Morgunblaðið - 22.02.1973, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 22. FEBRÚAR 1973 17
„En umfram alH skulum vér ekki nota 1100 ára aftnæli býgTÖar á fslandi
til bess — að ha>tta að vera þjóð. Missa kiarkirtn. Breyta stórhujr í upp-
gjöf . . .“ segrir höf. þessarar greinar m.a., þar sent hann fjallar unt þær
radtlir, sem heyr/t hafa um að fella niður hátiðarhöid á Þjóðhátíð 1974.
Kaupmannahöfn. — í þessu rissi
mínu hef ég einkum, eins og á ferð
minni al'lri, stöðvazt við það sem
tengja má landi voru, íslandi, á ein-
hvern hátt. Ég vona það hafi ekki
farið í fínu taugarnar á neinum. ís-
lenzka þjóðin og saga hennar er svo
óendanlega lítið sandkorn á þeirri
strönd sem við köllum heim og
sögu, svo aö ekki sé talað uim heims-
menningu, að það er ævintýri líkast
að rekast á það, sjá það jafnvel
breytast í dýrindis perlu í lófa ann-
ars fólks. Kannski hefur ísland ver-
ið fyrirferðarmeira á þessari strönd,
a.m.k. fyrr á öldum en við höfum
gert okkur ljóst og mun ég fjalla
um það í Lesbók. Samt tímum við
ekki að gefa út fornbókmenntir vor-
ar á heimstungum í milljóna útgáf-
um sem draga að sér athygli, t.a.m.
á bókamessunni í Frankfurt, þar sem
stórhugur okkar var þvílíkur
að bókaþjóðin tímdi ekki að minna
á sig. Það þarf enginn að segja mér
að hún hafi ekki haft efni á þvi. Is-
lendingar ættu að sjá þær bækur,
þær gersemar, sem Grikkir hafa lát-
ið gera til að minna á land sitt, þjóð
sína og sögu, eða Gyðingar; land-
leysingjar öldum saman, en alkunn-
ir fyrir hetjudáðir og hugrekki —
og það sem meira er: að hafa aldrei
horft í skildinginn þegar reisn menn-
ingar þeirra hefur verið annars veg-
ar. í menningu sinni llfðu Gyðingar
af.
XXX
Ég skildi við Johs. V. Jensen þar
sem hann var að leggja lárviðarsveig
að fótstalli íslenzkrar menningar,
holdi klæddrar í Thorvaldsesn. Vegna
eldgossins í Vestmannaeyjum — og
ekki sízt af nokknim viðbrögðum sem
ég hef rekizt á að heiman — er
ástæða til að minna ennfremur á eft-
irfarandi: „Bindið báðar hendur min-
ar fyrir aftan bak,“ sagði Thorvald-
sen, „og ég skal naga styttuna út úr
marmaranum með munninum." Þann-
ig hafði hann bitið sig gegnum ör-
lög sín, segir Johs. V. Jensen. Þess
vegna varð hann sá sem hann var.
Þessi saga minnir á örlög íslenzku
þjóðarinnar, íslenzkrar alþýðu. Hún
hefur alltaf haft hugrekki til að
berjast, taka áfölium, lifa oft ill ör-
lög af í bókmenntum og menningu,
þorað og viljað vera íslenzkt fólk.
Timt að borga fyrir það, jafnvel með
mannslífum.
XXX
Vér lifum nú betra lifi en nokkru
sinni.
Vér íslendingar höfum átt erfiða
daga undanfarið. En oss hefur líka
verið sýnd meirl samúð, dýpri og ein
lægari vinátta en í allri samanlagðri
sögu vorri. Vestmannaeyingar eru
orðnir fulltrúar þeirra hómersku
fiskimanna sem prýða myndir og mál
verk Gunnlaugs Sohevings. Guð-
mundur G. Hagalín hefur bent á að
mynd eftir hann hafi minnt sig á
ferð íslenzku þjóðarinnar yfir hjarn
breiður nauðalda, þegar fólk dó unn-
vörpum af eldgosum, óáran og
hungri. Nú hefur enginn dáið. Vér
þurfum ekki einu sinni að „naga
styttuna út úr marmaranum". Vér er-
um ekki með hendur bundnar fyrir
aftan bak. Ekki yrði ég undrandi,
þótt Vestmannaeyingar héldu sína
þjóðhátíð næsta ár. Hitt mundi undra
mig meira, ef þeir legðu árar í bát.
íslendingar, lítil þjóð, sandkorn á
ströndinni, eiga kannski fleiri og
merkari perlur en þeir sjálfir vita
og ættu óhikað að nota hvert tæki-
færi sem gefst til að minna á land
sitit, menninigu. og uimfram alit:
sjálfstæði. Láta úrtölumönnum eftir
að berja lóminn. Vér eigum að minna
á marmarastyttuna sem þjóðin hefur
lagt heiminum til, þrátt fyrir erfið-
ar aðstæður. Og kannski ein-
mitt vegna þeirra: vegna þess hún
hefur orðið að takast á við land sitt
og haf.
Þegar svarti september lagði
skugga dauðans yfir Olympiuleik-
ana, vildu sumir hætta þeim þegar í
stað. Ég minnti á i greinarkorni að
engum hefði dottið í hug að leggja
niður Bandaríkin, þegar Kennedy
var myrtur. Og dettur einhverjum í
hug í alvöru að leggja árar í bát
vegna Vestmannaeyja. Illa þekki ég
þá Eyjamenn, ef þeir verða ekki síð-
astir til þess.
Rétt er að næsta ár, á 1100 ára af-
mæli íslandsbyggðar, eigum vér að
þakka forsjóninni, syngja guði lof og
dýrð. I Vestmannaeyjum varð árekst
ur milli mannsins og umhverfis hans,
en ekki slys á mönnum eins og sagt
er í fréttafrösum. Fyrir það eigum
vér að þakka. Og strengja þess heit
að ganga á hólm við náttúruöflin
ef með þarf. Sárt er að missa heim-
ili sitt, öll sin veraldlegu verðmæti,
einkum á vorum dögum, þegar svo
erfitt er að vera fátækur. Nú er
ekki spurt hvort menn séu fátækir
í anda. „Ég hafði lífið,“ sagði gömul
kona við mig fyrir mörgum árum.
Hún hafði lifað af Kötlugosið 1918.
Og nú einnig höfðu allir lífið.
Vér eigum að fagna því að vér
höfum með guðs hjálp og beztu
manna þjóðarinnar — þeirra sem
misstu aldrei kjarkinn og mældu
ekki líf sitt í krónum og aurum —
getað búið í landi voru allan þenn-
an tíma; að okkur hefur auðnazt að
lifa af, þrátt fyrir alit. Stundum
mælti allt gegn þvi. Nýlega sá ég
mynd af fjórum ungum sjómönnum i
blöðunum, þeir höfðu allir farizt með
bátnum sinum. Örlög þessara ís-
lenzku sjómanna höfðu meiri áhrif á
mig en flest það sem ég hef heyrt
og séð frá Vestmannaeyjum. Ein-
hvers staðar stóð að um 500 vest-
manneyskir sjómenn hefðu drukknað
það sem af er öldinni. Engum hef-
ur dottið í hug þess vegna að leggja
árar í bát. Upp skal á kjöl klífa . . .
Ganga hægt um allar dyr, ekki sízt
gleðinnar dyr. En minna á tilveru
vora og tilverurétt. Eignast góðar
endurminningar, eignast listaverk.
Eignast Þjóðarbókhlöðu. Eignast
eina sál.
En umfram allt skulum vér ekki
nota 1100 ára afmæli byggðar á Is-
landi til þess — að hætta að vera
þjóð. Missa kjarkinn. Breyta stórhug
í uppgjöf. Og kannski verður unnt
að halda veglega þjóðhátíð 1974 í
Vestmannaeyjum. Og skera þá ekkert
við nögl. Við sjáum hvað setur.
1 fjarlægð hef ég hugsað heim og
um það sem skáldið orti:
Sjá hér er minn staður, mín þjáning
mín þrá,
mitt þróttleysi og viðnám í senn.
Þessi vængjaða auðn með sín víðerni
blá,
hún vakir og lifir þó enn.
Og mun lifa.
XXX
Og nú er komið að lokum þessa
hrips. Önnur lönd kalla, aðrar „lang-
ar ferðir“, aðrar „mýtur“. En ekki
er hægt. að skilja svo við Kaup-
mannahöfn að geta ekki nokkru nán
ar um „mýtur“ Johannesar V. Jen-
sens, trú hans eða trúleysi, hvort
sem menn vilja heldur. Skáldskapur
hans var hertur í eldi Egils Skalla-
grimssonar. Johs. V. Jensen er einn
þeirra manna sem hljóta að efla oss
Islendingum þrek, auka trú vora á
að íslenzku lífi er ekki til einskis
lifað.
Full ástæða er til að reyna að
halda i trúna á manninn og hlut-
verk hans: að maðurinn geti, ef hann
fer vel með sitt pund, verið guð í
sköpun; að forsjóninni takist með tið
og tíma, með hamri og sigð ef menn
vilja, en þó mundi vera öllu ákjós-
anlegra að nota meitil, að höggva
sál hans í marmara og gera hana lík
asta guðlegum marmaramyndum
Thorvaldsens. Og kannski ekki al-
veg svo guðlegum. Goðsöguleg-
um væri nóg.
En vér eigum langt í land. Johs.
V. Jensen hafði tröllatrú á tækninni,
að hún gæti tekið við einhvers konar
guðlegu hlutverki á jörðinni. Tækn-
in er ágæt fyrir utan alla galla. Sú
staðreynd blasir við hverju barni.
Fellini hefur enga tröllatrú á mann-
lífinu. En hann hefur gaman af þvi.
1 nýjustu kvikmýnd hans, „Roma“,
athyglisverðri ekki sízt vegna þess
að hún sýnir að unnt er að gera
„antíróman" í kvikmynd, þótt illa
takist til i rituðu mádi, er mannlífið
sýnt i þessari borg eilifðarinnar. Og
hvað er þessi kvikmynd, þetta líf?
Sirkus i hnotskurn. Bandariskur rit-
höfundur er spurður um það undir
lokin, hvers vegna hann vilji helzt
búa í Róm: Af því þar er öllum sama
hvort maður er dauður eða lifandi,
svarar hann. Vegna blekkingar-
innar, bætir hann við. Endalokin
eru á næsta leiti og gott að biða
þeirra í Róm þar sem kirkjan tekur
þátt i sirkusnum, purpuraklædd og
geislandi af ails kyns dóti: demönt-
um, rúbínum, gimsteinum, og er það
allt rækilega sýnt í myndinni, þegar
fram fer tizkusýning á kirkjulegum
fatnaði. Auðvitað fyrir fullu húsi
og „hans exílensí" er viðstaddur
Og að lokum er skálað fyrir ragna-
rökum í kampavíni.
XXX
Johannes V. Jensen leitaði Það er
lika trú. „Fegursta mynd, sem um
getur, er Móðir og Barn,“ segir hann
á einum stað, „tákn kjarnans i krist-
indóminum, þegar kristindómur-
inn var kristinn“. Ætli sé langt bil á
milli þessara orða og kjarnans í boð-
skap Kirkegaards? Og Johs. V. Jen-
sen gengur jafnvel svo langt að hann
hrósar trúarljóðum Oehlenschlægers.
Trú á gotneska list er líka trú.
Auðmýkt andspænis verkum Oehl-
ensclægers er lika trú.
Johannes Jörgensen, kaþólska
skáldið sem Laxness minnist á
í Skáldatíma, var lengi vel einn um
að hrósa verkum Johs. V. Jensens.
Og hann hélt áfram að greina kjarn-
ann frá hisminu, löngu eftir að skoð-
anir Johs. V. Jensens voru orðnar
eitur í beinum hans. Jörgensen sem
var kaþólskur réðst á efnishyggju
Johs. V. Jensens, en ekki list hans.
„Vélin“ varð Johs. V. Jensen eins
konar takmark frekar en tæki, svo
illa var hann staddur, a.m.k.
um tíma. Hann felldi ferðalýsingar
sinar, sem birtust I blöðum, inn í
skáldverk sín og þær stinga ekki í
stúf við annað efni: „Vélín er guð
framtiðarinnar," segir Johannes Jör-
gensen sár og hryggur, „hin almátt-
uga, algóða, almiskunnsama vél.“ Og
hann bætir við, hinu unga skáldi til
áminningar, kannski háðungar: í
framtíðarguðfræðinni er manneskjan
Faðirinn. vélin Sonurinn og Andinn
er — það sem þessi sami höfundur
(þ.e. Johs. V Jensen) viðurkennir
opinberlega: hin grimmúðlega eigin-
girni. Skáldið unga fær sem sagt —
og það frá velgerðarmanni sínum og
velunnara — áminningu um að það
skorti auðmýkt. En timinn læknar
slik mein. Og það var ekki heiðið and
rúm fornra íslenzkra bókmennta,
grimmdin og varmennskan, sem dró
Johs. V. Jensen að íslenzkum forn-
bókmenntum, heldur list þeirra, heið
rikjan. Það var hún- sem átti greið-
an aðgang að hjarta hans.
Hann var ekki kristinn i skilningt
Johannesar Jörgensens. En hann
var trúaður.
Fins og öll skáld.
En þegar hann var sextugur seg-
ist hann í merku samtali ekki þeickja
neitt eins leiðiniegt og kristindóm-
inn: ,,Ég er fullkomlega ókristinn
einstaklingur,“ segir hann. Höfund-
ur kristindómsins og uppspretta hef-
ur áreiðaniega ekki heldur alltaf
verið ánægður með bann farveg sem
fljótið valdi sér. Og af öllum synd-
um er sú versi: að vera leiðinlegur.
Eieinleea vantar þetta atriði inn í
boðorðin.
En þá mundu líka margir syndar-
ar bætast í bann stóra hóp. Og mik-
ill fiöidi allt að því heilagra manna.
XXX
I einni af „rríýtum" sínum sem birt-
ist mvndskreytt á heilii opnu
í Berl'ngatíðindum, meðan bau vpru
stórblað. minnist Johs. V. Jensen
föður síns Þetta er, eins og aðrar
,.tnýtur“, eins konar prósaljóð um
endurminningu. íslendingur rek-
Fra.nih. á bls. 2(1
„ Hún vakir og
lifir þó enn....“