Morgunblaðið - 17.11.1968, Síða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 17. NÓVEMBER 1968

.
n.
„Ég vann hjá Elfeld í
Kaupmannahöfn. Hann var
helzti ljósmyndari Danmerk-
ur. Hann hafði verkstæði í
Östergade 25, og var ég hjá
honum í fjögur eða fimm ár.
Þar kynntist ég langfærasta
ljósmyndara, sem ég hef enn
rekizt á, Svía sem hét Jo-
hann3son, ég veit ekki hvort
hann er lífs eða liðinn.
Svo er það að ég kem frá
keppni í Árósum á mánudags-
morgni, en þá um kvöldið átti
að leika 9. sinfóníu Beethov-
ens í Oddféllo-höllinni. Við
Pálmi Hannesson fórum á alla
konserta sem við gátum, og
stundum fór ég fjórum sinn-
um í sömu vikunni á tónleika
hjá sama listamanninum.
Ég fer beint í vinnuna hjá
Elfeld. I>á segir Johannsson
mér að það sé uppselt á tón-
leikana og ég fái enga miða.
Ég hleyp út til Vilhelm Han-
sens, sem seldi aðgöngumiða
og margir kannast við frá
þessum árum í Kaup-
mannahöfn. Þegar ég geng
inn í afgreiðslusalinn, sé ég
að ein af afgreiðslustúlkun-
um brosir til mín. Ég var von-
lítill, en geng auðmjúkur til
hennar og spyr, hvort hún
geti ekki útvegað mér eitt
sæti. Hún brosir, fer niður í
skúffuna, sækir þangað mið-
ann og segir: „Ég bjóst við að
þér munduð kom eins og
vant er og þess vegna geymdi
ég handa yður miða.“
Ég þakkaði henni fyrir og
fór á tónleikana.
Ég hafði aldrei heyrt 9.
sinfóníuna áður. Ég varð yf-
ir mig hrifinn. Gleðin og
hrifningin hrísluðust um mig.
En þegar ég kom út, varð ég
fyrir miklum vonbrigðum
með sjálfan mig, því að ég
mundi ekkert úr verkinu og
gat ekki farið með nokkra
nótu. Vegna þessara von-
brigða fór ég í langan göngu-
túr út á Löngulínu og svo
heim í Rörholmsgötu 23, við
Vötnin. Háttaði og sofnaði
von bráðair.
En þá byrjar baillið: Mig
dreymir að ég er niðri í Odd-
fello höllinni. Salurinn er
troðfullur af fólki. Hljóm-
sveitin á sínum stað, en ég í
kjól og hvítt með taktstokk-
inn í hendinni og er að stjórna
9. sinfóníunni. Ég er ekkert
smeykur og hugsa með sjálf-
um mér: Nú skal ég láta fólk-
ið finna fyrir þessu!
Ég stjórna svo öllu verk-
inu í draumnum um nóttina,
og um morguninn þegar ég
vakna get ég raulað margt
úr sinfóníunni, þar á meðal
Sönginn til gleðinnar og ým-
i.úegt fleira, sem ég lærði um
nóttina. Og alltaf hefur mér
fundizt að ég hafi stjórnað
9. sinfóníunni þessa nótt.
En svo hef ég oft lent í
hneykslismálum í draumum,
þegar ég hef verið kominn
upp á stjórnpallinn, ábeyrend-
urnir byrjaðir að klappa —
en uppgötva þá allt í einu að
ég kann ekkert fyrir mér, og
lamast.
Þá er gott að vakna “
Hann þurrkar af sér svit-
ann.
„Af hverju heldurðu að
þetta hafi stafað Kaldal? Af
því að þú vildir verða tón-
listarmaður?"
„Já, ég hefði viljað það þá.
En núna Væri skynsemin
állri slíkri löngun yfiraterk-
airi.
Ég heyrði stóra hljómsveit
í fyrsta skipti í Tívolí,
skömmu eftir að ég kom fyrst
til Kaupmannahafnar. Það
var 1. maí 1918 Ég gekk eft-
ir Strikinu frá Kóngsins nýja
hafragrautinn yfir, kemur
Pálmi móður og másandi og
segir: „Komdu strax, það er
konsert niðri í Casino. Við
megum engan tíma missa“.
Ég snara mér frá elda-
mennskunni, fer í yfirhöfn
og við af stað, hlaupum nið-
ur í Breiðgötu og komum í
tæka tíð. Það var einhver
enskur, lítt þekktur píainó-
leikari, sem hélt þessa tón-
leika. En í miðri Tunglskins-
sónötunni kviknaði allt í einu
á perunni hjá mér og ég hvísla
koma til Hafnar, Kaldal?"
„VeL“ 1
„Ekkert sérlega minnis-
stætt?“
„Ég man einna bezt eftir
því, þegar þeir ætluðu að
kalla mig í herinn. Þá reidd-
ist ég. í byrjun árs 1919 fæ
ég bréf frá hernum og mér
er sagt að mæta í skráning-
arskrifstofunni, sem var í
gömlu húsi í Holmensgade,
þeirri frægu götu, og brak-
aði í hverju þrepi, þegar
gengið var upp stigann.
I fgunt orÁuw Sagt
Kaldal tekur mynd af Ól. K. M., sem tók þessa mynd.
torgi að Ráðhúsplássinu, og
þá gerði úrhellisrigningu,
svo að ég hrökklast inn til
Koph, sem síðar var kallað-
ur fslandshatari, ég veit ekki
af hverju — og kaupi mér
forláta regnkápu. Borga
reikninginn, sting honum í
vasann og held áfram.
Skömmu síðar vindur sér að
mér maður, klappar á öxlina
á mér og segir: „Hvar hafið
þér fengið þessa regnkápu?“
Ég gapti á hann af undrun.
Þá segir hann: „Það var stol-
ið frá mér svona kápu áðan.“
Ég sýni honum þá nótuna og
fullvissa hann um að ég sé
ekki þjófurinn, en líklega hef
ég keypt regnfrakkann við
vöxt, eins og sæmir góðum
íslenzkum sveitamanni. Hann
biður mig afsökunar, og ég
held áfram. Kem í Tívolí og
heyri þá einhverja músík,
geng á bljóðið og kaupi miða
að tónleikunum, en hafði
ekki efni á að fá mér pró-
gram, svo að ég vissi ekki
hvað verkið hét. Mér fannst
það afskaplega fallegt, en
sorglegt."
„Var þetta draumur, Kal-
dal, eða — “ skaut ég inn í.
„Nei, þetta var blákaldur
veruleiki. Verkið var úr Ero-
ica. Ég hafði verið að hlusta
á sorgarmarsinn.
Við Pálmi Hannesson lét-
um ekkert tækifæri ónotað
tfl að fara á konserta. Eitt
kvöldið vorum við að malla
hafragraut, það var minn
dagur að sjá um matseldina.
Þegar ég er nýbúinn að setja
að Pálma: „Hver andskotinn
er ekki hafragrauturinn enn
á gasinu!"
Við létum það samt ekki á
okkur fá, en sátum sem fastast
tónleikana á enda — en ætl-
uðum svo ekki að þora heim
að þeim loknum. En þar fyllti
sengjulyktin af hafragrautn-
um öll vit okbar þegar við
komum í forstofuna. Gamla
konan, sem leigði okkur og
hét Kristín, íslenzk að ætt og
uppruna, var okkur svo góð
að hún sagði aldrei neitt og
ekki heldur í þetta skipti.
Enginn vissi hvað hún var
gömul, því aldrei hafði frétzt
af íslenzkum stúdent, sem var
svo gamall að hann hefði
ekki einhvern tíma hitt Krist-
ínu. Ekki átti hún húsið,
heldur leigði hún íbúð í því
og lifði á því að leigja út
frá sér. Eitt sinn þegar við
Plámi vorum að fljúgast á,
brutum við stól, en þá sagði
hún aðeins: „Ég skil ekkert í
þessu, hann er búinn að end-
ast í 30 ár.“
„Hvernig líkaði þér að
Skyggnzt
undir
Spjallað við
Jón Kaldal
Ég ríf bréfið frá hernum
og hugsa ekkert frekar um
málið. En þegar ég fæ annað
bréf frá þeim og mér er hót-
að að lögreglan sæki mig, ef
ég komi ekki til skráningar
innan tveggja eða þriggja
daga, hundskaðist ég þangað
niður eftir, fokvondur, finn
húsið, þrælast upp brattan
stigann og kem í skrifstof-
una, sem er þá troðfull af
væntanlegum nýliðum. Þeir
stara auðmjúkir og biðjandi
eins og guð sér til hjálpar á
afgreiðslumennina. Þeir segj-
ast eiga konur og börn og
þurfi að fá frest í nokkra
daga.
Þetta hleypti í mig iHu
blóði. Ég var enginn dönsku-
maður, en náði mér venju-
lega á strik, þegar ég þurfti
að blóta á dönsku. Þegar ég
kemst að afgreiðsiuborðinu,
kemur skikkanlegur maður
að máli við mig. Ég segi að
ég hafi fengið bréf og skilji
ekkert í innihaldi þess, þetta
hljóti að vera einhver mis-
skilningur, ég sé íslendingur
og fslendingar séu undan-
þegnir herþjónustu í Dan-
möirku. Vesalings maðurinn
verður vandræðalegur, fer
imn í aðra skrifstofu og að
vörmu spori kemur út þessi
líka feikna jaki, álþakinn
orðum niður á maga eins og
rússneskur generáll.
Ég segi honum að þetta sé
einhver misskilningur, en
hann fer þá bara að brúka
kjaft. Það kveikir í mér. Ég
tek af honum orðið, dembi
mér yfir hann, segi að við fs-
lendi nigar séum etktki herskyld
ir, hann þekki ekki landslög
og sé ekki starfi sínu vax-
inn. Hann varð klumsa. All-
ir aðrir hættu að skrafa í
skrifstofunni og hlustuðu
undrandi á okkur — og ég er
mest hissa á að karlinn
skyldi ekki láta taka mig fast
an, eins og hann bólgnaði af
reiði. Ég rauk svo á dyr, en
á skörinni tók maður í hönd-
ina á mér svo lítið bar á og
þakkaði mér fyrir. „Þeir eiga
fyrir þessu, þeir djöflar,"
sagði hann.
Ég strunsaði svo beint í
skrifstofu Sveins Björnsson-
ar og fékk yfirlýsingu hjá
íslenzka sendiráðinu um að
íslendingar væru ekki her-
iskyld'ir í Danmörfeu. Daginn
eftir fór ég með yfirlýsing-
una til þeirra í Hólmsgöt-
unni og spurði eftir Jakan-
um. Skrifstofumaðurinn, sá
hinn sami og ég talaði við
fyrst, kímdi og sagði: „Hann
er því miður ekki við“. Hann
hefur víst langað í aðra lotu.
III.
Og þá er komið að loka-
sprettinum. Hann fjallar auð-
vitað um ljósmyndun, hver er
kveikjan að list og lífsstarfi
Kaldals?
Kaldal: Sr. Arnór í Hvammi, myndin tekin 1930.