Morgunblaðið - 28.11.1972, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIEKJUDAGU’R 28. NÓVEMBER 1972
23
Séra Pétur Magnússon: JKip iH
Á lífið upphaf
eða endi?
Eg hef á undanförnurn áruni
sætt þeim tækifærum, sem mér
haía boðizt, til að ræða við
ungt fólk með það fyrir augum,
að fá sem gleggsta hugmynd um
JSfsviðhorf þess — og þá ekki
sízt að kynnast þvi, hvort það
búist við að lífi mannsins ljúki
að fuilu við Mkaimsdauiða hans,
eða hvort það voni — trúi —
eða sé sannfært um, að andi
hans íklæðist inýjum líkama,
þegar jarðlíkaminn sé ekki leng
ur nothæfur, og haldi áfram að
lifa og starfa og taka þátt í
gleði og sorgum, sigrum og
ósigrum, baráttu og þekkingar-
leit á vegum andlegrar vaxtar-
viðleitni. — Yfirleitt virðist
ungt fólk nú á tímum ekki hafa
mikinn áhuga á að ræða um þess
konar efni, þó að þar finnist
undantekningar. — Áhuginn
fyrir dægurmálunum er sem oft
ast yfirgnæfandi — og þar á
meðal áhugi á málum, sem skipta
sáralitlu um lif og örlög þessa
unga fólks, en hafa orðið að
áhugamálum bara vegna þess,
að einhverjir fjölmiðlar eru
sýknt og heilagt að tönnlast á
þeim.
Takist þrátt fyrir þetta að fá
eiitthvað af þessu unga fólki út
í alvarlegar umræður um lífs-
gátuina mifclu, kemiur iðulega
upp úr kafinu, að það hefir í
rauninni alls ekki neina löngun
til að lifa áfram eftir líkams-
dauðann. Þvert á móti. Ærið
margir virðast kjósa sér til
handa, að vem lausir við lífið,
eftir að því er lokið hér. —
Þetta er ofur skiljanlegt. Bæði
er að þessum ungmennum finnst
mörgum, að leitin hér að ham-
inigjumni gangi æði skrykkjótt.
Og svo líka hitt, að þau hafa
mörg óljósan grun um, að lífs-
stefna þeirra og lifnaðarhættir
séu ekki sem ákjósanlegastir,
— grun um, að þau kunni að
vera á leiðinni niður hallið. —
Hugmyndin um framhaldslíf fel
ur í sér mögleika á því, að
framundan sé þá annað hvort
áhættan um það, að síga dýpra
og enda í mikilli niðurlægingu
og þjáningu, eða að þurfa að
taka á sig það erfiði að klifa
aftur upp brekkuna. — Tregða
margra á að hugsa alvarlega um
möguleikann á framhaldslífi, og
fúsleikinn á að trúa, að þeim
möguleika muni ekki vera að
heilsa, stafar frá óskhyggju.
Þetta fólk kýs að fá að lifa lífi
sínu hér á jörðinni i þeirri trú,
að það þurfi ekki síðar að ótt-
ast neina bakreikninga.
Ef þessu fóiki er bent á, að
slik ósk um algera útþurrkun
sé ekki líkleg til að rætast —
bent á, að efnishyggjan og þær
heimspekilegu kenningar, sem
voru reistar á henni, séu falln-
ar, og þá um leið vonin um út-
þurrkun aHra syndagjalda eftir
líkamsdauðann, er það í standi
til að vitna í einhverja náttúru
fræðinga, sem séu á öðru máli.
— Og svo óheppiilega vill til, að
siíkir menu eru fyrir hendi. —
Það eru ennþá til náttúrufræð-
Ingar — og mieira að segjia ágæt
Ir visindaimenn í þeirri grein
sem hafa ekki borið gæfu til
að draga rökréttar heimspekileg
ar ályktanir um þetta mikil-
væga atriði, út frá þeirri niður-
stöðu visindanna, að skynheim-
urinn, sem vér lifum hér og
hrærumst í, sé í grundvallarat-
riðum ekki heimur efnisins, held
ur heimur orkunnar — kraft-
anna. Þessir menn eru ennþá
að reyna að hanga í þeirri
gömlu hugmynd, að sálin — and
inn sé vaxinn upp af rót hins
svonefnda efnis, sem jarðlikam
arnir séu byggðir úr. Kenning-
in um sálina sem sjálfstæðan
veruleika, sem eigi alls ekki ræt
ur sínar í hinu margslungna
kerfi orkumynda, sem vér
nefnum mannslikama, heldur
komi sem gestur og framandi og
noti þetta kerfi til að opinbera
sig í og starfa með, meðan náms
ferill hennar á jörðinni stendur
yfir, er fyrir sjónum þessara
manna svo ósenniieg, að þeir
eru ennþá að bisa við að leita í
ýmsum myndum hins svonefnda
lífvana efnis, hvar hið fyrsta
líf hafi kviknað, og síðan hvar
og hvenær hin fyrsta meðvit-
und — eða hugur hafi orðið
tál. — Út frá þessari byrjun
hugsa þeir sér svo að feta sig
áfram í þvi 1 augnamiði að
sanna það, sem þeir trúa þegar,
að andi mannsins hafi vaxið
upp af rót hins svonefnda efn-
is — sé í rauninni ekkert ann-
að en frámunalega sniðug út
koma frá hinu margslungna sam
starfi likamsfrumanna, — þar
sem engin afskipti af hálfu
nokkurrar vitsmunaveru — með
markmið fyrir augum, hafi
komið við sögu.
Þessi rammskakka aðferð til
að feta sig i áttina til einhvers
skilnings á eðli þessarar dular-
fullu tilveru vorrar, stafar án
efa frá þeirri fráleitu hugmynd,
að eitt sinn hafi ekkert verið
til — og jafnframt, að hið mikla
sigurverk tilveruundursins hafi
hilotið að verða til með þeim
hætti, að einhver örsmá byrj-
um hafi átt sér stað — tilkoma
eirihverrar atomagnar eða orku-
eindar, sem hafi svo aukizt og
margfaidazt. — Það er undar-
legt að láta sér ekki skiljast, að
ef aligert tóm — algert tilveru
Ieysi — væri hið upprunalega
ástand, er alveg eins óhugs-
andi, að atomögn eða örsmá
orkueining hafi allt í einu orðið
til, eins og þótt um væri að
ræða hnött eða sólkerfi. — Jafn
vel hið einfcar handhæga hug-
tak, „ósjálfráða orsakalögmálið"
sem „raunsæismennirnir" svo-
kölluðu beita í tíma og ótíma,
getur ekki hlaupið þarna undir
bagga. Það fær ekki náð til
þess konar byrjunar á framþró-
uninni, sem þessir menn gera
ráð fyrir. — Lðgmál orsaka og
afleiðinga getur ekki hafa átt
neitt upphaf. Það er ekki hægt
að hugsa sér, að orsök sé neins
staðar að finna í tómi tilveru-
leysis — og afleiðing getur
ekki hugsanlega átt sér stað,
nema einhver orsök sé fyrir
hendi. Rökrétt niðurstaða verð-
ur sú, að ekkert getur orðið tU,
nema eitthvað sé til fyrir. —
Hið milda sigurverk tilverunn-
ar og stjórnandi — eða stjóm-
endur bess — hlvtur har a.f leíð
andi alltaf að hafa verið til
og þá jafnframt alltaf að vera
til. — Sé engin byrjun til, get-
ur ekki heldur verið til neinn
endir.
Þessi augljósu sannindi um ei-
lífa tílvist hinna undursamlegu,
óþrotlegu og síbreytilegu orku-
mynda, sem standa á bak við
hina leyndardómsfullu og töfr-
andi tilveru, sem vér erum þátt-
takendur í — studd annars veg
ar af einni af traustustu kenn-
ingum visindanna — kenning-
unni um óforgengileik orkunn-
ar —, og með ennþá traustari
stoð í rökréttri hugsun, — þessi
sannindi um eilífa tilvist hins
mikla sigurverks lífsins, eru
með öllu óhrekj anleg vegna
þess, að annar möguleiki er
ekki hugsanlega fyrir hendi. —
Af þessum sökum má furðulegt
teljast, að vel lærðir og sæm-
ilega viti bornir menn, skuli enn
þá vera að glima við að leita
að uppruna lífsins eða fyrstu
byrjun, með rannsóknum á hin-
um smæstu atomögnum eða
orkueiningum, sem unnt er að
festa fang á. — Upphaf eða byrj
un er ekki hugsanlega til.
Dauðaleit að veruleik af þvi
tagi, er í rauninni jafn gáfuleg
og það, ef farið væri að hefja
leit að upphafi eilífðarinnar.
— Leit að frækornum andlegs
lifs með rannsóknum á hinum
smæstu atomögnum eða orkuein
ingum, er auk þess fávisleg
vegna þess, að sú leit er greini-
lega grundvölluð á hugmynd-
inni um atburðaröð, sem ekki
hefir getað átt sér stað. Hið
svonefnda lífvana efni eða vit-
undarvana kraftur getur ekki
hugsanlega verið fyrirrennari
andans — hugans. Þess konar-
þróunarhugmyndir lenda fljót-
lega í sjálfheldu. Vitundin —
hugurinn — er svo algerlega
frábrugðið því, sem vér nefnum
lífvana efni eða vitundarvana
orku, að einfaldara væri að
ger,a þvi á fæturma, að vitund-
in — hugurinn, hafi orðið til úr
engu, en að hann hafi sprottið
upp af þess konar rótum. —
Glitrandi gimsteinninn og orbu
þrungið rafmagnið eru undur-
samlegir hlutir. En getur nokkr
um manni, sem kann að hugsa,
dottið í hug, að þetta séu for-
feður réttlætiskenndarinnar,
sannleiksþrárinnar, fegurðarvit-
undarinnar, kærleikans? Stönd-
um vér ekki hér greinilega and-
spænis tveim veruleikum, sem
eru fjarskyldari að eðli en svo,
að hugsanlegt sé að nokkur
sifjatengsl séu þar á milli?
Ef vér viljum endilega skipa
tilkomu andans og hins efnis-
lega og likamlega lífs í timaröð,
fellur þá ekki ólikt betur að
rökréttri ályktun, að hugsa sér,
að andinn sé það upprunalega,
og hafi staðið að myndbreyting-
um og framþróun hinna svo-
nefndu efnislegu og líkamlegu
fyrirbæra, í því skyni að
skapa aðstöðu fyrir hina und
ursamlegu og margháttuðu
skólagöngu á vegum tilverunn-
ar, sem vér á jarðlífsskeiði voru
sjáum aðeins ómælanlega lítinn
hlini'a af? —. or há Iflra
þetta, sem sjáendumir miklu,
stofnendur hinna æðstu trúar-
bragða, hafa boðað, — þeir, sem
á stundum helgrar hrifningar,
var við og við veitt á vegum
guðlegrar andagáfu, að sjá og
heyra og fá innsýn í undursam
lega leyndardóma lifsins, sem
liggja i órafjarlægð frá þvi
sviði, sem jarðnesku auga og
eyra er leyft að skynja.
— Þó að augljóst sé, að reg-
indjúp hljóti að vera milli and-
ans og þeirra tækja, sem hann
starfar með og starfar í, þar á
meðal hins margbrotna völund-
arsmíðis, sem vér nefnum manns
likaima — slíkt regindjúp, að
vonlaust sé að gera því skóna,
að andinn — hugurinn — stjórn
andinn sé afkomandi tækisins,
er þrátt fyrir það gagnlegt að
kynnast sem bezt sögu og þjón-
ustumöguleikum tækjanna, og
eru störf vísindanna á því sviði
vissulega góðra gjalda verð. —
Hitt að leita að upphafi andans
í gervinu — tækimu, seim hann
notar hér, er ekki einasta von-
laust tiltæki, heldur getur líka
verkað afvegaleiðandi. Nægir
þar að minna á hvílíkan þátt
efnishyggjan, á vegum hinnar
svonefndu „raunsæisstefnu",
hefir á síðustu áratugum átt í
því að spilla mati mannfólksins
á andlegum verðmætum, draga
úr viðieitni þess til hugræktar,
og þar með að valda þvl and-
legum kyrkingi. — Fer ég ekki
nánar út í þá sálma hér, þar eð
ég hefi gert grein fyrir þess
konar öfugþróun í einni ritgerð
anna í bók minni „Til mín laum-
aðist orð“.
— Ég hefi hér að framan
fært heimspekileg rök að þvi, að
tilveran — lífið — andinn, getl
ekki hafa átt neitt upphaf. Jafn
framt að endir þessara fyrlr-
bæra sé ekki hugsanlegur. Af
þessu verði svo meðal annars að
draga þá ályktun, að andi
mannsins hljóti að lifa likams-
dauðann. — Ég hefi ekki i
hyggju, að fara hér inn á þær
sannanir fyrir framhaldslífinu,
sem ég tel að séu fyrir hendi að
öðrum leiðum, svo sem marg-
sannaðar opinberanir framlið-
inna manna, í rás aldanna, við
ýmiss konar hagstæð skilyrð. —
Ég geri þetta ekki vegna þess,
að tímarnir, sem vér lifum á,
eru yfirleitt svo hirðulausir um
sannleikann, að ungt fólk er
skiljanlega gjarnt á að van-
treysta vitnisburði — líka vitn-
isburði frá liðnum öldum, — en
það er unga fólkið, sem ég er
einkum að reyna að fá til að
rétta við hugmyndir sínar um
eðli lífsins og til að skilja þá
miklu ábyrgð, sem hvílir á
herðum vor allra, — og til að
renna grun í þá geigvænlegu
áhættu, sem er bundin við al-
gert hirðuleysi mannsins um að
rækta huga sinn. — Ef unnt er
að fá unga fólkið til að hugsa
vandlega um allt það, sem er
bezt fallið til að afla rétts skiln
ings á eðli tilverunnar, sem vér
erum öll þátttakendur í, má
vera að unnt verði að bægja frá
miklum háska, sem nú sténdur
fvrír dvrmm __ Nn ar cnrn Iram
ið um mannkindina, að einungis
bjargföst sannfærinig uim það, að
hún sé ekki bara stundarfyrir-
bæri, eins og sápukúla, sem fær
að svífa um nokkur augnablik
— án ábyrgðar og án framtið-
ar —i heldur eilífðarvera, sem
verði óumflýjanlega síðar að
taka afleiðingum gerða sinna
hér i heimi — einungis slík vitn
eskja getur varnað því, að hún
gerist í vaxandi mæli vera eyði-
leggingar og tortimingar, likleg
til að leiða innan tiðar ragna-
rök yfir lífið á jörðinni. — Ekk
ert annað en þess konar ábyrgð
artilfinning, sem örugg eilífðar-
vissa er líklegust til að skapa,
getur hugsanlega stöðvað þá
geigvænlegu óheillaþróun í trú-
litlum og siðlitlum mannheimi,
sem hefir verið í svo hraðri
uppsiglingu siðustu áratugina.
— Almenn örugg vissa um fram
haldslífið myndi óhjákvæmilega
valda róttækum breytingum á
framvindunni. — Jafnvel hinir
forhertustu myndu þá taka að
nýju að ihuga sitt ráð. Fáir
menn myndu reynast svo fávís-
ir og andvaralausir, að stofna
sér í þá hættu, vegna hverfulla
keppikefla þessa stopula jarð-
lífs, að leggja sjálfir og leiða
aðra með sér inn á veg andlegr-
ar öfugþróunar, ef þeir vissu
upp á hár, að sá vegur tæki
ekki enda hér á jörðu heldur
héldi áfram inn í sorta eilifrar
tilveru.
— Það er sannfæring min, að
ekki sé unnt að færa ungum
manni, trúlausum, efagjörnum
og villuráfandi, neina betri gjöf
en trúna á framhaldslifið. Það
er sannfæring mín, að ekki sé
með neinu öðru betur hægt að
auka stórlega likurnar fyrir því
að hann lifi jarðlífi sínu á þann
veg, að það verði honum og
þedm, sem hann bindzt nán-
um böndum, til gæfu og bless-
unar, — og jafnframt samfélag-
inu, sem hann lifir í, til heilla.
— Sú ósk, að fá að hætta að
vera til, þegar ævidögunum hér
er lokið, er ekki sæmandi nokkr
um manni. — Það er eitthvað al
varlegt að, ef ungur maður og
u.pprenna'ndi, þráir ekki að fé
að takast á við verkefni jarð-
lifsins, — og það er líka eitt-
hvað alvarlegt að, ef hann, þá
er hann lítur fram til loka
jarðævininiar þráir ekki að fá
halda áfram að lifa, og fá á
nýju tilveruskeiði að takast á
við verkefnin, sem þar ber að
höndum. Andlegt ástand ungs
manns er ekki heilbrlgt og ham
ingjuvænlegt, nema hann finni
hjá sér knýjandi þörf til afi
halda áfram að lifa, unna og
starfa — út jarðlífsárln — út i
gegnum eilífðina. — Það er ekki
hægt að færa ungum manni, efa
gjörnum og villuráfandi, betri
gjöf en trúna á lifið, lotnlngu
fyrir því, og gleðina út af því
að fá að vera þátttakandi — og
þá trú á sjálfum sér, að það
séu ævinlega einhverjir hér —
og á öðrum sviðum tilverunnar,
sem þurfi á honum að halda —
þurfi að fá að starfa með hon-
um — gleðjast með honum; —
einhverjir, sem þrái að fá að
leita hamingjunnar og andlega
þroskans i samfylgd hans. — Og
þá um leið einhverjir, sem
verða ákaflega hryggir, ef hann
bregzt þessu'm vonuim.
— Þessi trú á framhaldslífið
og á hið mikla mikilvægi þess,
er ekki reist á sandi. Þvi leng-
ur sem við reynum af alhuga að
gera okkur grein fyrir undri til
verunnar, þeim mun fleiri verða
stoðirnar, sem standa undir
þeirri trú. — Ein af þessum stoð
um er fullur skilningur á þvi, að
lífið getur ekki hafa átt neitt
upphaf. Það felur í sér hitt, að
endir þess er ekki hugsanleg-
ur. — Ef til vill er þetta sú
stoðin, sem vantrúarmennirnir
eiga erfiðast með að gera létta-
hald úr.
— Við höldum áfram. — Það
er ekki á okkar valdi að
stöðva það. — Hitt er okkar mál,
hvers og eins, hvort við höldum
áfram á vegum andlegs vaxtar
— eða andlegrar öfugþróuriar.
Mimisv. 9. októher.