Morgunblaðið - 13.01.1973, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. JANÚAR 1973
23
— Velferðarríki
Framhald af bls. 17.
ríkisstjórn, beinlínis vegna ein-
beittrar stefnu, að halda þessu
hlutfalli allmikið niðri þennan
sama áratug, þannig að það óx
ekki mikið yfir 30%. Nýjar
áreiðanlegar tölur eru ekki fyr
ir hendi, en hver og einn getur
sagt sér sjálfur hvað muni hafa
gerzt á s.l. 2 árum í þessu efni
hér á landi.
Annað atriði er, að markaðs-
kerfið aflagast, m.e. vegna þess,
að rikisbúskapurinn verður
iniklu umfangsmeiri en áður og
að í ríkisibúsikapinum er markaðs
lcerfið ekki notað, eða ekki not-
að nema í hverfandi mæli. Jafn-
framt hefur markaðskerfið aflag
azt af öðruim ástæðum. Ríkisvald
ið hefur gripið í taumana með
verðlagseftirliti, með verðstöðv-
um, með styrkjum til fyrirtækje,
með beinum afskiptum af öðru
tagi.
1 þriðja lagi hefur oiðið mik-
il breyting á aðstöðu fyrirtækj-
arna. Ágóði þeirra hefur ninnk-
að, fjárráð þeirra eru minini, fjár
festing í atvinnulifinu hefur til-
hneigingu til þess að dnagast
saiman og fyrirtækin eru háðari
bönkum og ríkisvaldi í sam-
bandi við fjáröflun heldur en
þatu voru áður. Vaxandi
tortryggni gætir á milli atvinnu-
fyrirtækja og rikisvalds. Þetta
er mjög áberandi i Svíþjóð.
Jafnframt er þó augljóst,
að stjórnendur fyrirtækj-
anna hafa mikla aðlögunarhæfi-
leika, þeir laga sig að þessum
nýju aðstæðum, finna ieiðir til
þess að vinna með ríkisvaldánu
og það oftast á þann kátt, að
efnahagskerfið og einkum mark-
aðskerfið aflagast. Þetta er einn
ig áberandi í Svíþjóð. Svíar tala
um ,,mygelsamhallet“. Það er
þjóðfélag, þar sem myndast eins
konar bandalag á milli rik-
isvaldsins og atvinnulifsins, þar
sem atvinnulífið sækir stuðninig
til ríkisvaldsins en gengur jafn-
framt erirnda þess. Jafnframt fel-
ur þetta í sér, að atvinnufyrir-
tækin eru ekki lengur rekin út
frá þeim efnahags- og sam-
keppnissjónarmiðum, sem áð-
ur voru rikjandi.
1 fjórða lagi má nefna breyt-
ingu á afstöðu manna ti'l vinnu,
til framtaks og til sparnaðar.
Það er að sjálfsögðu enginn vafi
á, að hugur manna til þess að
vinna, til þess £_ð takast á við
vandamál og til þess að spara
fé, hefur verið einn helzti afl-
vakiinn að baki þeirra efnahags-
legu framfara, sem orðið hafa s.l.
200 ár. Nú er þessi hugur að
dofna, einkum í þeim löndum,
sem lengst eru komin á
braut velmegunar og velferðar.
Menn hafa ekki áhuga fyrir að
vinna langan vinnudag, vilja
fara snemma á eftirlaun og sjá
ekki ástæðu til að safna spari-
fé. Háir skattar og miklar trygg
ingar hljóta til lengdar að hafa
élhrif í þessa átt. Menn vilja
ekki lengur leysa málin sjálfir,
heldur ætlazt til þess að aðrir
geri það, og þá umfram allt rik-
isvaldið.
Hverjar eru þá almennar af-
leiðingar þessara breytinga, ann
ars vegar á efnahagslífið, hins
vegar á þjóðfélagið yfirleitt? Að
því er efnahagslífið snert-
ir, verður mun erfiðara en áður
að ná þeiim efnahagslegu mark-
miðum, sem sótzt hefur verið eft
ir fram að þessu og enn skipta
miklu máli. Það verður erfiðara
að ná hagvexti, verðbólga verð-
ur meiri og það verður jafn-
fraimit erfiðara að halda uppi
atvinnu. Þette stendur í
nánu sainbandi við það, sem áð-
ur hefur verið sagt um breyt-
inigu á afstöðu manna til vinn-
unnar, um breytingu á aðstöðu
fyrirtaikja, um aflögun verðkerf
isins og um aukningu opinberra
útgjalda. En skiptir þetta
þá máli ? Gerir það nokkuð tii,
þótt hagvöxtur mininki? Þurfum
við á meiri velmegun að halda?
Ég held, að það væri mikill mis
skilningur að fallast á slíkar
skoðanir. Til þess að geta feng-
izt við þau vandamál, sem fram-
undan eru, hver svo setm þau
eru, hvort sem um er að ræða
aukið þjóðfélagislegt réttlæti,
eða mengunarvandamál, þurfum
við að hafa meiru úr að spila.
Hagvöxturinn er ekfci að-
eins auðveldcista heldur I raun
og veru eina færa leiðin til þess
að leysa slík vandamál og jafn-
framt eina leiðin til þess að leysa
þessi vandamál án vaxandi þjóð
félagslegrar sundrungar. Sé hag
vöxtur nægilegur er hægt að
sinna þessum málum, án þess að
verið sé að ganga á rétt og hlut
einhvers annars. Sérfræðing
ar telja, að iðnaðarliöndin geti
á einum áratug ráðið við megin
vandann í umhverfismálunum
með þvi að nota hlutia af eðli-
legum hagvexti til þessara þarfa.
Ef hagvöxturinn er l.ins vegar
litill sem enginn, þá verður að
leysa vandamálið með skerðingu
í öðrum greinum. Sama máli gild
ir, ef gera á meira fyrir byggð-
irnar. Ef hagvöxturinn er nægi
lega mikill, er unnt að gera þetta
án þess að skerða hag borgar-
búa, en ef hagvöxturinn er lít-
ill sem enginn verður ekki hjá
því komizt. Það er einmitt hag-
vöxturinn, sem umfram alllt hef-
ur s'kapað þjóðfélagsdegt jafn-
vægi á undanfömum áralugum
og hlýtur að geta gert það einn-
ig í framtiðinni.
Ef litið er á þjóðfélagið
í heild, er ekki síður um ugg-
vænlega þróun að ræða. Það er
eðli lýðræðisþjóðfélags, að
ákvarðanir eru teknar viða,
á heimilum, í fyrirtækjuim, i sveit
arfélögum, í héruðum. Það er í
raun og veru aðeins hin almenna
stefna, sem er mótuð á
einuim siteð, af ríkisvaldinu
sjálfu. Á sínum tíma, þegar þjóð
ríkið myndaðist, var það mikill
áfangi í lýðræðisátt, vegna þess
að þjóðrikið varð til úr stærri
heiid. Þeger þjóðir urðu sjálf-
stæðar fluttist valdið frá mið-
depli út á við. Þetta hafði mikla
þýðingu fyrir allar framfarir,
eins og við þekkjum bezt frá því
að við fengum heimastjórn 1904,
og ákvarðanavaldið fluttist frá
Kaupmannahöfn og hingað
heim. En þegar nú er stefnt að
því að efla vald þjóðrikisins, er
í raun og veru /erið að stefna
í öfuga átt frá því sem var, þeg
ar þjóðríkið varð til. Verið er
að taka áhrif og völd, sem væru
betur komin annars staðar, og
færa þau til miðdepilsins.
Við getum í stuttu máli sagt, að
sá viti gjörst hvar skórinn
kreppir, sem ber hann á fætin-
um. Grundvallamtriðið í stjóm
efnahagsmála er einmitt að koma
ákvörðunum þannig fyrir, að sá
tafci þær, sem ber skóinn á fæt-
inum. Inntak stjómvizku er ein-
mitt þetta. Þjóðfélag, þar sem rík
isvaldið eflist fram úr hófi, er
illa virkt þjóðfélag, sem verður
lítið úr því, sem það hefur handa
á milli, nýtir ekki framleiðslu-
þætti sína sem skyldi, og verð-
ur minna úr gæðunum en unnt
væri. En það er einnig ógeðfellt
þjóðfélag, sem leggur helsi á
sköpunar- og athafnamátt manna
og spillir þeim, sem völd-
um safna og yöldurn beita i jafn
Íniklum mæli og það þrúgar þegn-
ana.
Nú munu menn spyrja, hvort
hér sé ekki máluð of dökk mynd.
Jú, að vissu marki. Eðli þjóðfé-
laga er að leita jafnvægis. Sé
farið of langt í eina áttina, ger-
ist eitthvað, sem beinir straumn
um aftuir til baka. ’érhver kraft
ur á sitt mótvægi. Að verki eru
sjálfvirk öfl, sem vinna gegn
þeirri þróun, sem ég hef verið
að lýsa. Framvinda visinda,
tækni, menntunar og skipu-
lags er eitt þessara sjálfvirku
afla. Sú framvinda gengur sinn
gang jafnt og þétt og hef-
ur margvísleg áhrif, ekki sizt á
hagvöxtinn. Ég býst við, að ekki
sé unnt að stjóma efinahagsmál-
um svo illa, að sú framvinda
miuni samt sem áður ekki leiða
til nokkurs hagvaxtar. Áhrif sí-
vaxandi allþjóðlegra samgangna
og alþjóðl'egra viðskipta eykur
samkeppni og hefur hag-
stæð áhrií til að auke hagvöxt,
draga úr verðbólgu og bæta at-
viinnuástand. Ekki virðist held-
ur sennilegt að aftur verði far-
ið að byggja upp múra tolla og
hafite landa á milli, eins og gert
var eftiir 1930, þó að nokkurra
tilhneiginga í þá átt hafi gætt á
undanförnum árum.
Enda þótt allt þetta sé mikil-
vægt, þá er það þó afl stjórn-
málanna, sem mestu máli skipt-
ir. Menn eru þrátt fyrir alllt,
sinner eigin gæfu smiðir í veru-
legurn mæli, a.m.k. í lýðfrjáls-
um löndum. Við getum sjálf haft
áhrif á það efnahagskerfi og það,
þjóðfélag, sem við lifum í. Þetta
gerist fyrst og fremst fyrir áhrif
stjórnmálalegrar baráttu og at-
hafina. Þá er komið að þvi að
spyrja, hvert stjórnmálaflokkur
eigi að stefna, sem öðlazt hefur
skilining á þeim málum, sem hér
um ræðir, og sem vill
freista þess, að leiða veliferðar-
ríkið af villigötum. Við skulum
þá aftur spyrja bæði um mr.rk-
mið og leiðir. Hvaða markmið á
að setja? Hvaða leiðir á
að reyna að fiara?
Að því er markmiðim snertir
vildi ég fyrst og fremst leggja
áherzlu á jafnvægi í vali þeirra
og skilning á eðli þeirra. Ekki
kemur til greina a*J hafina þeim
nýju mankmiðum, sem hafa ver-
ið svo ofarlega á baugi síðustu
árin og áður voru nefnd. Þau
eiga rétt á sér, í vissum mælii og
að vissu leyti. En það sem mestu
máli skiptir er, aC þessi nýj-u
markmið verði ekki til þess að
ryðja gömlu markmiðumum
úr vegi, því að þau markmið
hafa ennþá grundvalilarþýðingu.
Ekki sízt hafa þau þýðingu í
sjálfri sókninni að nýju mark-
miðunuim. Jafnframt er mik-
ilvægt að skilja og skiigreina
nýju miarkmiðin og leitast við að
samræma þau innbyrðis og sam-
ræma þau gömlu mr.rkmiðunum.
Með þessu móti er unnt að sam-
eina í stað þess að sundra, sam-
eina hópa, stéttir, byggðir og
þjóðir, í stað þess að einn risi
gegn öðrum og einn sé egndur
gegn öðrum.
Að þvi er leiðimar snertir,
kem ég aftur að því, som ég hefi
áður sagt, að mestu máli skipt-
ir, að finna rétta ákvörðunar-
staðimn i hverju máli, að sá taki
ákvörðumina, sem finnur hvar
skórinn kreppir. Þar á framtak-
ið og ábyrgðin að liggja, og
þetta felur í sér, að valdinu sé
dreift til heimila, eiinstaklinga,
fyrirtækja, byggða og sveitarfé-
laga. Jafnfiramt má ekki gleyma
því, að sömu lögmál um dreif-
ingu ví’.lds og ábyrgðar eiga ! íka
við innan fyrirtækja og stofn
ana. í þessu sambandi skipt
ir meginmáli að efla markaðs-
kerfi, sem getur miðlað réttum
upplýsingum, óbrenglað markaðs
kerfi. Um leið og hugsað er um
að dreifa valdinu þannig innan
þjóðfélagsins, er einnig rétt að
gera sér ljóst, að alþjóðleg sam
vinna og alþjóðlegar ákvarðan-
ir í vissum málum eru nauðsyn-
legur þáttur í dreifingu valds-
ins. Sumar ákvarðsnir eru þess
eðlis, að þær eiga ekki heima
innan þjóðríkisins, heldur fyrir
ofan það og utan, þ.e.a.s., þær
verða að vera sameiginleg-
ar ákvarðanir fleiri ríkja, ríkja-
sambanda eða alls heimsins.
Anniað mikilvægt atriði í sam-
bondi við leiðimar er að endur-
skoða fjármálasitjóm ríkisins og
beinlínis stefna að því að koma
í veg fyrir frekari vöxt opin-
berra útgjalda í hlutfalli við
þjóðarframleiðslu. Hér koma til
greina margar nýjar leiðir, sem
kunna að virðast nýstáriegar í
byrjun, en höfuðatriðið er, að
ganga til djarfrar endurskoðun
ar og fylgja ekki bara í
far þeirrar þróunar sem orðið
hefiur áður. Ég tel, að verið sé
að gera eftirtektarverðar til-
raunir í þessa átt í öðrum lönd-
um, t.d. í sambandi við trygg-
ingamál, tilraunir, sem væru
þess virði að fylgjast með þeim.
Loks, og í þriðja lagi, er nauð-
synlegt ~.ð endurskoða stjóm
efinahagsimála, til að ná aftur
betri tökum á þeim málum, og
gera það kleift að ná þeim meg-
inmarkmiðum, sem hér hefur ver
ið talað um, og þá ekki sizt ör-
um hagvexti og fullri atvinnu
án mikillar verðbólgu. Einnig á
þessu sviði er þörf nýrra að-
fierða og einnig hér er 'viða ver-
ið að brjóta nýjar leiðir.
Þegar rektor háskólans
í Yale í Bandaríkjunum,
Kingman Brewster, setti skóla
sinn á nýliðnu hausti, þá sagði
hann eitthvað á þá leið, að á
undanförnum árum hefði há-
skólaæska Bandariíkjanna verið
að reyna að stytta sér leið. Hún
hefði krafizt þess, að námið í
skólunum stefndi beinlínis
að lausm þeirra vandamála heims
ins, sem mest kölluðu að. Hún
hefði einnig með fyririitn-
ingu visað á bug öllu þvi, sem
ekki virtist hafa gildi hér og nú.
Loks hefði nokkur hluti þessar-
ar æsku viljað beita mótmæla-
aðgerðum, jafnvel hreinu of-
beldi, til að draga athygli að
skoðunum sínum og knýja fram
sjónarmið sin. Allar þessar til-
raunir hefðu i bili haft nokkur
áhrif, en allar þó reynzt árang-
urslitlar til lengdar, og, þegar
frá leið, valdið sárum vonbrigð-
um, jafnvel óbeit. Þetta ætti eng
um að koma á óvart, sagði King-
man Brewster, þvl allar hefðu
þessar tilraunir það sam-
eiginlegt, að verið væri að reyna
að stytta sér leið, en framhjá
skiliniingi stytti enginn sér leið,
og án skilnings yrði ekki með
árangri glímt við vandamál
mannlegs lífs eða mannlegs þjóð
félags.
Það, sem þessi kunni háskóla-
maður segir um bandaríska
æsku og við þá æsku, á eimnig
við um þau mál, sem hér hafa
verið til umræðu. Við leysum
ekki vandamálin með einföldum
hætti og ekki í flýti. Við getuim
hins vegar vænzt árangurs með
tíð og tíma, ef við kappkostum
að öðlast skilning á málunum og
beitum íhygli, hógværð og rétt-
sýni í glímunni við lausn þeirra
og kr.ppkostum jafnframt
að sameina í stað þess
að sundra. Þeir tímar koma fyrr
en varir, að þeir menn og þeir
stjórnmálaflokkar, sem tamið
hafa sér \ slik vinnubrögð,
hljóte að verða að takast á við
vandann, þegar enn á ný verð-
ur ljóst, að gangstígir verða oft
glapstígir.
(Erindi flutt á fundum Lands-
málafélagiamna Varðar í Reykja-
vífc og Fram í Hafnarfirði i nóv
ember).
Hœnsnahús óskast
Hænsnahús óskast á leigu í nágrenni Reykjavíkur.
Tilboð óskast send afgr. Mbl. fyrir 20. janúar, merkt:
„Hænsnahús — 9108“.
BLAÐBURDARFOLK:
Sími 16801.
VESTURBÆR
Nesvegur II - Lynghagi - Vesturgata
frá 2-45. - Tjarnargata frá 39 —
Kvisthagi.
AUSTURBÆR
Bergþórugata.
Hátún - Miðtún - Háteigsvegur - Lauga-
vegur 1-33 - Miðbær - Freyjugata 1-27
Þingholtsstræti. — Bergstaðastræti.
ÚTHVERFI
Sæviðarsund - Hjallavegur - Suður-
landsbraut - Nökkvavogur - Gnoðar-
vogur frá 48-88. - Laugarásvegur -
Austurbrún I — Sólheimar I.
~ fSAFJÖRÐUR
Nýr umboðsmaður tók við afgreiðslu fyrir
Morgunblaðið frá 1. janúar, Úlfar Agústs-
son, í Verzl. Hamraborg, sími 3166.
ISAFJÖRÐUR
Blaðburðarfólk óskast strax.
Upplýsingar í síma 3166.
SAUÐÁRKRÓKUR
Umboðsmaður óskast til að annast dreif-
ingu og innheimtu fyrir Morgunblaðið.
Upplýsingar hjá umboðsmanni og af-
greiðslustjóra Mbl., sími 10100.
YTRI-NJARÐVlK
Blaðburðarfólk óskast strax.
Afgr. Morgunblaðsins Ytri-Njarðvík.
Sími 2698.
Morgunblaðið,
sími 10100.