Morgunblaðið - 19.03.1968, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 19. MARZ 1968
21
Aukið frjálsræði og pólitískt umrót — Hershöfðingi flýr til
Bandoríkjanna og annar fremur sjálfsmorð — Novotny forseti
niðurbrotinn maður og verður væntanlega sviptur embætti
ÞESS verður væntanlega ekki
langt að bíffa að Antonin Nov-
otny forseti Tékkóslóvakíu taki
sér langt frí frá störfum „af
heilsufarsástæðum'* og verði
neyddur til að segja af sér. Að
undanfömu hafa farið fram harð
ar umræffur í 67 deildum Komm-
inistaflokks Tékkóstóvakíu
milli andstæðinga og stuðnings-
manna Novotnys, og þótt for-
setinn eigi enn talsvert miklu
fylgi að fagna hafa frjálslyndir
menn undir forystu hins nýja
flokksritara, Alexanders Dub-
ecks, nú töglin og halgdimar í
flokknum.
Á sunnudaginn gekk nefnd
manna úr kommúnistaflokknum
fylktu liði til forsetahallarinnar
í Prag til þess að krefjastþess
að Antonin Novotny verði stefnu
sína á fundi, en sendinefndinni
var skýrt frá því að forsetinn
væri veikur og gæti ekki rætt
við hana. Daginn áður hafði rit-
höfundasamband Tékkóslóvakíu
skorað á Novotny að segja af
sér. Áskorunin var rædd áfundi
í kommúnistaflokknum á sunnu-
dagsmorgun og hlaut nær ein-
róma stuðning.
Það var á þessum fundi að
ákveðið var að senda nefnd á
fund Novotnys til að skora á
hann að mæta og gera grein
fyrir þeirri stefnu, sem fylgthef
ur verið á undanförnum 15 ár-
um. Nefndinni var sagt, að for-
setinn hefði legið fyrir í nokkra
daga, og samkvæmt öðrum frétt
um er hann nú niðurbrotinn mað
ur eftir hinar hörðu árásir, sem
hann hefur orðið fyrir. Sagt er,
að síðasta von hans um að halda
embætti sínu hafi orðið að engu
þegar Vladimar Janko hershöfð
ingi, aðstoðarvarnamálaráðherra
framdi sjálfsmorð á fimmtudag-
inn. Nokkrum dögum áður hafði
verið frá því skýrt, að annar
hershöfðingi, Jan Sejna, hefði
flúið til Bandaríkjanna, ogsjálfs
morð Jankos bendir til þess að
hann hafi verið viðriðinn ennþá
alvarlegri mál en Sejna.
Byltingartilraun
Ástæðan sem verður notuð til
að reka Novotny úr embætti, er
að miklu leyti sú, að hann og
stuðningsmenn hans hafi haldið
hjálpað honum til þess að kom-
ast úr landi. Óstaðfestar fréttir
herma að sonur Novotnys, sem
var góður vinur Sejna, hafi ver-
ið handtekinn, gefið að sök að
hafa stundað brasksölu með bíla.
Jan Sejna hershöfðingi varyf-
irmaður stjórnmáladeildar innan
ríkisráðuneytisins og reyndi með
hjálp annarra stuðningsmanna
Novotnys forseta í innanríkis-
ráðuneytinu og varnamálaráðu-
neytinu að gera byltingu til að
koma í veg fyrir valdatöku Du-
becks í janúar. Sejna kallaði út
skriðdrekafylki og skipaði þvi
að sækja til Prag, en hershöfð-
ingjar, sem hliðhollir voru Du-
beck, komust á snoðir um sam-
særið og kæfðu byltinguna í
fæðingunni. Skömmu síðar var
yfirmaður leynilögreglunnar Mir
oslav Mamula, sviptur embætti.
Snemma í þessum mánuði flutt
Sejna hershöfðingi til Banda-
ríkjanna ásamt syni sínum og
ungri konu og hafði meðferðis
fjölmörg leyniskjöl, sem áreið-
anlegar heimildir herma að séu
einhver mesti hvalreki sem rek-
ið hafi á fjörur Bandaríkja-
manna, því að þar er að finna
flest það sem þá fýsir að vita
um málefni Tékkóslóvakíu og
varnir Varsjábandalagsins. Þess
vegna virðast Bandaríkjamenn
ófúsir á að verða við kröfu Du-
becks um að Sejna verði fram-
seldur, en hershöfðinginn hefur
verið ákærður fyrir fjárdrátt.
Bandaríkjamenn eru nú í þeirri
undarlegu aðstöðu, að þeir halda
hlífiskildi yfir illræmdum stalín
ista.
Herinn hefur legið undir þung
um ásökunum vegna Sejna-máls
ins, og landvarnaráðherrann,
Lomsky hershöfðingi, hefur
neyðzt til að koma fram í sjón-
varpi til að bera til baka að
herinn beri ábyrgðina á flótta
Sejna og að viðbúnaður hafiver
ið fyrirskipaður vegna valda-
baráttunnar sem átti sér stað
í janúar. Stuðningsmenn Dubeck
í hernum og varnamálaráðuneyt
inu hafa opinberlega krafizt þess
að Novotny verði látinn segja
af sér.
Aukiff frjálslyndi
Þó að íhaldssöm öfl í tékkó-
slóvakíska kommúnistaflokknum
biðu ósigur þegar Dubeck var
geti ekki sagt listamönnum fyrir
verkum. Einn harðvítugasti and
stæðingur menntamanna, ritstjór
inn Jiri Hajek, var einnig settur
af.
Þetta var upphaf aukins frjáls
ræðis, og síðan hefur ritskoðun
í raun og veru verið aflétt.
Prjálsar umræður fara nú fram
í útvarpi og sjónvarpi og áfund
um, sem ýmsir aðilar boða til,
einkum stúdentar. Blöðin hafa
óspart gagnrýnt menn í valda-
stöðum og valdníðslu, sem hefur
viðgengizt, og tekið upp hanzk-
ann fyrir menn, sem fallið hafa
í ónáð. Nýlega fóru 3.000 stú-
dentar hópgöngu að leiði Jan
Masaryks fv. utanríkisráðherra,
sem lézt með vofeilegum hætti
fyrir 20 árum, og á fjölmennum
fundi sem stúdentar og ungir
verkamenn héldu nýlega í Prag
var ógnarstjórn gömlu kommún-
istanna gagnrýnd og krafizt auk
ins lýðræðis.
hefur þannig mjög verið gagn-
rýnt, og stuðningsmenn Dubecks
hafa heitið því að skerða það
og koma á auknu lýðræði. Sam-
kvæmt áreiðanlegum heimildum
telja stuðningsmenn Dubecksjaf
vel koma til greina að auka vald
þingsins á kostnað flokksins, og
meðlimur í miðstjórn kommún-
istaflokksins hefur lagt til að
heimilt verði að bera fram á
þingi tillögur um vantraust á
stjórnina. Samtök stúdenta hafa
lýst því yfir, að þau hafi í hyggju
að bjóða fram í næstu kosning-
um, sem fram eiga að fara í
haust. Blöðin hafa krafizt þess,
að þingið verði algerlega leyst
undan eftirliti flokksins.
Ólíklegt er, að kosningimum
í haust verði kjósendum gefinn
kostur á að velja á milli fram-
bjóðenda kommúnista og and-
stæðinga þeirra, en hugsanlegt
er að ýmsir þjóðfélagáhópar fái
aukin áhrif á val frambjóðenda
Alexander Dubeck, leiðtogi Ko mmúnistaflokks Tékkóslóvakíu,
sovézka kommwnistaflokksins.
skipaður aðalritari í janúar í
stað Novotnys eru þau þó enn
mjög voldug, bæði innan flokks
ins og embættismannastjómar-
innar. Vegna hinna miklu áhrifa
íhaldssamra afla var Novotny
leyft að halda forsetaembættinu,
sem er að vísu valdalítið. Du-
beck er 46 ára gamall og frá
Slóvakíu. Þar hefur andstaðan
gegn Novotny verið hörðust, og
Slóvakar hafa löngum kvartað
um ofríki af hálfu Tékka. Það
sem veldur Dubeck nú kvað
mestum erfiðleikum er versnandi
sambúð Tékka og Slóvaka.
Dubeck hóf stjómarferil sinn
með því að láta undan kröfum
menntamanna, sem staðið hafa í
fararbroddi í andstöðunni gegn
Novotny. Útgáfa aðalmálgagns
menntamanna, bókmenntatíma-
rits, hafði verið stöðvun að fyrir
mælum Novotnys, en Dubeck
leyfði útgáfu á nýju tímariti, sem
er að miklu leyti laust við eftir-
lit af hálfu flokksins. Jiri Hend
rych, höfuðandstæðingur mennt
amanna, sem stjórnaði hugmynd
afræðilegum málefnum flokksins
og hafði á hendi eftirlit með
menntun og listum, var sviptur
embætti og frjálslyndari maður,
Josef Spacek, skipaður í hans
stað. Spaecek hefur lýst því
yfir, að kommúnistaflokkurinn
Nafn Novotnys ber oft á góma
í þessari gagnrýni og hann er
meðal annars sakaður um að
hafa stjórnað hinum blóðugu
hreinsunum á Stalínstímanum.
Tékkum er enn í fersku minni
Slansky-réttarhöldin frægu þeg-
ar margir saklausir menn voru
dæmdir til dauða eða langrar
fangelsisvistar fyrir „njósnir"
eða samstarf við „zíonista". Ein
sterkasta krafan, sem fram hef-
ur komið, er sú, að atburðir sem
þessir endurtaki sig ekki, en að
óbreyttu ástandi sé það engan
veginn öruggt, að hinum seku
verði refsað og áð þeir sem
dæmdir voru saklausir fái fulla
uppreisn æru.
Hlutverk flokksins
Umræðurnar hafa ekki aðeins
snúist um fortíðina heldur hefur
allt stjórnarkerfið í Tékkóslóv-
akíu verið í brennideplinum.
Verkalýðsfélög hafa krafizt þess
að flokkurinn hætti öllum af-
skiptum af málefnum þeirra og
leiðtogar verkalýðssambandsins
hafa verið gagnrýndir fyrir að
styðja ekki í verki stefnu Du-
becks. Gagnrýnin hefur haft þau
áhrif, að þrír úr hópi æðstu
leiðtoga verkalýðssambandsins
hafa verið sviptir embættum.
Hlutverk kommúnistaflokksins
og Leonid Brezhnev, aðalritari
og að fleiri en einn frambjóð-
andi verði í kjöri í hverju kjör-
dæmi. Fyrir nokkrum dögum
bárust þær fréttir að meirihluti
flokksdeilda kommúnistaflokks-
ins hefði samþykkt að framvegis
skuli trúnaðarmenn flokksins
kosnir leynilegri kosningu, og
mun þetta óefað hafa í för með
sér víðtæk mannaskipti.
Lögreglan biffur afsökunar
Kröfur um aukin mannréttindi
hafa leitt til þess, að innan-
rikisráðuneytið í Prag hefur lof
að að endurskoða reglur um
starf og valdssvið lögreglunnar.
Ráðuneytið hefur beðið stúdenta
afsökunar á framferði lögregl-
unnar í átökum við stúdenta í
október í haust. Lögreglumönn
um hefur verið gert skylt að
bera númer svo að þeir verði
auðþekkjanlegir. f viðtali við
vestur-þýzka sjónvarpið um helg
ina sagði tékkneskur ráðherra
Josef SmrkovSky, að Tékkar
ætluðu sér að verða öðrum þjóð
um til fyrirmyndar í því að
virða grundvallarmannréttindi.
Jafnframt boðaði hann að tékk-
neskum borgurum yrði leyft að
ferðast að vild til útlanda og
sagði að samskipti við erlend
ríki yrðu aukin.
Jafnframt hefur Alexander Du
Jan Sejna hershöfffingi
beck boðað að dregið verði úr
skriffinsku og frjálsræði aukið
í atvinnulífinu, en talið er að
eindregnustu stuðningsmenn
hans séu skrifstofumenn og ung-
ir tæknimenntaðir menn. Pró-
fessor Ota Sika, hinn kunni hag-
fræðingur sem á heiðurinn af
þeim umbótum er gerðar hafa
verið í efnahagsmálum Tékkó-
slóvakíu, lét nýlega svo ummælt
í tékkneska sjónvarpinu, að um
bæturnar gætu því aðeins bor-
ið árangur að öllum gömlum í-
haldsmönnum yrði sópað burt
úr öllum ráðuneytum.
Stuðningsmenn Novotnys hafa
ekki setið auðum höndum og
hafa heimsótt verksmiðjur til
þess að afla hunum stuðnings,
Þeir hafa haldið því fram, að
menntamenn séu að taka stjórn
mála í sínar hendur og að um-
bætur þær, sem gerðar hafa ver
ið í efnahagsmálunum, hafi í
för með sér kjaraskerðingu fyr
ir verkamenn. Martin Vaculik,
leiðtogi Pragdeildar kommun-
istaflokksins, hefur gefið ískyn
að hann muni styðja Novotnys
og var svo viss um að forsetinn
nyti mikils fylgis í flokkn-
um, að hann skoraði á hann að
fara fram á traustsyfirlýsingu
þingsins.
Mikiivægur fundur.
Þessi gagnsókn stalínistana
virðist þó hafa farið út um þúf-
ur, og síðan Janko fyrirfór sér
á fimmtudaginn hafa stuðnings
menn Dubecks aftur hert á sókn
inni gegn Novotny og stuðnings-
mönnum hans. Einn af helztu
kennisetningarmönnum flokks-
ins, Zdenek Mlynar, sagði á
fimmutdaginn að víkja yrði öll-
um gömlum íhaldsmönnum úr á-
hrifastöðum, þar sem þeir ógn-
uðu pólitísku jafnvægi í land-
inu. Mlynar krafðist þess, að
hin nýja umbótastefna Dubecks
yrði birt þegar í stað þannig
að strax yrði hafizt handa um
að koma á auknu frjálslyndi í
þjóðfélags- og menningarmálum.
Á laugardaginn kom Dubeck
síðan opinberlega fram í fyrsta
skipti í þessum mánuði og skyrði
frá því, að á fundi sem hald-
inn yrði í miðstjórn kommunista
flokksins 28. marz yrði fjallað
um hina nýju stefnuskrá og
skipt um menn ' nokkrum vanda
miklurn embættum í flokknum
og stjórninni. Valdabaráttan er
þannig að færast á lokastig, sem
tímis því sem margt hefur verið
gert til að mæta kröfum um auk
ið frjálsræði, og sýnt er að
meira verður gert í þá átt á
næstunni. Nú þegar hefur verið
gengið svo langt í átt til aukins
frjálsræðis, að ekki verður hægt
að snúa við. Afleiðingarnar, sem
þróun mála í Tékkóslóvakíu get
ur haft annars staðar í Austur
Evrópu, eru ófyrirsjáanlegar
Rússar eru áhyggjufullir, ekki
sízt vegna þess, að fyrirsjáan-
legt ér að næsta skrefið verður
sjálfstæðari stefna í utanríkis-
málum. Þannig er ekki ólíklegt
að stjórnmálasamband verði tek
ið upp við Bonnstjórnina.