfeu er óiþarft að .gflleyma því
með öllu, að jöflClamiT eru ekki
aðeinis prýði Wálendiisins. Frá
þeim falfl'a mörg vötn og stór, er
■búa yfir cáþrjótamd orku, siem
•breyta mlá í ljós og yl í byggðum
land’sinis, eftir því, sem þörf
krefur“.
Þeir eru því miður ennof fáir,
sem kannað hafa ólbyggðir ís-
lands og .gent ,því efni ein/hver
VJsindaleg <ðkll; og fllestir eru
þeir látnir. Hæst ber þar nöifn
SVeins Fálasonar, Eggerts og
Bjarna, Jónasar Halfllgrimssonar,
ÞÖrvaildar Hhöroddteens oig
Pálma Hanneissomair. Nú hiefur
Jón Eyþónsson bætzt í þanm hóp-
inn. Era, siem betur fler, ha/fa nýir
menn komið til skj'a'lannav s<em
ta'ka munu við arfleilfðinni og
halda verkinu fram.
Sem fyrr segir átti ég því
láni að fagna þótt óiærðuir vseri,
að sKást í för mieð Jóni Byfþórs-
eyni, bæði í skeimmtiferð'uim og
þegar hann var við Sína VSsinda-
iðju. Eru imér Iþar öðru freimuT
m'inmi'sstæðar flerðir norður á
Kjöl, ganga á SóWheimajöflcul,
dvöl 'í Jöfculheknum við
Vatmajiöku'l og nú bíðast flteið-
angur í Surtsey. Auk þeiss flug-
um við Oftsinnis saman í Grírras-
vötn og víðar, þegar skyggnzt
var e'ftir eld'suimbnot'um eða
jiök ullhfl a upurn.
í ferðum þeSsum þótti
gott öryggi að feta í slóð
Jóns, þVá að íharm var var-
kiár og ifóitvias og leiðar-
iglöggur með afbri’gðum. Það
gieta þeir mör,gu vitnað um, sam
■sw oft fetuðu nauma itröð, sem
var slóðim hamis. Sjlálfur hafði ég
aif því reymsluna bæði þegiar við
vörum að klöragrast í jlökuflfþýf-
inu í rótum Vatnajökulls og nú
eíðaisrt, er hann þræddi einstigið
á gígtoarmi Surtseyjar. Engin
iskölmm þykir mér heldur að
isegja frá þvá, að eitt sinn tó/k.
Ibann mig á herðar sér og bar
mig iflla sikóaðan yfir lænuTmar
við Jökulftieima. — Úr slákum
ferðalögum eignaisit maðux
miyndir, — hugskotsmyndir. —
Það hvflir sérstök hlýtja yfir
dvölinni í Jökuflhekmam og þó
beljandi stórtoríðin á fjafllakof-
anum. Við láguim í pokunum í
iktojunum þarna í xökkrirau, en
Jón sagði sögur, ferðasögur úr
ólbyggðum, hraflmingaaögur á
hieiðavegum og gaimllar og góðar
þjóðsögur. Þá leið tárninm fljótt
þótt biðin væri löng og hteim-
flerðim næs'ta óviiss. Jón var
nefnilega filáíbær sögumiaður,
var gædtíuir þeirri glá'fu að kunna
að segja sögu á kj'arragóðu ooéli
ag var fldíminm vel. Þ/á lá ekki sáð
ur fyrh honum að færa huglsanir
'SÍnar og tfróðleik í letur. — Sáð-
asta myndin, sem ég gieymi af
Ihonum i mimni mlinu er úr
SurtseyjaTiferðinni, nær Ihann
Ihafði gengið á hæsta tind eyj-
aTÍnnar og stóð þarraa á brún-
irani, sól stafaði á gr/átt sfceggið
oig tolásikær augu haras virtust
•sk'ima svo órallangt út í óemdan-
lega víðárttuna.
Jóni Eyþórssyni var ásköpuð
fcarlmenmska og þreklund, enda
þurfti hann á ihVoru'tveggjia að
ihalda til þeiss að rnæta and-
streymi líflsins. Þeasir eigimleik-
ar kc'mu elkki sízt í ljós er hann
.hláði það stríð, sem enginm vinn
ur. — Þegar ég eitt sinn heim-
sótti hiann, er hann ilá sína
■hinz'tu legu, reiis hanm upp við
dlogg og var glaður í viðmóti,
ræddi um daginn og veginn,
ibækur og bókaútgáfu og minmt-
i&t á það við onig, hvort ég vildi
ekrifa stutfcan flormál'a Æyrir bók,
'Sem hann hafði í huga. Niður-
staðan /helfur hinsvegar orðið sú,
að ég hiefi ritað hér flátæklegan
efltirm/áfla við lifssiögu ihans. Er
það liítil igreiðsila við istærri
þakkarsikufld. En þeir eru flteiri
is'kuldúnautiarnir þar en ég, og
trúia mán er, að þ*á tskufld greið-
um við bezt með þVá að sýna
hugðarefn’um hams alúð og minn
ingu /hams virðingu. Minnisvarð-
arnir þeir Ihinir ótorotgjörnu,
eru ekki hlaðnir úr grjóti, þeir
lifa í miimninigulm manma og
verk'um þeirra.
Þessurn línuim 'vifl ég SvO Ijúka
með orðum Jóras Eyþórstsonar er
hann isegir; „ „Þe/kktu l'andið
iþitt“, er kjörorð nonskra ferða-
•manna. Eftir þvá mæittum við
^einnig breyta, og þá mun ,það
isannast, að þeir sem þekíkja ís-
ft'and beat, munu meta það m<est“.
Jón Eyþórssom er gengin til
sinnar Goðalborgar og jarðlsettur
á 'fæðinganstiað sínu<m.
Nijólti hann máðar þeiss, stem
land vort skóp og sköpun ræð-
ur. Aðstandendum hans vott’a ég
6amúð. Bingir Kjaram.
ÞAÐ mun engum hafa dulizt,
sem kynntist Jóni Eyþórssyni,
veðurfræðingi, að hann var
bundinn landi og þjóð órofa
tryggðarböndum. Dalur eða
fjallstindur var í augum hans
ekki aðeins nafn á landabréfi,
hann sá mótun landsins og
skynjaði fegurð lífsins og ham-
ingju. Þetta fundu allir sem
voru með honum á ferðalagi.
Á göngu um aura Breiðamerk-
urjökuls, þar sem jökullinn
hafði velt fram torfuhnausum,
ræddi Jón við okkur samferða-
mennina, um Kára Sólmundar-
son og bæ hans Breiðá af slíkri
ofðsins list, að það var sem við
sæjum langt afitur í aldir, hvar
jökullinn sótti hægum, en þung-
um skrefum að friðsælum bónda
bæ.
I dag, 15. marz, kveðja vinir
Jón Eyþórson í Neskirkju. Að
eigin ósk verður hann jarðsett-
ur að Þingeyrum, en þar var
hann fæddur 27. janúar 1895.
Fyrstu kynni mín af Jóni Ey-
þórssyni voru í gegnum hina af-
burða snjöRu þætti hans í út-
varpinu. Fundum okkar bar
fyrst saman 1948. Skömmu
síðar spurði hann mig, hvernig
mér litist á stofnun jöklarann-
sóknafélags. Við stofnun þess,
22 .nóv. 1950, hófst með okkur
náið samstarf. Eitt af fyrstu
verkefnum félagsins var þykkt-
armæling Vatnajökuls. I marz-
mánuði 1951 hélt 5 manna hópur
undir fararstjórn Jóns inn á
jökulinn, auk hans tveir fransk-
ir vísindamenn og svo við Árni
Stefánsson, bifvélavirki. Það
þarf raunar minna til en fjöru-
tíu daga og fjörutíu nætur á
Vatnajökli í misjöfnum ve'ðrum
til að knýta vináttubönd.
Jón tók ungur ástfóstri við
jöklafræðina. Að afloknu prófi
í veðurfræði við óslóar-háskóla
1923 ílengdist Jón í Noregi í
þrjú ár. Þar lágu leiðir Jóns og
Svíans Hans Ahlmann saman í
Jötunheimum. Byggðu þeir í
sameiningu á tindinum Fanara-
ken, 2070 m y.s., fyrstu háfjalla-
veðurathugunarstöð Noregs. —
Timbur, annað byggingarefni ag
mæliáhöld báru þeir á bakinu
eða drógu á streng upp á há-
tindinn. Síðar urðu þeir braut-
ryðjendur jöklarannsókna hvor
í sínu heimalandi.
Fyrstu árin eftir heimkomuna
vafð vart komist um meginjökl-
ana nema draga farangurinn —
nauðþurftirnar — á sleða. Síðar
komu vélknúnu farartækin til
sögunnar. A leið upp GrímsfjaU
fyrir fáum árum í Gusa, Guð-
mundar Jónassonar, sagði Jón,
að því eldri sem hann jrrði veitt-
ist honum raunar sitöðugt létt-
ara að komast um jökulinn.
Um 1930 hóf Jón kerfisbundn-
ar mælingar á lengdarbreyting-
um jökultungna víðsvegar um
land. Naut hann hjálpar glögigra
og áhugasamra manna, sem
bjuggu nálægt jöklunum, endur-
tóku þeir mælingamar ár eftir
ár. Þessar mælingar hafa nú
orðið mikið vísindalegt gildi.
Náraustu samstarfsmenn Jóns
í Jöklarannsóknafélaginu undruð
ust iðulega afköst hans til
vinnu. Langar vaktir og eril-
samt starf á Ve’ðurstofu (1926—
1963) virtist ærið verkefni, og
svo var þa'ð engin óvera sem
hann starfaði fyrir Ferðafélag
Islands — sá um útgáfu árbók-
anna og skrifaði tvær þeirra
svo fátt eirtt sé talið. Og svo
öll málefni Jöklarannsóknafélags
íslands, og eru þó enm ótalin rit-
verk hans bæði þýdd og frum-
samin. Þrátt fyrir allt þetta starf
virtist hann aldrei upptekinn og
hafði ætíð nægan tíma. Réði hér
vafalítið mestu, að hann var
snillingur í meðferð íslenzks
máls, hvort heldm- í ræðu eða
riti. Hann lék sér a'ð nýyrðuim,
en skrifaði þó látlausan og ein-
faldan stfl. Minnist ég í þessu
sambandi smáiatviks. Við sátum
nokrir jöklamenn og vorum að
ganga frá fundarboði. Fundar-
salur fékkst án sérstaks endur-
gjalds, en ætlazt var til að fund-
armenn keyptu kaffi almennt,
en hvernig átti að tilkynna
þetta? Jón skrifaði neðst á upp-
kastið hægt og gætilega, án þess
að hika: Kaffilbolli og rabb.
Bækur hans vitna þó bezt um
stílinn.
Ég á ofurlítið erfitt með að
átta mig á, að vinur minn Jón
Eyþórsson sé horfinn á braut,
verkefnin og áhugamálin voru
svo mörg, en þó sakna ég hans
ekki síður vegna mannkærleika
hans og ljúfmennsku og hans
ríkulega séreinkennis yfir flesta
eða alla menn, en þa'ð er hve af-
burða skemmtilegur hann var í
viðræðum.
Sigurjón Rist.
KVEÐJA TH, JÖKLAMANNS
FYRSTU kynni mín af Jóni Ey-
þórssyni voru kynni af honum
sem jöklamanni og veðurrann-
sókna og þau voru óbein. Aðal-
kennari minn við háskólann í
Stokkhólmi var hinn víðkunni
jöklafræðingur Hans Ahlmann,
en Jón hafði verið samverka-
maður hans um jökla- og veður-
farsrannsóknir í Jötunheimum í
Noregi sumurin 1924—1926. Jón
var þá starfsmáður Veðurstof-
unnar í Björgvin. Þau sumur,
sem þeir Ahlmann og Jón unnu
saman að jökla- og veðurfars-
rannsóknum, byggðu þeir og
starfræktu fyrstu háfjallaveður-
stöðina á Norðurlöndum, á fjall-
inu Fanaráken, í 2070 m hæð,
og var hún lengi það hús er
hæst bar á Norðurlöndum. Réði
Jón stöðvarstæðinu. Efnivið í
stöðvarhúsið báru þeir félagar
að nokkru á eigin bökum. Var
ærfð erfiði að koma þessu húsi
upp og tók Jón á sig drýgri
helmiraginn af því, enda var við-
kvæði Ahlmanns jafnan, er
hann minratist þessara ára: „Ja,
vannen Jón, han var seg som
tusan“. — „Vinur minn Jón,
hann var fjandanum seigari". —
Þó vissi Ahlmann ekki þá, að sú
seigla entisit Jóni til að koma
líka upp, þrem áratugum síðar,
því húsi er hæst ber á íslandi,
Grímsvatnaskálanum í 1719 m
hæð.
Fyrsta sameiginlega geraga
okkar Jóns á jökli var fyrir ald-
arfjórðungi, á Eyjafjallajökli síð
sumars 1935. Þetta var fimmta
sumarið sem Jón stundaði jökla-
rannsóknir hérlendis. Þær rann-
sóknir hófust sumarið 1931, er
hann mældi sporða skriðjökla
frá Mýrdalsjökli, Eyjafjallajökli,
Tindfjallajökli og Snæfellsjökli.
Sumarið eftir rannsakaði hann
Drangajökul og birti merka rit-
gerð á ensku um þær rannsókn-
ir 1935.
Samvisrtir okfcar Jóns sumaxfð
1935 voru aðeins nokkrar vikur,
en vorið og sumarið eftir kynnt-
ist ég jöklamanninum Jóni Ey-
þórssyni fyrst til hlítar.
Vorið 1936 var gerður út leið-
angur á Vatnajökul, sá lengsti,
sem nokkru sinni hefur verið
gerður út á þann jökul. Þeflta
var sænsk-íslenzkur leiðangur
og stjómendur hans þeir félag-
arnir frá Fanaráken, Jón og Ahl-
mann. Leiðangursmenn voru 6,
þrír Svíar og þrír íslendingar.
Hundasleði var aðalfarkostur-
inn og þótti nýlunda. Lagt var
á jökulinn upp frá Hoffelli í
Homafirði í lok aprílmánaðar
og dvalið óslitið á jökli fram í
miðjan júní, en rannsóknunum
var haldi'ð áfram til hausts.
Leiðangurinn hreppti veður
válynd framan af og var veður-
tepptur á þriðju viku þar sem
síðan heitir Djöflaskarð, nærri
Goðaborg.
Hér er ei rúm itil að rekja
nánar sögu þessa leiðaragurs, en
ég leyfi mér að tilfæra nokkur
orð úr bók Ahlmanns: Pá skidor
oeh till hasit i Vatnajökulls rike,
— bók, sem ætti að þýða á ís-
lenzku. —
Eftir að hafa lýst óveðurs-
vikunum í Djöflaskarði og hvern
ig þa'ð er, að þurfa að skríða
upp úr svefnpokanum og fara í
hráblaut föt til að moka frá
tjaldinu, skrifar Ahlmann: „Jón
Eyþórsson tók alitaf að sér erfið
ustu vaktina, frá 3—6 á nótt-
unni“.
Hálfum mánuði síðar varð að
fara með einn Svíann, hunda-
sleðaekilinn Mac Lilliehöik, illa
kalinn á fótum, ofan af Heina-
bergsjökli niður í Suðursveit.
Ahlmann skrifar: „Nú varð að
koma Mac til byggða, það hafði
þegar dregizt alltof lengi. Þa'ð
var Jón, sem fór með hann.
Hann tók alltaf að sér það sem
erfiðast var og sigraðist á öilum
erfiðleikum með sinni ódrepandi
seiglu. Ferðin tók næstum alla
nóttina og var báðum ákaflega
erfið“.
Litlu síðar skrifar Ahlmann:
„Um kvöldið hinn 20. fluttum
við það, sem eftir var af far-
angri okkar, norður yfir Heina-
bergsjökul að tjaldsta'ð nr. XL
Meðan við vorum á leiðinni
kom Jón Eyþórsson aftur neðan
úr sveit. Hann fór á sinn staS í
lestinni eins og ekkert hefði í
skorizt og hann hefði aðeins
brugðið sér frá“.
Stór eru þau orð, en ekki karrn
ég aðrar frásagnir er igefi sann-
ari mynd af Jóni Eyþórssyni,
þessum manni sjaldgæfrar elju
og afkasta, sem alla sína tíð var
reiðubúinn að taka áð sér erfið-
ustu vaktina og gerði það alltaf
eins og sjálfsagðan hlut án þess
að hafa um það mörg orð.
Það átti einnig fyrir Jóni að
liggja, að stjórna öðrum lengsta
og árangursríkasta leiðangrin-
um á Vatnajökli, íslenzk-franska
leiðangrinum í marz-apríl 1951,
er farið var á víslum um nær
allan Vatnajökul og þykkt hans
könnuð me'ð seismískum mæling
um. En árin á milli þessara
stóru leiðangra hafði hann ekki
legið á liði sínu um jöklarann-
sóknir, þótt hann væri svo hlað-
inn öðrum störfum, að vel hefði
nægt tveimur meðalmönnum.
Hann skipulagði árlega mæling-
ar á lengdarbreytingum flestra
jökla landsins og fékk sér til
hjálpar við þær mælingar ýmsa
góða menn, sem sumir hverjir
hafa rækt þar mælingar af kost-
gæfni fram á þenna dag. Naut
Jón í þessu vinsælda sinna út
um allt land, en þeirra aflaði
hann m.a. sem afburða vinsæll
útvarpsmáður.
Á árum annarrar heimsstyrj-
aldarinnar vann hann að rann-
sóknum á Mýrdalsjökli ásamt
Steinþóri Sigurðssyni og fleir-
um.
7. nóv. 1950 stofnaði Jón Jökla
rannsóknafélag Islands. VaT
hann síðan lífið og sálin í því
félagi til dauðadags, formaður
þess alla tíð og aðalritstjóri
timarits þess, JökuJs. Þótt hann
ynni margháttað og mikilsvert
starf í ýmsum öðrum félögum
og þá einkum í Ferðafélagi Is-
lands, þar sem hann var einn
aðalstarfskrafturinn um áratuga
skeið, hygg ég, að Jöklarann-
sóknafélagi’ð hafi verið hans
óskabarn og átt hug hans flestu
eða öllu fremur hin síðari árin.
Hann kunni einkar vel að um-
gangast það ágætisfólk, karla og
konur, flest mörgum áratuigum
yngra en hann, sem er kjarni
þess félags, og þetta fólk dáði
Jón, sem innan við Tungná gekk
aldrei undir öðru nafni en „hús-
bóndinn". Með hjálp þessa fólks
kom hann upp hinni myndar-
legu jöklarannsóknastöð í Jökul-
heimum við vesturjaðar Vatna-
jökuls og skálum í Esjufjöllum,
á Grímsfjalli og á Breiðamerkur-
sandi. Öllum þessum skálum
var komið upp í sjálfboðavinrau
og sjálfboðavinna var einnig
vinna flestra í þeim mörgu
Vatnajökulslei'ðangrum, sem Jón
skipuilaði að meira eða minna
leyti. Allir „jöklamenn" vildu
allt fyrir „húsbóndann" gera. Ég
Framhald á bls. 18.