Morgunblaðið - 30.06.1968, Blaðsíða 19

MOBGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. JÚNÍ 1968
n
Örnólfur Árnason
skrifar um
LEIKLIST
ABSÚRDISTALEIKHUS
Skilningur eða skynjun
Af sýningu Royal Shakespeare Company á „Endatafli“ Beck-
etts í London áriS 1964. Patrick Magee og Jack MacGowran í
hlutverkum Hamm og Clov, en fremst á myndinni (í tunnun-
um) eru Patsy Byrne og Bryan Pringle í hlutverkum Nell og
Nagg. Leikstjóri var Donald MacWhinnie.
í>að sem mean hafa oftast mest
á mófi framúrstefnuverkum í öll-
um listgreinum, er að þau séu
torskilin. Leikrit absúrdista eiru
flest óskýrari að efni og sögu-
þræði en hjefðbundin leikhús-
verk og vekja því stundum
gremju áhorfenda fyrir þær sak-
ir. Mat hvers áhorfainda á verki
byggist auðvitað á þeirri af-
atöðu sem hann tekur almennt
til verka sömu listgreinar. Sá
maður, sem kemur í leikhús til
að láta segja sér fyndna, spenn-
andi eða gáfuiega sögu, skýrt
fram setta og fullmatreidda, verð
ur yfirleitt fyrir vonbrigðum af
leikritum absúrdista, vegna þess
að þau uppfylla ekki þessar kröf
ur. Honum þykir hanm vera
hlunnfarinn, — hafa fengið
aðra vöru en hann bað um. Nú
er það svo, að þeir sömu menn
sem ekki kæra sig um hálf-
kveðnar vísur á ieiksviði, hafa
oft mestu mætur á ýmisskonar
tónlist, segja hana hugstæða,
kætandi eða áhrifaríka, þótt þeir
finni enga þörf fyrir skilgrein-
ingu hennar eða að vita nákvæm
lega „hvað tónskáldið á við“
hverju sinni, — þeir skynja
verkin, fremur en skilja þau.
Hvers vegna geta memm ekki
skynjað leiklist á sama hátt?
Menn mega þó ekki skilja eða
skynja þessi orð svo, að ég telji
óþarft að leita merkingar í leik-
húsverkum. Þvert á móti tel
ég það eitt veita ieikriti tilveru-
rétt, að í því sé leitazt við að
tjá einhverja meiningu höfundar
eða sanmimdi, sem hann heldur
sig vita. Hins vegar geta menn
fundið eða skynjað ýmis verð-
mæti í listaverkum, án þess að
þau verði að fullu útskýrð hlut-
lægt eða 'Rieimfærð sem tákn. Til
dæmis hafa áhorfendur í tugum
landa skymjað efni „Beðið eftir
Godot“, orðið snortnir af sér-
kennilega dreginni mynd Samu-
els Becketts af umkomuleysi
mannsins og einmanaleik í eilífri
bið sem eytt er í tilgangslausar
samræður. Bn hvier er söguþráð-
ur leikritsins? Og hver er Go-
dot? Mörgum hefur tekizt að
skynja dýpri og sanmari lífs-
mynd í leikritinu „Beðið eftir
Godot“ en flestum öðrum verk-
um og telja það jafnvel merk-
asta leiksviðsverk okkar sam-
tíma, án þess að kunna svar við
þessum spurningum. Þegar Alan
Schneider, sem stjómaði fyrstu
uppfærslu „Beðið eftir Godot“ í
Ameríku, spurði höfundimm
hvern eða hvað hanm ætti við
með Godot, fékk hann þetta
svar: „Ef ég vissi það, þá hefði
ég sagt það í leikritinu“.
Þessi ummæli Becketts eru við
vörum þeim, sem leitast við að
finna í leikritum hans einhvers-
komar lykil að merkingu þeirra.
Loðmælgin, óvissan og misræmi
orða og athafha hafa í sjálfu
sér svo djúp og margslumgin á-
hrif á þann, sem einungis horfir
á og hlustar, að allar tilraunir
til skilgreiningar hvers einstaks
efnisþá'ttar virðast ekki aðeins
ónauðsynlegar, heldur fáránlegar,
absúrd. Hvernig kemur þetta þá
heim við fyrri fullyrðingu mína,
að höfundur verði að tjá mein-
ingu eða sannindi? Meining hans
er sú að rétt sé að tjá mann-
lífið eins og það kemur honum
fyrir sjónir, ekki sem glæsileg
eða tilþrifarík samskipti með
upphafi, stígamdi og endi í há-
marki, þar sem tjáningarliprar
verur iskakast á skrautspjótum til-
finninga sinna, — heldur sem
hversdagslega, fótfestulausa bið
eftir einhverju serv emginn veit
hvað er. Hann telur sig vita þau
sannindi, að samgöngur manna
á milli með orðum séu næsta
litlar og að metafísiskur vísdóm-
ur veiti manninum enga lausn.
Hvernig ætti hann að beita rök-
vísi til að tjá þessa ringulreið,
eða reyna að höfða beimt til á-
horfenda með orðum, tjáningar-
meðali sem hann hefur enga trú
á?
Það er ósennilegt að ungir
leikhúsmenn í Vesturálfu hafi
meiri mætur á nokkrum höfundi
en Samuel Beckett. Hann fædd-
ist í Dublin árið 1906, og var
eims og Shaw, Wilde og Yeats
Samúel Beckett.
kominn af miðstétt ínskra mót-
mælenda. Hann gekk í sama
menntaskóla og Wilde, Portora
Royal í Enniskillen. Það er ein-
kennandi fyrir Beckett að hann
sem af verkum sínum virðist
vera þjáð og tilfinninganæm
mannvera, og sem sagt er að
„hafi allt frá fæðingu verið hald
inn hræðilegum minningum úr
móðurkviði“ (Peggy Guggen-
heim: Confessions of an Art
Addict), varð ekki aðeins frá-
bær námsmaður, heldur og mjög
vinsæll meðal skólafélaga sinna
og ágætur íþróttamaður. Árið
1923 lauk Beckett stúdentsprófi
og fór í Trinity College í Dubl-
in, þar sem hann lagði stund á
frönsku og ítölsku og lauk B.A.
prófi 1927. Hann naut slíks á-
lits við háskólamn, að ákveðið
var að senda hann í benmara-
skiptum til Ecole Normale Sup-
erieure í París árið eftir, þar
sem hann dvaldist um tveggja
áira skeið. Hann tók að yrkja og
skrifa bókmemntaritgerðir,
komst í kynni við James Joyce
— Beckett
og varð meðlimur klíku hans.
Árið 1930 sneri Beckett aftur
haim til Dublin og gerðist að-
stoðarprófessor í rómönskum
málum við Trinity College. Þar
lauk hann magistersprófi. Rit-
gerð hans um Marcel Proust,
sem hann hafði skrifað að fil-
hlutan ensks útgefanda á meðan
hann dvaldist i París, kom út ár-
ið 1931. Ritgerð þessi túlkar
verk Prousts af skarpskyggni
sem könnun tímans, en í henni
skjóta einnig upp kollinum
margar þær skoðanir, sem síð-
ar áttu eftiir að liggja honum
mest á hjarta í eigin verkum, t.d.
hve ómögulegt sé að fá nokkuð
til eignar í ástinni og þá sjálfs-
blekkingu sem knýi menn til að
leita vináttu við aðra: „Ef ástin
er sprottin af dapurlei’ka manns
ins, þá er vináttan sprottin af
hugleysi hans; og verði hvorugt
að veruleika vegna einangruniar
alls sem ekki er „cosa mentale",
þá getur lífið án þessara eigna
þó a.m.k. öðlazt virðu'leika þess
sem er sorglegt, en á hinn bóg-
inn er tilraunin, til þess að ná
sambandi þar sem ekkert sam-
band er mögulegt, aðeins apa-
kattarhegðun, eða hræðilega
spaugileg, eins og sú vitfirring
að eiga samræður við húsgögn."
(Proust, bls. 46) „Fyrir lista-)
mann er því hin eina mögulega
andlega þróun aukið dýptar-
skyn. Listhneigð er ekki útvíkk-
un, heldur samþjöppun. Og lis,t
er vegsömun einmanaleikans.
Það eru engar samgöngur ,því
að samgöngutækin vantar.“ (Pro
3. grein
ust, bls 47) Þótt þessar hug-
myndir séu rúlkun á hugsun
Prousts, og Beckett segi nú að
þessi litla bók hafi verið skrifuð
efitir pöntun, ekki vegna djúpr-
ar samkenndar með Proust, —
þá hefur hann bersýnilega veitt
mörgum persónulegum tilfinning
um og skoðunum inn I hana.
Háttbundið starf háskólakenn
ara átti ekki vel við mamn sem
hafði það álit, að vaninn væri
krabbamein tímans, rökræður
manna hrein blekking og að
listamaðurinn þarfnaðist fjnrst
og fremst einveru, — enda hafði
hann fengið nóg eftir 4 misseri
við Trinity. Eins og Belaqua,
höfuðpersónan í smásagnabók
hans „More Pricks Than
Kicks“, fór Beckett á flakk.
Hann ferðaðist um Vestur-Ev-
rópu næstu ár og vann fyrir sér
með því sem til féll hverju
simni. Það er áreiðamlega engin
tilviljun að svo margar persón-
ur Becketts eru flækingar og
ferðalangar og að allir eru
haldnir einmanakennd. Árið
1937 tók hann sér svo bólfestu
í París, þar sem hann hefur að
mestu búið síðan.
Beckett tók þátt í starf-
semi andspyrmuhreyfingarinnar í
Frakklandi á stríðsárunum, en
þegar friður var kominn á, hófst
mesta bókmenmtalega blóma-
Skeið hans til þessa. Á næstu
fimm árum skrifaði hann m.a.
leikritin „Eleutheria", „Beðið eft
ir Godot“ og „Endatafl" og
skáldsögurnar „Molloy“ og Mal-
ome deyr“. Öll þessi verk, sem
eru grundvöllur frægðar Beck-
etts sem eins áhrifamesta bók-
menntamanns okkar tima, voru
skrifuð á frönsku. Margir rit-
höfundar smáþjóða hafa tekið að
skrifa á erlendum tungumálum,
en það er mjög sjaldgæft að
menn, sem eiga ensku, „lingua
franca“ 20. aldarinnar, að móð-
urmáli, riti á framandi tumgu.
Hann kaus að rita á frönsku,
vegna þess að honum þótti hann
þurfa þann aga, sem notkun til-
lærðs máls mundi leggja á hann.
Þegar hann var eitt sinn spurð-
ur, hvers vegna hann skrifaði á
frörasku, svaraði hann: „Vegna
þess að það er auðveldara fyrir
mig að skrifa stíllaust á
frönsku." Hanm vildi með öðr-
um orðum forðast það orðskrúð
eða þau stílbrigði, sem menn
fneistast til að skreyta verk sín
með á eigin tungumáli, en
taldi að með notkun erlends máls
mundi hann neyðast til að vera
hreinmálli. Claude Mauriac skrif
ar í ritgerð sinni um Beckett:
„Hver sem talar, hrífst með af
rökfræði tungumálsins og fram-
burði þsss. Þannig verður rit-
höfundur sá, sem ræðst til at-
lögu við hið ósegjamlega, að
beita allri kænsku sinmi til að
varast að segja það sem orðin
láta menn segja gegn vilja sín-
um, heldur að reyna að tjá í
þess stað það sem þau eru í eðli
sínu ætluð til að breiða yfir, —
hið óvissa, hið þversagna-
kennda og hið óhugsanliega“.
(Mauriac: L’Alliterature Cont-
emporaine, bls. 83)
Martin Esslin segir í bók
sinmi, „The Theatre of the Ab-
surd (bls. 39): „Tvö veigamestu
leikrit Becketts, „Beðið eftir Go-
dof“ og „Endatafl“, eru leikræn-
ar lýsingar á sjálfu hlutskipti
■mannsins. í þeim er hvorki um
að ræða persónur né atburða-
rás í venjulegum skilningi, af
því að þau ráðast til atlögu við
efnivið sinn á því dýpi tilver-
unnar, þar sem hvorki persón-
ur mé atburðir eru til. Með notk-
un persóna er því slegið föstu
að eðli mannsins, margbreyti-
leiki persónulieika og einstakl
ingseinkenna, sé raunverulegt
og skipti einhverju máli. Það
eru eimmitt slíkar staðhæfingar
sem leikritin tvö bera brigður
á. Hamm og Clov, Pozzo og
Lucky, Vladimir og Estragon,
Nagg og Nell eru ekki persón-
ur, heldur persónugervingar
grundvallaþátta mannlegra við-
bragða, ekki ólíkir persónugerv-
ingum dyggða og lasta í helgi-
leikjum miðalda eða spænsku
„autos sacramentales“. Og það
sem fram kemur í þessum leik-
ritum eru ekki atburðir með á-
kveðnu upphafi og ákveðnum
endi, heldur ýmisskonar aðstæð-
ur sem alltaf munu koma fyrir
menn aftur og aftur“.
„En úr því að Beckett not-
ar málið til að sýna fram á það,
hvernig málinu mistekst að
flytja hugsanir manna á milli og
að vera tæki til að dreifa til-
búnum lausnum á vandamálum
mannlífsins, þá hlýtur áframhald
andi notkun hans á máli að skoð
ast sem tilraun til samgangna af
hans hálfu, tilraun til að segja
hið ósegjanlega. Það kann að
virðast þversagnarkennt að taka
sér slíkt fyrir hendur, en það er
þó ekki út í hött. Það ræðst
gegn heimsku þeirra, sem halda
því fram að það að nefna vanda
mál sé hið sama og að leysa það,
að hægt sé að sigrast á heim-
inum með liprum skilgreiningum
og formúlum. Slík sjálfsblekk
iing er undirrót stöðugra von-
Framhald á bls. 20.