Morgunblaðið - 13.01.1973, Blaðsíða 17

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. JANÚAR 1973
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. JANÚAR 1973
17

Otg«fandi hf Árvírkui', R%y?<gavSt
Pno'm'kvæmdastjóri HaraWut Svemsson.
Rilsitjórar Mattihías Johonnaason,
EyjóWur Konráð Jónsson.
Styrmir Gunrrarsson.
RftstfórnarftrfHrú; Þorbijöm Guðrmmdsson
Fréttastjóri Björn Jóihentvsson-
Augfýsintjastjöri Árni Garðar Kristinsson.
Rítstjórn og afgreiðsla Aðalstrseti 6, sími 1Ö-1Q0.
Augi'ýsingar Aðalstrtati 6, símr 22-4-90
Áskriftargj'ald 225,00 kr á 'rrvánuði irvnoniarvds
f teusasöTu 15,00 Ikr eintakið.
STAÐA ÍSLANDS
í NÝJUM HEIMI
¥ fyrradag komu forsætisráð-
* herrar Norðurlanda sam-
an til fundar hjá Norræna
félaginu á Friðriksberg í
Kaupmannahöfn, aðrir en
Ólafur Jóhannesson og
Palme, forsætisráðherra Sví-
þjóðar. Sigurður Bjamason,
sendiherra íslands í Dan-
mörku sótti þennan forsætis-
ráðherrafund fyrir hönd for-
sætisráðherra íslands og
flutti sendiherrann þar ræðu,
sem ástæða er til að vekja at-
hygli á, en í ræðu þessari
fjallaði hann um stöðu ís-
lands í nýjum heimi, um sam
skiptin við Nörðurlöndin og
um landhelgismálið. í ræðu
sinni, sagði Sigurður Bjarna-
son, sendiherra, m.a.: „Á
þeim vegamótum, sem þjóðir
Norðurlanda standa nú í
efnahagsmálum er okkur ís-
lendingum þetta efst í huga.
Enda þótt Danmörk hafi
gengið í Efnahagsbandalag
Evrópu og hinar Norðurlanda
þjóðirnar hyggi á einhvers
konar tengsl við Efnahags-
bandalagið má það ekki hafa
þær afleiðingar að draga úr
eða veikja samvinnu þjóða
okkar innbyrðis. ísland getur
ekki verið án náinna menn-
ingar- og viðskiptatengsla við
frændþjóðir sínar á Norður-
löndum. Þær geta heldur
ekki verið án menningar-
tengsla við okkur, útvörð
norrænna þjóða í vestri, þar
sem norræn saga og tunga
hefur verið varðveitt í 1100
ár. Það er heldur engin hætta
á því, að þessi menningar-
tengsl slitni, þótt nýir tímar
hafi krafizt víðtækari sam-
skipta þjóða Evrópu. Við lif-
um í nýjum heimi, sem fær-
ir lönd og þjóðir saman. fs-
land getur ekki einangrað
sig frá Evrópu. Við íslend-
ingar óskum þvert á móti að
treysta viðskiptatengsl okkar
og samvinnu bæði við þjóðir
Vestur- og Austur-Evrópu.
Við höfum þegar nána efna-
hagslega og menningarlega
samvinnu við þessar þjóðir.“
Þá vék Sigurður Bjarnason
sérstaklega að samskiptum
Norðurlandaþjóðanna og
sagði m.a.: „Við þurfum að
halda áfram að efla Norður-
landaráð og gera starfsemi
þess raunhæfari og víðtæk-
ari. Það hefur þegar unnið
mikið og gagnlegt starf þau
20 ár, sem liðin eru frá
stofnun þess. Það hefur átt
ríkan þátt í að færa þjóðir
okkar saman, auka gagn-
kvæma þekkingu og skilning
meðal stétta og starfshópa á
Norðurlöndum. Við verðum
að viðurkenna, að við höfum
ekki alltaf verið sammála
um einstök mál innan Norð-
urlandaráðs. Það er lítill
vandi að vera sammála, þeg-
ar hagsmunir þjóða og ein-
staklinga fara saman. Hitt er
erfiðara að standa saman og
styðja hver aðra, þegar hags-
munirnir rekast að einhverju
leyti á. En það er einmitt eitt
af meginhlutverkum norr-
ænnar samvinnu að sam-
ræma sjónarmiðin þannig, að
við getum stutt hver aðra,
þegatr um mikilvæg hags-
munamál er að ræða.“
Þá vék íslenzki sendiherr-
ann í Danmörku að afstöðu
norrænu félaganna á Norð-
urlöndum til útfærslu fisk-
veiðilögsögu íslendinga og
minnti á yfirlýsingu, sem
gefin var út á ársfundi sam-
bands norrænu félaganna á
öllum Norðurlöndum í nóv-
embermánuði sl., þar sem
lýst var yfir skilningi á
ákvörðun íslands.
En um leið og Sigurður
Bjarnason minnti á þessa
samþykkt norrænu félag-
anna í ræðu sinni og þakk-
aði hana, fjallaði hann einn-
ig um tillögu þá, sem flutt
var á Allsherjarþingi Sam-
einuðu þjóðanna af íslandi og
Perú um náttúruauðæfi
hafsins og þýðingu hennar
fyrir íslendinga og benti á,
að þessi tillaga hefði verið
samþykkt á Allsherjarþing-
inu, en allar sendinefndir
Norðurlandaþjóða nema Is-
lands hefðu setið hjá við at-
kvæðagreiðsluna. Kvað sendi
herrann íslendinga líta á
samþykkt þessarar tillögu,
sem öflugan stuðning við
baráttu þeirra fyrir 50 sjó-
mílna fiskveiðitakmörkum
og landgrunni í heild, en jafn
framt sagði Sigurður Bjarna-
son, að hann teldi bæði rétt
og skylt að geta ummæla
Ólafs Jóhannessonar, for-
sætisráðherra í áramótaræðu
hans, þess efnis, að Islend-
ingar væru bæði hryggir og
gramir yfir afstöðu Norður-
landanna til tillögu íslands
og að hún væri okkur óskilj-
anleg.
Ingólfur Jónsson:
Ráðherrar vilja sameina
Búnaðarbankann og Útvegsbankann
í SEINNI tóð hcfui' nokkuð
verið rætt rnn bankamál hér
á landi, bæði á Alþingi og í
blöðuníum. Tala ýmsir um, að
bankarnir séu óþarflega
margir og bankakerfið of
dýrt. 1 framhaldi af þessu
taíi hefur bankamálaráð-
herra skipað nefnd til þess
að gera tillögur um breyting-
ar á bankakerfinu og um
sameiiningu banka. Nefndin
hefur ekki enn sikilað áliti
og liggur því ekki fyrir,
hvaða tillögur hún kemur til
með að gera.
Bankar eiga ekki langa
sögu hér á landi. Lög um
fyrsta bankann, Landsbanka
íslands, voru samþylckt 1885.
Bankinn tók til starfa 1. júlí
1886 í húsi Sigurðar Kristj-
ánssonar við Bakarastíg.
Bankinn var i fyrstu aðeihs
opinn tvisvar i viku, tvo
tíma í senn. Fyrstt banka-
stjóri var Lárus J. Svein-
björnsson yfirdómari. Áður
en Landsbankinn var stof n-
aður voru nokkrir smáir
sparisjóðii' starfandi i land-
inu. Peningar voru litlir í
umferð, en þeir sem fé áttu
geymdu það venjulega
heima. Landsban.kinn dafnaði
og blés brátt lífi í atvinnu-
vegi landsmanna. Saimkvæmt
lögum var hlutverk bankans
að sinna öllum atvinnugrein-
um þjóðlífsins.
Lsmdsbankinn er öflugasti
og langstæiisiti baniki lands-
ins og þjónar enn þvi hliut-
verki, scm honum var í
fyrstu ætlað að gera. Árið
1901 voru samþykkt lög um
hlutafélagsbanka. Banka-
stofnunin fór fram í Kaup-
mannahöfn 1903. Með stofn-
un bainikans var flutt inn i
iandið talsvert erlent fjár-
magn, mdðað við þann tíma.
Islandisbanki lenti í . miklum
f járhagsörðugleikum 1929—
1930. útvegsbanki Islands h.f.
var þá stofnaður og var Is-
landsbamki iátinn renna inn í
hann. Árið 1957 voru hluita-
bréf Útvegstoankans, sem
voru í einkaeign, tekin eign-
arnámi og varð Útvegstoank-
inn þar með ríkisbainki að
öliu leyti. Búnaðarbanki Is-
lands tók til starfa 1. júli
1930. Aðdraganda að búnað-
arbanka i landimu , má rekja
til aklamöta. Þá var Ræktun-
arsjóður Islands stofnaður
með lögum frá 2. mai 1898.
Ræktunarsjóður lánaði til
ræktunar og upptoyggiragar í
sveitum og varð til þess að
ýta mjög undir framfarir í
landbúnaðinum. Búnaðar-
bankinn er þriðji rikisbank-
inn og hefir starfað í rúm-
lega 40 ár. Á því timabili
hefur mikil breyting orðið .í.
íslenzku þjóðlífi. Uppbygging
og fraimfarir hafa orðið mjög
miklar. Búnaðaibainkinn hef-
ur átt stóran þátt i þeirri
þröun og öru framkvæmd-
um,- sem orðið hafa í land-
búniaðinum. Auk þess að
veita lán til landbúnaðarins
úr sérdeildum bankans, hefur
Búnaðairbankimn öll veinijuleg
bankaviðskiþti. Er Búnaðar-
bankinn nú annar stærsti
bamkinn í landiinu. Þegar tal-
að er um útþenslu í banka-
kerfinu, er rétt að mánnast
þess, að ríkisibanikai'nir þrir
hafa starfað um áratuga
skeið. Vera má, að ýmsurn
finnist útibú ríkisbanikanna
vera of mörg og að þvi leyti
sé um óþarfa útþeinslu að
ræða. í>að er á valdi ríkis-
stjórnar og Seðlabankan®,
hversu mörg ban.kaútibú eru
Ingólfur Jónsson
leyfð. Það getur orðið verk-
efni fyrir bankamálanefndma
að kynna sér, hvaða héruð
úti á landi eða bæjarhlutar i
kaupstöðum telja sig geta
verið án þeirrar þjónustu,
sem banikaútibúin eða um-
boðsskrifstofur frá bönkum
veita.
KNDl RSKOtH N MA
KKKI FI.AU.STKA AF
Einkabankarnir eru til
komnir á síðustu tveim ára-
tugum. I ðna ða r ba.nkin n h.f.,
tveir verzlunarbankar og Al-
þýðubankinn. Nokkrir all-
stórir sparisjóðir eru einnig
starfandi ásamt bönlkunum.
Mörg útibú eru starfrækt á
vegum einkabanikanna. Það
getur talizt réttmætt að
sikipa nefnd sérfróðra mannia
til þess að gera athugun á,
hvort unnt sé að breyta
bankakerfinu til hagsbóta
fyrir atvinnuvegina og þjóð-
arheiidina. Slik athugun hlýt-
ur að taika lan.gan tíima ef
hún á að verða til gagns.
Bankamálancfndin, sem nú
er starfandi mun hafa gert
sér fulia grein fyrir því.
Margir urðu umdrandi, þegar
þvi var lýst. yfir á Aiþinigi í
desemtoermánuði sl., áður en
bankanefndin hafði lokið
störfum, að nú í vetur yrði
laigt fram frv. um samein-
ingu banka. Þjóðviljinn skýr-
ir einnig frá því 19. des., á
þessa leið:
„Til þess að draga úr
kbstnaði við yfirbyggiiniguna
er ákveðið að leggja fram á
þessu þingi frv. um samein-
ingu banka og hagrasðingu í
bankakerfinu." Þegar rætt er
uni sameining'u banka hefur
ákveðið komið fram að átt
er við Búnaðarbankann og Út
vegsbankann. Ekki hefur
F'ramhald á bls. 18.
Jónas H. Haralz:
VELFERÐARRIKI
■ ■
A VILLIGOTUM
Ekki fer tvennum skoðunum
um, að undanfarin 4 til 5 ár
hafi verið ár mikilla umskipta.
Nýir vindar hafa blásið um
heiminn, ný markmið hafa komið
til sögunnar í þjóðmálum yfir-
leitt og í efnahagsmálum sér í
lagi, og' nýjar leiðir hafa verið
valdar í sókn að markmiðum.
Annað andrúmsloft en áður hef
ur verið ríkjandi í þeim heimi,
sem við þekkjum bezt, í Vestur-
Evrópu og í Bandarikjunum.
Meiri erfiðleika hefur gætt í
stjórn efnahagsmála. Verðbólga
hefur farið vaxandi en hagvöxt-
ur minnkandi, og atvinnuleysi
hefur aukizt. Meiri ágreiningur
... ;ur verið í stjómmálum en
áður .‘<7 meiri átök, ekki aðeins
á milli s.Júrnmálaflokka, heldur
& milli einstakra hópa. 1 sumum
löndum hefur þessi ágreiningur
jafnvel leitt til ofbeldisaðgerða.
Jafnframt hefur mjög gætt óþoi
inmæði og óánægju í flestum
þessara þjóðfélaga og það ekki
sizt í þeim, sem talin hafa verið
komin lengst áleiðis bæði í efna-
hagslegri velmegun og í al-
mennri velferð þegnanna.
Nefna má í þessu sambandi lönd
eins og Svíþjóð og Bandaríkin,
raunar einnig Þýzkaland og
Bretland. Áhrif fjölmiðla hafa
farið vaxandi, ekki sizt vegna
tilkomu sjónvarpsins, og þetta
hefur átt þátt í að móta and-
rúmsloft og atburði þessara ára.
Það er þvi von, að spurt sé,
á hvaða leið við séum stödd? Er
velferðarríkið, sem verið hefur
við lýði síðan styrjöldinni lauk,
að breytast í grundvallaratrið-
um? Er það efnahagskerfi, sem
við höfum búið við á árunum
eftir styrjöldina, að taka stakka
skiptum? Ef svo er, hvert stefna
þá þessar breytingar? Horfa
þæi til hins betra eða til hins
verra? Er ástæða til að spyrja,
hvort velferðarríkið sé á villi-
götum? Um þetta efni er fjall-
að í því spjalli, sem hér fer á
eftir, þau umskipti, sem orðið
hafa, eðlí þeirra og orsakir og
horfurnar framundan.
1 upphafi er rétt að rifja upp
megineinkenni þess þjóðfélags
og þess efnahagskerfis, sem
•spratt úr tímabili kreppu og
styrjaldar og segja má, að stað-
ið hafi í blóma í Vestur-Evrópu
og í Bandaríkjunum frá þvi í
kringum 1950 fram undir 1970.
Þau markmið, sem fylgt var í
efnahagsmálum á þessu tímabih,
voru, eins og alkunnugt er, aðal
lega hagvöxtur, næg átvinna og
félagslegt öryggi. Þetta voru
höfuðmarkmiblt. En samhhða
var leitazt við að ná ýmsum öðr
um markmiðum, s '•m voru ekki
fyrst og fremst maramið í sjálfu
sér, heldur stuðluðu að fram-
gangi aðalmarkmiðani.3. Á með-
al þeirra voru aukning alþjóða-
viðskipta, jafnvægi í gteiðslu-
jöfnuði við önnur lönd og jafn-
vægi inn á við, þ.e.a.s. að -erð-
bólga keyrði ekki úr hófi fr„*n.
Það er alkunnugt, að mikill ái
angur varð á þessu tímabiM við
að ná þessum markmiðum og
betri árangur en nokkru sinni
áður. Nefna má sem dærni um
þetta, að á áratugnum 1960 til
1970 náðist í Vestur-Evrópu,
Norður-Ameríku og Japan hag-
vöxtur, sem nam að meðaltali
um eða yfir 5% á ári, samhliða
því, að verðbólga nam ekki
meiru en 3% á ári. Ekki var
heldur um neitt teljandi at-
vinnuleysi að ræða. Jafnframt
hafði, eins og alkunnugt er, víð
tækt kerfi almannatrygginga
verið byggt upp og sífellt auk-
ið. Með því skapaðist félagslegt
öryggi, sem áður hafði ekki
þekkzt í svipuðum mæli. Þau
höfuðmarkmið, sem áður eru
nefnd, náðust því öll i ríkum
mæli. Samfara þessum efnahags
lega árangri, ríkti einnig mikið
stjórnmáflaiegt og félagslegt
jafnvægl i þessum löndum.
Grundvallarágreiningur var
ekki á milli stjórnmálaflokka i
viðhorfum til málefna Mðandi
stundar og til aðferða og mark-
miða í stjórn efnahagsmála. Það
var að vísu alltaf til staðar
grundvallarmismunur í stjórn-
málaskoðunum og í lífsskoðun-
um, hugmyndafræðilegur
ágreiningur, ef svo mætti segja.
F.n þegar staðið var frammi
fyrir raunverulegum vandamál-
um, þá var tekið á þeim á svip
aðan hátt, hvort sem þeir, sem
fóru með stjórn, voru íhalds-
flokkar, eins og t.d. brezki
íhaldsflokkurinn eða verka-
mannaflokkar, eins og t.d.
brezki verkamannaflokkurinn. 1
meginatriðum fylgdu allar
stjórnir svipuðum sjónarmiðum.
Ef reynt er í stuttu máli að
ly.-a því hagkerfi og því þjóð-
félagi, sem vikjandi var á þess-
um u.þ.o. 20 \rum, má segja, að
í grundvallaratriðum hafi verið
byggt á frjálshyggju, þ.e.a.s. á
frjálsu neyzluvah einstaklinga
og frelsi fyrirtækja til að taka
ákvarðanir um framleiðslu og
fjárfestingu. Jafnframt þróaðist
þessi frjálshyggja innan ramma
markvissrar stjómar efnahags-
mála, sem ríkisvaldið og stofnan
ir þess framkvæmdu. Hér var
um að ræða stjórn peningamála
og fjármála, en að nokkru
stjórn verðlags- og launamála.
Jafnframt var áætlunargerð
beitt að vissu marki og á viss-
an hátt, ekki áætlunargerð, sem
felur í sér fyrirskipanir, held-
ur áætlunargerð sem felur í sér
almenna stefnumörkun og yfirlit
um almennar þróunartilhneiging
ar. Eignaréttur yfir atvinnu
tækjum var í meginatriðum í
höndum einstaklinga, hlutafé-
laga, víða almenningshluta-
félaga, en jafnframt að tals-
verðu leyti einnig í höndum op
inberra aðila, þar á meðal rík
isins sjálfs. í sjálfu sér skipti
það þó ekki neinu höfuðmáli,
hver eignarétturinn var, vegna
þess að þær ákvarðanir, sem
máli skiptu, voru teknar í fyr-
irtækjunum sjálfum og af ein-
staklingunum en ekki af neinu
almáttugu ríkisvaldi. Jafnframt
má telja, að á þessu tímabili
hafi áhrif starfsmanna innan
fyrirtækjanna farið vaxandi, þ.
e.a.s. að atvinnulýðræði haíi
aukizt. Mikilvægt atriði í þessu
efnáhagskerfi var markaðurinn.
Því að ekki er gagn að því, að
ákvarðanir séu teknar hjá ein-
stökum einingum efnahagskerf-
isins, í fyrirtækjum og á heim-
ilum, nema þær einingar, sem
ákvarðanir taka, hafi nægan
kunnugleika um veruleikann i
kringum sig. Þetta gerist fyrir
tilstuðlan markaðsins. Hlutverk
hans er að miðla uppiýsingum
um kostnað við framleiðs'u og
um óskir manna. Þess vegna er
það meginatriði, að markaðskerf
ið miðli réttum upplýsmgum, að
það sé ekki brenglað. Telja má,
að þrátt fyrir verðlagseftivlit á
vissum tímum og í vissum lönd
um, og þrátt fyrir ýmis'egt ann-
að, sem truflunum veldur, þá
hafi þessi hluti heims á þcssu
tímabili þó búið við markaðs-
kerfi, sem í grundvallaratrið-
um hafi verið óbrenglað.
1 stuttu máli má segja, að
þarna hafi verið ríkjandi frjáls
hyggja með ivafi skipulags-
hyggju, þar sem jafnframt hafi
verið lögð vaxandi áherzla á fé-
lagslegt öryggi á grundvelli al
mannatrygginga. Það hagkerfi,
sem hér hefur verið lýst, er oft
kallað „blandað hagkerfi". Það
sem þá felst i orðinu „blandað",
er einmitt það sama og felst í
orðunum „frjálshyggja með
ívafi ski pulagsh yggj u“. Ha.gkeirf-
ið byggist á frjálsum markaði,
þar sem ákvarðanir eru teknar
hjá fyrirtækjum og af einstakl-
ingunum, en jafnframt er um að
ræða einbeitta almenna stjórn
efnahagsmála og mikla uppbygg
ingu almannatrygginga.
Hvaða breytingar hafa þá orð
ið í þessum efnum, á undanförn
um árum? Rétt er að aðgreina
umræðumar um þetta í umræð-
ur um breytingar á markmiðum
annars vegar og í umræður um
breytingar á þeim leiðum, sem
farnar eru að markmiðunum,
hins vegar. Við skulum þá fyrst
tala um markmiðin. Það er
skemmst frá því að segja, að ný
markmið hafa komið til sögunn
ar, sem áður gætti lítið, eða
minna en nú. Einnig hefur ver-
ið lögð meiri áherzla á önnur
markmið -heldur en þau, sem
mest áherzla var lögð á áður.
Aukin tekjujöfnun er eitt það
helzta þessara markmiða. Yfir-
leitt er nú lögð meiri áherzla
en áður á aukið jafnrétti eða
réttlæti í þjóðfélaginu. Bætt
kjör fyrir einstaka hópa innan
þjóðfélagsins eru ofarlega á
dagsikrá, t.d. fyrir námsifólk, kon
ur sem starfa utan heimilis, ein-
stakar starfsstéttir í þjóðfélag-
inu og ekki sízt fólk, sem býr i
sérstökum landshlutum. Byggða
stefna, sem nú er svo kölluð,
hefur orðið æ mikilvægara við-
fangsefni. Jafnframt þessu hafa
skoðanir breytzt allmjög varð-
andi það, hvað sé talið þolan-
legt atvinnuleysi. Á árunum
fyrst eftir styrjöldina var ekki
talið óeðlilegt, að atvinnuleysi
gæti orðið allt að 5% af mann
afla. Nú er varla nefnd hærri
tala um atvinnuleysi sem unnt
sé að þola, en uim 2%. Síðast
en ekki sízt hafa umhverfis-
vandamálin komið til sögunn-
ar, en um það þarf ekki að fara
mörgum orðum, svo mjög sem
þau mál hafa verið á dagskrá.
I stuttu máli má telja, að allt
það, sem nú hefur verið nefnt,
feli i sér, að meiri áherzla en
áður sé lögð á félagsleg sjónar-
mið en minni á hrein efnahags-
leg sjónarmið, á efnahagslegar
framfarir og hagvöxt. Mestu öfg
ar, sem þessi tilhneiging hefur
náð, er sú stefna, sem kölluð er
„núllvöxtur", sem náttúruvís-
indamenn aðallega hafa beitt
sér fyrir. Sú stefna setur það
sem markmið, að hagvöxtur
verði enginn og telur, að þjóð-
félagsleg vandamál, einkum um-
hverfisvaldrjmáliin leysist ekki á
öðrum grundvelli.
Áður en lengra en farið út í
þessa sálma, er vert að snúa
huganum að því, hvernig stend-
ur á þessari breytingu. önnur
eins breyting á viðhorfum og
orðið hefur á síðustu árum hlýt
ur að eiga sér veigamiklar or-
sakir. Ég ætla að benda á tvær
meginástæður. í fyrsta lagi er
komin til sögunnar ný kynslóð,
sem hefur alizt upp á velgengn
istíma hins blandaða hagkerfis
á árunum 1950—1970, kynslóð,
sem hefur lifað við betri kjör
og fengið meiri menntun en
nokkur kynslóð á undan henni
En jafnframt þekkir þessi kyn-
Jónas H. Haralz
slóð ekki þá erfiðleika, þau
miklu vandamál, sem voru ræt-
ur þeirrar efnahagsstefnu, sem
mótaðist á árunum eftir styrj-
öldina. Hún þekkir ekki kreppu
árin, ekki atvinnuleysi þeirra
tíma og ekki styrjaldarárin.
Þessi unga kynslóð er, eins og
allar ungar kynslóðir, óánægð
og óþolinmóð, en hún er jafn-
framt tiltölulega fjölmennari
heldur en kynslóðirnar á und-
an henni. Hún finnur þess
vegna mátt sinn og megin í rík-
um mæli. Annað atriði, sem ekki
skiptir minna máli, er sá mikti
árangur, sem náðst hefur í
sókninni að þeim marknv.öum,
sem stefnt var að á undanförn-
um tuttugu árum. Ekkert knýr
fram umskipti eins mikið og mik
ill árangur. Þau markmiú, sem
náðst hafa í ríkum mæli, verða
ekki eins eftirsóknarverð og áð-
ur. Hin mikla velmegun, sem
skapaðist á þessum árum, út-
rýming fátæktarinnar eins og
við munum eftir henni, sem
eldri erum, gerði það kleift, að
takast á við ný viðfangsefni, fara
að hugsa um ný vandamál, sem
áður skiptu minna máli. Við
skulum t.d. ekki ímynda okkur,
að mengun hafi ekki í raun og
veru verið alvarlegt vandamál í
iðnaðarríkjunum allt frá því á
síðustu öld. Meðan meginhluti
þjóðanna lifði við sult og seyru,
þá fannst mönnum það hins veg
ar ekki skipta öllu máli, hversu
hreint loftið væri, sem þeir önd-
uðu að sér. En þegar búið er að
ná miklum efnahagslegum ár-
angri, þá fer þetta að skipta
máli, þá er grundvöllur fyrir
hendi til þess að fara að sinna
verkefni sem þessu.
Við skulum taka eftir þremur
höfuðeinkennum þessara mark-
miða, sem nú hafa verið rædd.
1 fyrsta lagi er erfitt að skil-
greina þau nákvæmlega. Þegar
talað er um hagvöxt, þá er það
tiltölulega einfalt mál. Átt er
við vöxt þjóðarframleiðslunnar,
og hann er unnt að mæla til-
tölulega nákvæmlega. Að vísu
er nokkuð álitamál, hvernig
mæMngin eigi að fara fram í ein
stökum atriðum, hvað eigi að
taka með og hvað ekki. I grund
vailaratriðum vitum við þó,
hvað verið er að tala um, við
getum sagt, að hagvöxturirm
hafi verið svona og svona mik-
ill upp á tíunda hluta úr prós-
entu. Sama gildir um atvinnu-
leysið. Tiltölulega auðvelt er að
mæla það. Enda þótt álitamál
geti verið, hvort mæMngarnar
séu sambærilegar frá einu landi
til annars, vitum við þó, um
hvað verið er að tala. Þegar
kemur að tekjujöfnun á hinn
bóginn, þá er komið út á hálan
is. Ég sat á sl. sumri norræna
hagfræðingaráðstefnu. Eitt um-
ræðuefnanna var tekjujöfnun,
og þá einkum hvernig hún hefði
þróazt á Norðurlöndum á und
anförnum árum. Það var næsta
ótrúlegt, hvað skoðanij- um
þetta voru mismunandi, hversu
erfitt virtist vera að átta sig á
því, hvað raunverulega hefði
gerzt, svo ekki sé minnzt á,
hversu erfitt er að segja, hvað
tekjujöfnun raunverulega sé
eða hver áhrif hún hafi. Þetta
sama gildir að meiru eða minna
leyti um öll þessi nýju markmið.
Erfitt er að festa á þeim hend-
ur. Hvað er þjóðfélagslegt rétt
læti. Hvað er réttlæti fyrir einn
hóp manna, samanborið við ann
an? Einn hópurinn ris upp í
þetta skiptið og krefst réttlæt-
is, eða einhver gerir það fyrir
hans hönd. Á morgun er það
einhver nýr hópur. Sé eitthvað
gert til þess að fullnægja kröf
um éins, þá koma undir eins
fram kröfur frá öðrum. Þetta
er frjósamur akur fyrir hvers
konar lýðskr-umara. Uan leið er
þetta kjörinn vettvangur fvrir
fjölmiðla, sem ekki er stjórnað
af mikilli ábyrgðartilfinningu.
Þetta var fyrsta atriðið. í
öðru lagi skulum við taka eftir
því, að þessi markmið stangast
á. Þeger stefnt er að eflingu hag
vaxtar, þurfa hagsmunir ekki
að rekast á. Allir geta verið sam
mála um þetta, atvinnurekand-
inn, verkamaðurinn bóndinn,
hver sem er. Enginn árekstur
felst i því, að öll kakan stækki,
þá getur hver og einn fengið
sinn skerf. En þegar um er að
ræða tekjujöfnun, þá felst yfir-
leitt í því, að tekið sé af ein-
um, það sem annar gæti fengið.
Sama máli gildir oftast um rétt-
indi fyrir einn hóp, að þau fela
í sér skerðingu réttinda fyrir
annan. Ef veita á fólki á lands-
byggðinni sérstök réttindi, hlýt
ur það að bitna á borgarbúum.
Öll þessi markmið eru þessa eðl
is. Tökum kjör námsmanna sem
dæmi, mál, sem mjög hefur ver-
ið á dagskrá. Hvað með jafn-
aldra þeirra, sem ekki ganga í
skóla? Hvernig er hægt að veita
námsmönnum háa styrki eða
hagstæð lán, án þess að það
komj fram i sköttum allra þegn-
anna og þar á meðal sköttum
þeirra eigin jafnaldra, sem ekki
njóta þeirra hagsbóta, sem nám
ið hlýtur að fela i sér? Eða
konurnar, sem vinna utan heim
iMs, og konur sem vinna heima
Ef sjá á konum, sem vinna ut-
an heimilis, fyrir fullkomnum
barnaheimilum fyrir börn sín,
hver á að greiða það? Það hlýt
ur þjóðfélagið að gera á einr.
eða annan hátt og þar á meðal,
og e.t.v. ekki sízt, konurnar,
sem kjósa að vinna heima og
leysa það hlutverk af hendi sem
barnaheimilin eiga að leysa fyr
ir hinar konurnar. Þannig rek-
ast hagsmunir meira eða minna
á. Þessi markmið hljóta því að
vera jarðvegur fyrir þjóðfélags
legan ágreining, deilur og sundr
ung.
Þetta var annað atriðið.
Þriðja atriðið er, að þau mark-
mið, sem hér eru til umræðu,
eru erfið i framkvæmd, og það
er umfram allt erfitt að fram-
kvæma þau með almennum að-
gerðum. Það er unnt að efla hag
vöxt með almennum aðgerðum í
peningamálum og fjármálum, án
þess að verið sé að skipta sér
af ákvörðunum einstaklinga eða
fyrirtækja. En til þess að ná
hinum markmiðunum verður oft
að grípa til beinna og sérstakra
ráðstafana, m.ö.o. ríkisvaldið
verður að fara að skipta sér af
miklu fleiri einstökum atriðum
en það hefði annars gert. Jafn-
framt er sótt að markmiðum
eftir pólitískum leiðum. Þar
sem stjórnmálabarátta snýst
fyrst og fremst um yfirráðin
yfir rikisvaldinu, verður þetta
til þess að efla ríkisvaldið, til
þess að reynt sé að ná mark-
miðunum með sérstökum aðgerð
um þess.
Af þeim ástæðum, sem nö
hafa verið raktar, má telja, að
þessar breytingar allar hljóti að
fela í sér efling skipulags-
bvggju. Minni áherzla er lögð á
almenna stjórn efnahagsmála,
meiri áheizla á beinar aðgerðir,
meiri afskipti af fyrirtækjum,
meiri afskipti af einstaklingum.
Jafnvægið hefur breytzt. Það
hefur færzt frá frjálshyggju yf
ir í átt til skipulagshyggju, þar
sem þau svið efnahagslífsins,
þar sem frjálshyggjan ræður,
verða æ þrengri og markaðs-
kerfið sem upplýsingamiðlarl
verður æ óvirkara.
Rétt er að kanna nokkrar af
afleiðingum þessara breytinga í
einstökum atriðum. 1 fyrsta lagl
á sér stað mikil aukning opin-
berra útgjalda i hlutfalli við
þjóðartekjur. Þetta hefur gerzt
i öllum þeim löndum, sem ég
hefi áður nefnt. í Danmörku
hafa opinber útgjöld sem hluti
af þjóðarframleiðslu aukizt úr
u.þ.b. 30% 1960 í atlt að 40%
1970. 1 Svíþjóð, sem var á und-
an öðrum löndum í þessu eins
og í mörgu öðru, var hlutfall-
ið orðið upp undir 40% þegar
1960. Þar er það nú um 46%.
Þessu lík er sagan víðast hvar.
Hér á landi tókst fyrrverandi
Framhald á bls. 23.