Morgunblaðið - 21.06.1968, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 21. JÚNÍ 1968
15
Erlendur Jónsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
FRÆGD OG NAFN
ÞAÐ viar einhverju sinni kring-
um lok fyrra stríðs í þann
mund, er heimur Ugga litla
Greipssonar var að þoka fyrir
annarri og leiðinlegri veröld og
hinir rósömu tíma Þórbergs voru
á enda runnir og Austurstræt-
isdætur Tómasar gengu um stræti
sitt, enn holdi klæddar, og Ste-
fán og Davíð ortu um ástina,
eins og ást efði aldrei verið
til fyrir daga þeirra — þá gerð-
ist það einhverju sinni, að tveir
skólapiltar í Reykjavík gægð-
ust í dagbók eins félaga síns
og staðnæmdust við þessi orð,
sem vinur þeirra hafði engum
trúað fyrir utan dagbók sinni.
Þar stóðu sem sé skrifuð þessi
orð:
— Mér liggur ekkert á að
verða frægur strax; mér er nóg,
að fólk horfi á eftir mér á göt-
unni og segi: það býr eitthvað
í þessum unga manni.
Við skulum segja, að þetta sé
aðeins venjuleg þjóðsaga. Og því
skulum við láta hana enda vel.
Við skulum láta hana enda með
því, að draumar unga mannsins
rætist.
... að verða frægur strax,
sagði hann. Honum lá ekkert á
— en seinna? Það var annað
mál.
í rauninni gæti hver ungur
maður, sem vera skal, hvar sem
er og hvenær sem er skrifað
þvílík orð í dagbók sína.
Unga fólkið sér fjöllin íbláma
fjarlægðarinnar, miklar fyrir sér
svokallað frægt fólk, hver eftir
NÝLEGA var kveðinn upp í
Hæstarétti dómur í máli, sem
Pétur Tómasson, Blönduhlíð 28,
Rvík, höfðaði gegn Togaraaf-
greiðslunni h.f. til greiðslu skaða
bóta að fjárhæð kr. 214.781.35
auk vaxta og málskostnaðar,
vegna slyss, sem hann hafði orð-
ið fyrir við útskipunarvinnu.
Málavextir eru sem hér grein-
ir:
Síðdegis hinn 8. júní 1963 var
Tómas að störfum á vegum Tog-
araafgreiðslunnar h.f. um borð í
dönsku flutningaskipi, sem nefn
ist Herluf Trolle og lá í Reykja-
víkurhöfn. Verið var að skipa
um borð í það skreiðarpökkum.
þremur öðrum verkamönnum.
Við ferminguna var notaður
bryggjukrani, sem Togaraaf-
greiðslan h.f. á.
Um kl. 17.40 þennan dag slas
aðist Tómas, er hann var á leið
upp úr lest skipsins. Svo hag-
aði til, að fiskur var kominn
hátt í lestinni, og var u.þ.b.
mannhæð upp að lúgunni. Stig-
inn upp úr lestinni var fastur
við lúgukarminn aftast, og þurfti
að fara um lúguopið til að kom-
ast upp. Þvert yfir lúguna lágu
fjórir skerstokkar, og voru þeir
lausir í falsi. Bilið milli stigans
og aftasta skerstokksins mun
hafa verið u.þ.b. 45 cm. f sama
bili og Tómas var að fara upp,
var verið að slaka fiskpökkum
niður í lestina. Vírinn eða pakk-
arnir komu við skerstokkana, og
sínum smekk og áhuga. Afla-
kóngurinn verður goðmögnuð fyr
irmynd stubbsins, sem elst upp
á bryggjum. Ungur kraftamaður
stækkar verðleika hnefaleika-
mannsins í ímynd sinni. Skóla-
stelpa dreymir sig inn í film-
stjörnulíf, sem hún hugsar sér
eina heljarmikla kampavíns-
drykkju af kristalsglösum, reyk-
ingar með teprulegum fingra-
burði og síðast, en ekki sízt,
þægilega og fallega ást, sem
byrjar með spennandi misskiln-
ingi og endar í svimandi kossi
og fyrirheiti um gifting, pen-
inga, ferðalög og baðstrendur.
Loks eru hinir, sem hyggja
að andans jöfrum í veröldinni
og langar að feta í spor þeirra,
þeir sem ætla að verða
skáld eða listamenn eða heim-
spekingar. Þeir yrkja í skóla
eða mála eða aðeins hugsa. Og
slæpast náttúrlega, borgurun-
um til skapraunar.
Ég minnist sextán skálda í
fjórða bekk, kvað Tómas.
Annaðhvort verð ég Chateau-
briand eða ekkert, skrifaði Vict-
or Hugo í stílabók sína, fjórtán
ára. Sem sagt: annaðhvort allt
eða ekkert.
Tryggvi Svörfuður, samverka-
maður Þórbergs á Tuliniusar-
bryggju, vissi, hvert hann
stefndi. „Það var“, segir Þór-
bergur, „dýrlegasti draumur
Tryggva á þessum árum að verða
heimsfrægt leikritaskáld“. Og
Þórbergur gerir honum upp dag-
draumana: „Á leiðinni heim úr
skipti þá engum togum, að sker
stokkarnir hreyfðust aftur eftir
falsinu, sem þeir lágu í, og
klemmdist Tómas milli stigans og
aftasta skerstokksins og hlaut af
því áverka, sem m.a. höfðu í för
með sér 15% varanlega örorku.
orku.
Bótakröfu sína studdi Tómas
þeim rökum, að verkstjórum Tog
araafgreiðslunnar h.f. hefði bor-
ið að sjá svo um, að skerstokk-
ar þeir, sem áður eru nefndir,
væru bundnir eða læstir í fals-
inu. Þá hefði lúgumaður eigi
fylgst svo vel með ferðum manna
í lestinni, sem honum hafði bor-
ið og kranamaður bersýnilega
ekki sýnt næga varkárni, þar
sem vír eða fiskpakkarnir sjálf-
ir hefðu slegist í skerstokkana,
örstuttu eftir að Tómas sá þá á
bílpalli á bryggjunni. Starfs-
menn Togaraafgreiðslunnar h.f.
ættu því alla sök á slysinu.
Sjálfur bæri hann enga sök
Hann hefði látið lúgumanninn
vita um þá fyrirætlun sína að
fara upp á þilfarið og hann
hefði gengið úr skugga um, að
ekki væri líklegt að fiskpakkar
kæmu að lestinni, meðan hann
væri á leið upp.
Togaraafgreiðslan h.f. krafð-
ist sýknu í málinu og t d. alla
sök slyssins hjá Tómasi. Hann
hefði af óaðgæzlu farið upp úr
lest skipsins, þegar verið var
að láta fiskpakka niður í lest-
ina. Hann hefði mátt sjá hvern-
ig vinnan gekk og jafnframt
leikhúsinu í ævintýralegum
bjarma frá vaxandi tungli eru
leikhúsgestirnir að segja sín á
milli:
Þetta er áreiðanlega mesta
skáld, sem ísland hefur nokkurn
tíma átt“.
Þannig syndir ungi maðurinn
áfram í rósrauðum dagdraumum.
En einn góðan veðurdag er draum
urinn búinn. Veruleikinn blasir
við. Mannabörn eru merkileg,
mikið fæðast þau smá, þau verða
leið á lestri í bók, en langar
að sofa hj á.
Frægðin var ef til vill ekki
svo eftirsóknarverð, þegar öllu
var á botnin hvolft. Og lífið —
það var ekki draumur, heldur
vinna.
Það er næstum líffræðileg stað
reynd, að unga dreymir um
frægð og frama. En vaxi ungl-
ingurinn ekki upp úr þeim barna
skap, merkir það einfaldlega, að
hann hefur ekki þroskazt, að
hann kemst ekki af unglinga-
stiginu.
Því á sama hátt og ungling-
urinn leitar sér lífsfyllingar 1
dagdraumum, þannig þreyrhinn
fullorðni ævi sína með vinnu.
Barn þroskast ekki, ef það get-
ur ekki leikið sér. Öldungur-
inn dettur niður dauður, jafn-
skjótt sem hann hættir að erf-
iða.
Hvers vegna ertu orðinn svona
gamall? spurði franskur blaða-
maður níræðan karl. Af því ég
hef aldrei spennt frá vagninum,
svaraði sá gamli (líkti sér við
dráttarklár).
Sé unglingi hrósað, geturhann
í hvorugan fótinn stigið fyrir
sjálfsánægju. En fullorðinn mað-
ur gengst ekki upp við hrós, ef
þankagangur hans er í lagi. Eigi
hefði hann vitað, hvernig frá
skerstokkunum var gengið. Mót-
mælti stefndi því, að Tómas hefði
látið lúgumann vita um fyrir-
ætlan sína. Frá skerastokknum
hefði verið gengið, eins og eðli-
legt hefði verið eftir aðstæðum.
Hefði verið unnt að læsa þeim
föstum á þeim stað, er þeir voru,
og ekki tilefni til að binda þá
fasta. Þá var því haldið fram,
að kranamaður og lúgumaður
hefðu unnið verk sitt á óað-
finnanlegan hátt.
Niðurstaða málsins varð sú
sama, bæði í héraði og fyrir
Hæstarétti. Segir í héraðsdómn-
um, að varðandi sök á slysinu
verði að taka mest tillit til þess,
að skerastokkarnir hafi ekki
verið festir. Þetta hafi borið að
gera eftir 4. mgr. 8. gr. reglu-
gerðar nr. 69—1953 um öryggis-
ráðstafanir við fermingu og af-
fermingu skipa, en málsgreinin
hljóðar svo: „Lestaropsbitar, sem
látnir eru vera í lestaropi með-
an á vinnu stendur, skulu vera
læstir, svo þeir geti ekki lyfst
úr skorðum sínum, þó krókur
eða vörur skáist upp undir þá.“
Þá taldi dómurinn það nokkra
sök á slysinu, að skylt hefði
verið að haga störfum þannig,
að eigi hefði til þess komið, að
vír eða fiskpakkar slægjust í
skerstokkana.
Á hinn bóginn taldi dómurinn
það ósannað, að Tómas hefði sagt
lúgumanni frá þeirri fyrirætlan
sinni að fara upp úr lestinni.
Þar hefði verið um gáleysi að
ræða, sem telja bæri að leiddi
til nokkurrar eigin sakar á slys-
inu. Ennfremur hefði stefnanda
mátt vera ljóst, hvernig um sker
stokkana hefði verið búið og
honum hefði borið að fylgjast
betur með því, hvað lyftingu
pakkanna um borð leið.
Niðurstaðan varð sú, að Tog-
araafgreiðslan h.f. var dæmd til
að bæta Tómasi 70% af tjóni
hans. Var hún því dæmd til að
greiða honum kr. 71.747.93 auk
vaxta og kr. 14.000.00 í máls-
kostnað. Niðurstaðan varð sú
sama í Hæstarétti og var máls-
kostnaður fyrir Hæstarétti
dæmdur kr. 13.000.00.
Bótamál vegna slyss
við útskipunarvinnu
hann hrósið ekki skilið, hlýtur
það að teljast háð, en eigi lof.
En hafi hann til þess unnið eða
— með öðrum orðum — hafi
hann unnið verk sitt eins og
hann var framast hæfur til —
þá þarf ekki heldur að lofa það.
Það lofar sig sjálft eftir atvik-
um. Lof annarra manna sýnist
þá aðeins tortryggilegt eins og
— hváð skal segja — silkislæð-
ur ofan á fjársjóði.
En hvað skal þá segja um rit-
höfunda og aðra listamenn?
Sækjast þeir ekki beinlínis eftir
frægð? Vilja þeir ekki vera lof-
aðir fremur en lastaðir? Er ekki
hægt að sýna fram á með dæm-
um, hversu þeir eru t.d. við-
kvæmir fyrir „dómum“?
Að vísu. Orðstír deyr aldreigi,
var forðum kveðið, og hefur oft
verið til þess spakmælis vitnað,
þó það eigi hæpna stoð í veru-
leikanum. Hvern langar ekki til
að vinna sín komi að notum?
Manni þykir ekki aðeins vænt
um, að verk hans séu metin að
verðleikum, heldur telur hann
það beinlínis sjálfsagt. Sögnin
lifa mun vera skyld sögninni
leifa — skilja eftir. Að lifa merk
ir líka, í og með, að skilja eft-
ir, láta eitthvað eftir sig. Dauð-
legum manni finnst hann með
nokkrum hætti ódauðlegur í verk
um sínum.
„Ég held,“ segir Tómas Guð-
mundsson, „að margir höfundar
geri sér ljósa grein fyrir því,
að þeir séu að skrifa bækur til
að bjarga sínum ódauðleika. Það
er eins og msnn hafi það á til-
finningunni, að þeir deyi ekki
fyrr en þeir þurrkast út úr með-
vitund fólks. Og þeir líta á bæk-
ur sem einskonar hlutabréf í ó-
dauðleikanum. En flestar bækur
deyja.“
Staðreyndin er, að margir rit-
höfundar sækjast eftir frægð.
Vafasamt er þó, að rithöfundar
séu almennt hégómlegri en aðr-
ir menn. Og sannarlega er bar-
átta þeirra fyrir frægð ekki á-
vallt sprottin af hógómaskap eða
persónulegum metnaði.
Framh. á bls. 16

Mannkynssagan hefur enga stefnu. Ef menn kanna afmarkað
skeið hennar, virðist hún þó hafa stefnu. Fjöldi landa virðist'
fylgja sömu stefnu. A ákveðnum tímamótum er það orðin 1
nauðsyn vegna skálmaldar og innrása að hafa hermenn í!
hverri borg og hverju þorpi. Víggirtir kastalar rísa, og í hverj- (
um þeirra situr herstjóri. Það er lénsskipulag. Það kemst á {
um alla Evrópu. Slík virtist stefna sögunnar (tvær eða þrjár
aldir).
En svo kemur friður aftur. Innrásum linnir. Lénsskipulagið
verður óþarft. Það deyr vegna þess að það hefur þjónað til-
gangi sínum og stillt til friðar. Sagan hrífur þjóðirnar þá með
sér í stefnu á einræðisstjórn yfir stórum landssvæðum. Kon-
ungar og keisarar halda við stétt lénsmanna, þótt þeir svipti
þá mannaforráðum, og þeir eru kallaðir aðalsmenn. Nú sprett-
ur upp ný stétt, — miðstétt. Hún styður ekki áframhald for-
réttindaskipulags, sem hætt er að eiga nokkurn rétt á sér.
Sagan breytir aftur um stefnu og heldur nú í átt til lýðræðis.
f dag dafnar miðstéttarlýðræði á hluta reikisstjörnu okkar.
Annarsstaðar er ágæti þess dregið í efa. Menn segja okkur, að
sagan stefni í átt til ríkissósíalisma. Þýðir það, að sagan muni
halda þeirri stefnu til eilífðarnóns? Sá sem lítur á margar
aldir í senn, trúir því ekki. Bylting sósíalista hefur látið ýmis-
legt gott af sér leiða, alveg eins og bylting miðstéttarinnar
gerði á sínum tíma, með því að binda endi á óheilbrigð for-
réttindi. Samt sem áður mun sósíalisminn blikna, þegar fram
líða stundir.
Réttara mun þó kannski að segja, að hann muni aðlagast
öðrum stefnum. Hann mun taka upp á stefnuskrá sína eignar-
rétt einstaklinga, heimilið og aðra heilbrigða og óumflýjanlega
þætti. A sama tíma munu svokölluð kapítalistaríki þokast í
átt til einhvers konar vægs sósíalisma. Þegar þessu þróunar-
skeiði lýkur, verður ekkert ríki eins líkt Sovétríkjunum og
Bandaríkin. Samlögunin mun þá verða búin að ná hámarki.
Sagan mun þá taka nýja liugmyndafræðilega stefnu, sem við
getum ekki séð fyrir.
Og Kína? Kína mun, eins og allar þjóðirnar, þróast eðlilega.
Annaðhvort verður sósíalisminn áfram ómengaður, strangur
og ofstækisfullur, unz mistök knésetja veldið, eða þá að stjóm-
arhættirnir taka að aðlagast, framleiðslan að aukast og hagur
f jöldans þannig að vænkast, og sú velgengni mun losa um hlekki
hugmyndafræðinnar. Nema að Kínverjum takist að fullkomna
kjarnorkuveldi sitt, áður en slík þróun verði í stjómháttum,
og koma af stað þriðju heimsstyrjöldinni, — en afleiðingar
hennar yrðu sennilega þær að mannkynssagan yrði að hefjast
frá grunni aftur.
Ég var að velta fyrir mér mannkyninu og sögu þess í þessum
stóru einingum, þegar vinur minn spurði mig í gær: „Og hvað
nú? Hvað gerist nú fyrir botni Miðjarðarhafs, eftir hinn
snögga sigur ísraelsmanna?“ Ég freistaðist til að svara: „Við
höfum enga hugmynd um það. Allt veltur á vizku, stjórnspeki,
samningslipurð og góðum vilja örfárra voldugra einstaklinga.
Það er ekki sagan sem mótar mennina, — heldur mennirnir
sem móta söguna.“
Algengasta glappaskot mannshugans er að sjá hlutina ekki
eins og þeir eru, heldur eins og maður vildi að þeir væru. Mál-
in standa í raun og veru þannig, að öðrum megin eru sigur-
vegararnir, sem einu sinni enn hafa sannað hugrekki sitt og
tilverurétt og verða að tryggja öryggi sitt. Hinum megin eru
flóttamennirnir frá Palestínu, sem stórveldin verða að bjarga
frá þeirri eymd, sem aldrei fæðir annað af sér en hatur.
Astríður leysa hvorugt þessara vandamála. Sagan mun taka
rétta stefnu, ef stórmenni reynast þeim vanda vaxin að ráða
fram úr stórmálum. Að hata, eyðileggja og neita samninga-
viðræðum er allt álíka hégómlegt. Nú skiptir það eitt máli að
byffgja upp og fyrirgefa.
1
I