Morgunblaðið - 12.11.1968, Qupperneq 11

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 12. NOVEMBER 1968
11
Það var eins og á grímudansleik,
er gleðin stóð sem hæst
— Axel Thorsteinsson, rithöfundur í
viðtali við Mbl. um vopnahlésdaginn 1918
AXEL Xhorsteinsson rithöf
undur var staddur í Belgíu
— var hermaður í kanadiskri
hersveit, er vopnahléið komst
á. Það hlýtur að vera ógleym-
anleg reynsla fyrir ungan
mann, er draumsýnin mikia —
friðurlnn varð að v-eruleika.
Þvi sneri Mbl. sér á 50 ára
afmæli vopnahlésins til Ax-
els og átti við hann eftirfar-
andi viðtal.
— Þegar ég minnist þess-
ara miklu tímamóta í sögunni,
er vopnahlé var gert í fyrri
heimstyrjöld 11. nóvember
1918, finnst mér, þótt hálf öld
sé nær liðin frá þeim degi, að
allt sem fyrir augu mín bar
og fyrir mig kom, standi mér
skýrt fyrir hugskotssjónum.
Minningunum hefir líka oft
skotið upp í huganum og ég
skráði þessar minningar í
sögu formi, meðan þær voru
í fersku minni, þeim, sem þær
hafa lesið mun víst finnast,
að ég hafi litlu við að bæta,
en ekki vil ég, að þú farir
bónleiður til búðar, fyrst þú
ert nú til mín kominn og vilt
hverfa með mér hálfa öld aft-
ur í tímann, á þær slóðir, sem
ég fór þá, og er mér sannast
að segja efst í hug nú sem
oft fyrrum, að hin miklu tíma-
mót voru að sjálfsögðu einn-
ig þáttaskil í lífi mínu og fé-
laga minna, Mtt þjálfaðra, sem
vorum nýkomnir til hins sól-
ríka Frakklands, þar sem við
aldrei sáum til sólar þessa
köldu og röku haustdaga.
— Þú munt hafa komið til
Frakklands skömmu fyrir
vopnahléð?
— Það var þann 23. októ-
ber sem ég og félagar mínir
fórum til Frakklands um
Folkestone á Englandi og
Boulogne og þaðan lá leiðin
til belgisku landamæranna,
tun Arras, þar sem ekki stóð
steinn yfir steini, Douai og
fleiri bæi og þorp. Skotdrun-
ur heyrðust úr fjarska og við
sjónarrönd var sem eldhaf að
sjá. Og einhversstaðar er
þessi setning í skráðum minn
ingum mínum frá þessum dög
um:
„Svona var hann þá „The
Red Horizon, sem hann Phil-
ip Gibbs skrifaði um“.
Philip Gibbs var kunnur
brezkur stríðsfréttaritari og
skrifaði bók með þessu nafni,
og haraa hafði ég lesið fyrr
á stríðstímanum heima“
— Þið hafið þá verið all-
fjarri vígstöðvum?
— Ekki ýkja langt. Rétt
fyrir vopnahléð komum við
Valenciennes, bæjar skammt
frá belgisku landamærunum
en bæ þennan tóku brezkar
hersveitir í byrjun nóvember.
Og í Valennciennes vorum við
á vopnahlésdaginn. Ég hefi
lýst komunni þangað svo:
„Þegar við komum þar var
nýtt líf að færast í allt“,
Það voru því viðbrigði að
koma þangað eftir veruna í
Arras, borg rústanna, sem
var að heita mátti mannlaus.
Við fé'lagar fengum til um-
ráða herbergi í auðu húsi í
útjaðri borgarinraar. Það var
kalsarigning og leiðindaveð-
ur. Við vorum fegnir því, að
geta haft húsaskjól um nótt-
ina (aðfaranótt 11. nóv.) hvað
sem seinna yrði. Við lögðumst
fyrir á gólfinu, þreyttir á
öllu flestir, en þreyttastir á
hrakningunum og óvissunni".
Ég minntist þess sem við
okkur hafði verið sagt í her-
búðunum í Niagara on the
Lake í Kanada. Undirforingi
okkar og aðalþjálfari þar
komst eitt sinn svo að orði:
„Við verðum að senda ykk-
ur héðan, piltar, án þess að
þið fáið næga æfingu. Allt er
undir því komið, að nægur
mannafli komizt til Frakk-
lands í haust og vetur. Ú r-
slitáleikurinn verður háður
næsta sumar. Þá verðið þið
búnir að fá æfinguna“.
Og um þetta sagði ég enn
frekar:
„En margt fer öðru vísi
en ætlað er, öllum getur skjátl
ast, hershöfðingjum ekki síð-
ur en nýliðum, því að það var
að kveldi þess 10. nóvember,
er við lögðumst til hvíldar í
útjaðri Valenciennes fullviss-
ir um, að það versta væri að
eins ókornið".
Og daginn eftir, ei ég og
tveir félagar mínir komu aft
ur úr smáflakki um borgina,
stóð hópur manna fyrir fram-
an auglýsingu mikla, sem fest
hafði verið á húsvegg nokk-
urn“.
— Tilkynning um vopna-
hléð?“
— Já. Við gengum inn í
hópinn og spurðum hvað um
væri að vera.
„Það er búið, sagði fransk-
ur hermaður, sem studdist við
hækjur. Og hann bætti við:
með tárin í augunum: Stríðið
er búið.“
En menn voru vantrúaðir á,
að þetta væri svo, og ein-
hver kallaði, að það væri orð-
rómur, lygi, en annar að það
hlyti að vera satt þar sem
Axel Thorsteinsson.
plaggið væri undirritað af
herstjórninni. En fregnin
vakti lítinn fögnuð rétt í bili.
Mönnum skildist þó að þetta
hlaut að vera rétt, — og það
varð umhugsunarefni — fögn
uðurinn braust ekki út fyrr
en síðar.
— Og með hverjum hætti?
Ég hefi lýst því sem síðar
gerðist svo:
„Seinna um daginn vorum
við kvaddir út og liði fylkt
á götunni og tilkynningin les-
in upp. Og okkur var til-
kynnt, að þá um kvö'ldið
mættu allir vera frjálsir ferða
sinna. Fögnuðurinn greip nú
hratt um sig. AUar dyr stóðu
hermönnunum opnar. Innan
stundar blöktu fánar úrhverj
um glugga og það varð krökt
á götunni. Það var dansað,
drukkið, kyst, faðmast. Menn
slepptu sér í glaumnum. Menn
fóru syngjandi götu úr götu.
Hermennimir klæddu sig sem
skringilegaat og hver um sig
reyndi að skemmta sér sem
bezt hann gat. Það var eins
og á grímudansleik, þegar
gleðin stendur hæst Það var
engu líkara en að flestir
væru hálfsturlaðir — og var
það nokkur furða? En þrátt
fyrir állt, þótt menn hentu
sér út í stjórnlausan gleð-
skapinn var það nú samt svo,
að undir niðri var sönn gleði
Hátíðahöldin stóðu í marga daga
— Magnús J. Brynjólfsson, kaupmaður
— rœðir við Mbl. um vopnahléið 1918
MAGNÚS J. Brynjólfsson,
kaupmaður, var í bandaríska
hernum, er friðurinn komst á.
Hann var svo heppinn að kom
ast aldrei á vígstöðv:amar, en
var á leið til þeirra. Hann og
félagar hans biðu skips, er
flytja átti þá frá New Or-
leans tii Frakklands, en þá var
gert vopnahlé. Að 50 ámm
liðnum ræddum við við Magn
ú«:
— Fögnðurinn var gífurleg-
ur, er friðurinn var kunn-
gerður. Daginm fyrir vopna-
hléið, bafði heyrzt ávæning-
ur um að eittíhvað væri í að-
sdgi, en menn þorðu varla að
leggja trúnað á það. Við bið-
um þama í New Oríeans eftir
sikipi, er átti að sækja okkur
og flytja okJcur til Frafkklands.
Það JTYunaði ekki nema tveim
ur dögum — ellegar hefðum
við verið laigðir af stað aiusit-
ur um haf.
— Lengst af var ég henmað
ur í virki við landamæri
Texas og Mexico — Camp
Traviis, við ána Rio Grande.
Við vorum í 76. stórskotaliðe-
fýlki og fylgduimst með ferð-
um yfir fljótið, aem í eru
grynningar víða, svo að unnt
er að vaða sé maður kunnug
ur staðháttum. 'HLuti herdeild
arinmar hafði barizit í Frakk-
landi við Somime og um
helmingur heranar hafðd fall-
ið. Við seim vorum um 0000
að tölu áttium raú að hlaupa í
skarðið og obkur var fyrir-
skipað að hafa okkur tiL
— Vorið þið elkki kvíðnir?
— Það má nú nærri geta.
Ég býst við að engir hatfi ver-
ið fegruari, er við fengum vitra-
eskju um að við þyrftum ekki
að fara. Um feið og tilkynn-
ingira hafði verið kunmgerð
kom mikið los á maranskap-
inn, og fékk frí síðla dags.
Við fórum að skemmta okk-
ur og á veitingahúsum var
glaumur og gleði og fékk mað
ur allar veitiragar endurgj'ailds
laust. Og ebki nóig með það,
heldur stóðu hátíðahöldim í
marga daga. Það var eiras og
þungu fargi væri létt atf mömn
um.
New Orleans er falleg borg
og þar var gaman að skemmta
sér. Þar er fæðiragarborg
djaissiins og þessa diaiga var
haran ©kki eparaður. Við, sem
Magnús J. Brynjólfsson.
aldrei komumst á vígstöðv-
arnar losnuðum þó ekki úr
herskyldurani, því að þeir sem
verið höfðu á vígvellimum
geragu fyrir og var straax leyft
að faraa heim. Ég losraaði ekki
fyrr en eftir 5 mámuðL
— Hvernig stóð á því að þú
gekkst í baradaríska heriran?
— Það er nú töluverð saga
að segja frá því. Kristj án bróð
ir miran var í Bandaríkjunium
og sá um inmbaup fyrir verzl-
unina okkar. Harara þurftd að
að óg tæki við hlutveraki haras
fyrir vestan. Ég fór til koras-
úlsins hér og ætlaði að fá
vegabréfsáritun, era var þá
tjáð, að haraa gæti ég ekki ferag
ið. Ég vildi þó ekki gefast upp
og fór til Kamada, talaði við
ræðismamniLnm þar og afhenti
honum öll míra plögg og ætl-
aði ‘hiarain síðan að a/tihuga
mögulei'ka.
En nú leið og beið. Ég hatfði
vart tíma til þess að bíða og
þar isem þetta var á baranár-
unum í Bandaríkjunum var
aíltaf stöðugur . straumur
mararaa ytfir Lawrence-fljót,
sem komu til þess að fá sér
neðara í því. Ég fékk far með
einurn slíkum suður yfir fljót-
ið, en þegar ég hatfði verið í
Ræðismenn
gefn fornl
biblíuhandrit
í flestra hugum yfir því, að
nú var þessu lokið, stríðið til
lykta leitt“
Og svona hefur þetta verið,
eitthvað þessu líkt hvarvetna
á vígstöðvunum og bak við
línuna, en með þessu er ekki
öll sagan sögð.
— Hverju viltu við bæta?
— Þessu: Daginn eftir, 12.
nóvember héldum við yfir
landamærin inn í Mons og
sameinuðumst þar loks her-
deild okkar, 19. herdefld Kan
adamanna, en í Mons var bar-
ist á morgni vopnahlésdags-
ins, og vakti það sorg og
gremju í Kanada, áð til slíks
skyldi koma, þar sem hjá því
hefði verið átt að komast. f
lýsingu á dvöl okkar í Mons
þennan dag, sem er lengri en
svo að ég reki hana segir svo:
„En hér vorum við nú
komnir, til borgarinnar á hæð
inni, er sá upphaf og endi
heimstyrjaldarinnar miklu,
við, sem höfðum búist við
öllu, en hvað sem framundan
beið, var víst, að okkar ein-
mitt okkar biðu önnur örlög
en þeirra flestra, sem á und-
an voru farnir. Það var eins
og að vera leiddur að hlið-
um dauðans, til þess að sjá
nýtt líf. Hví voru guðirnir
okkur svo hliðstæðir?“
Það var þetta, sem ég átti
við, er ég sagði, að hin sögu-
legu tímamót hefðu einnig ver
ið þáttaskil í lífi hermann-
anna.
Við hlýddum messu þennan
dag í Mons, ég og félagar
minir, sem flestir voru ka-
þólskir." Og það er ein minn-
isstæðasta stundin frá þess-
um dögum, er þeir krupu á
kné hver af öðrum og gerðu
krossmarkið fyrir framan
líkneskið af Maríu, Guðs móð
ur.
Og svo var — daginn eft-
ir 13. nóv. — framundan 30
daga og 30 nátta herganga,
alla leið austur fyrir Rin, en
yfir hana fór setulið banda-
manna á sömu stundu þann
13. desember, og var það í
Bonn, sem við fórum yfir
fljótið.
Baradaríkjuraum um nokkurn
tíma tók heriran upp á því að
leita að mönraum sem reynt
hefðu að koma sér uradan her-
þjóraustu. Hermenra stöðvuðu
merara á götum og gatraamót-
um og báðu um að fá að sjá
persórauskilrí'ki og loks kom
að því að ég yrði stöðvaður.
Ég hafði þá engin skilríki á
mér. Þaiu voru í Montreal og
þvi gat ég ekki sararaað að ég
væri íslenzkur ríkisborgari.
Ég átti yfir höfði mér að fara
í 2ja ára tugthús ellegiar garaga
í herimra. Ég kaus heriram.
— (Hafðirðu gamiara af hex-
skyldurani?
— Ég kurani alls ekki illa
við herinn þótt mér félii illa,
að vera skyldigur til að drepa,
lenti ég á vígvelliraum. En í
herraum var agi og ég hafði
sem 19 ára gamiall umgliragur
mjög gobt atf veru mirani þar.
Svolitdll agi er allbaf til góðs
og ef til vill erum við ístend-
iragar hvað veilkastir á sveLlimu
í þeim efraum.
RÆÐISMENN fslands á ítalíu
hafa sent íslenzka rfkinu að gjöf
eintak af vandaðri útgáfu á
fara heim og var því ákveðið myndskreyttu ítölsku biblíuhand
riti frá miðri 15. öld, en harad-
rit þetta er kenmt við Borso
d’Este. Útgáfan er í tveimur stór
um bindum.
Gefendur eru aðalræðismenn-
irnir Halfdán Bjarnason í Genúa
og dr. Lorenzo La Rocca í Róma-
borg og ræðismenrairnir Dino
Eminente í Napoli, Ferdiando
Spinelli í Torino, Giuseppe A.
Seeber í Milano og Vincénzo
Fama La Rocca í Messina.
Landsbókasafninu hefur verið
afhent bókin til varðveizlu.
(Frá menntamálaráðuneytinu).