Morgunblaðið - 08.09.1973, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ — LAUGAR'DAGUR 8. SEPTEMBER 1973
17
1>ór Vilhjálmsson, prófessor:
Undirbúningur hafréttar-
ráðstefnu S.Þ
Föstudaginn 24. ágúst s.l.
lauk í Genf 8 vikn.a fundum
„hafsbotnsnefndar" Samein-
uðu þjóðanna og þar roeð
störfum nefndar þessarar,
se<m um árabil hefur unnið
að þvl að undirbúa hafréttar-
ráðstefnu, er fjalla skal um
eigi færri en 25 málaflokka
tengda hafinu. fslendingar
hafa tekið rikan þátt í störf-
um nefndarinmar, enda varða
sum þau mál, sem hún ræddi,
mikilvæga hagsmuni þjóðar-
innar. 1 nefndinni áttu að lok
um sæti fulltrúar frá 90 rikj-
um. Á fundum hennar iýstu
þeir hagsmunum og viðhorf-
um rikisstjórna sinna til
helztu mála, sem eru á bráða-
birgðadagsikrá hafréttarráð-
stefnunnar, og fluttu tillögur
eða settu skriflega fram hug-
myndir um þau atriði, sem
þeir töidu mestu skipta. Reynt
var að samræma þessar til-
lögur og meginsjónarmið.
Vert er að leggja áherzlu á,
að sú samræming tók fyrst
og frerost til hugmynda, sem
1 aðalatriðum voru ■ svipaðar.
T.d. reyndum við Islendingar
að semja við nokkur rlki um
sameiginlega tillögu um 200
mílna efnahags- eða auðlinda-
lögsögu. Höfðum við flutt til-
lögu um þetta efni í apríimán-
uði s.l., og nokkur önnur ríki
höfðu flutt tiilögur, sem voru
svipaðar að meginefni. Nánar
verður að þessu vikið hér á
eftir, en rétt er að undirstrika,
að viðleitni okkar beindist
ekki að því að ná samkomu-
lagi við fulltrúa frá ríkjum,
sem eru okkur ósammála um
aðalatriðið, þ.e. 200 mílna lög-
söguna. Til þess var hvorki
tóm né tilefni. Fundir hafs-
botnsnefndarinnar voru til
undirbúnings, en samningar
um hin stóru ágreiningsmál
og atkvæðagreiðslur bíða
sjálfrar hafréttarráðstefnunn-
ar. Engar atkvæðagreiðslur
fóru fram í „hafsbotnsnefnd-
inni“, og umræðurnar komust
ekki svo iangt, að fuliijóst
yrði, um hvað þyrfti að lokum
að greiða atkvæði. Aðallega
var stefnt að því að öil sjónar-
mið kæmu fram og sem flest-
ar tillögur. Einnig var mikið
unnið til að reyna að sam-
ræma svipaðar tiillögur, svo að
valkostum fækkaði.
Aðalstarfið á síðustu fund-
um „hafsbotnsnefndarinnar“
fór fram í 3 undirnefndum.
Segja má, að miðað hafi eftir
vonum i tveimur þeirra: und-
irnefnd um nýting auðlinda á
hafstbotni utan lögsögu rí'kja
og undirnefnd um mengun og
vísindamálefni. Athyglin hefur
á síðari árum beinzt í aukn-
um mæli að vinnslu olíu og
málma af hafsbotni, enda hef-
ur hvort tveggja komið til, að
eftirspurn eftir þessum verð-
mætum hefur aukizt og tækni
framfarir hafa orðið, sem
gera kleift að sækja þau út
á meira dýpi en áður var unnt.
Á allsherjarþingi Sf> 1967 var
samþykkt ályktun, sem full-
trúar Möltu áttu frumkvæði
að, þess efnis, að hafsbotninn
utan lögsögu rikja væri sam-
eign mannkynsins alls og að
auðæfi, sem þar væri að finna,
skyldi fyrst og fremst nýta í
þágu þróunarlanda. Síðan hef-
ur verið um það fjallað, hvern
ig þetta mætti verði, og frá
1970 hefur jafnhliða verið
rætt um önnur mál, sem
snerta réttarreglurnar um haf
ið. Hafsbotninn og auðlindir
hans eru enn aðalatriðið frá
sjónarmiði sumra, sem vinna
að undirbúningi hafréttarráð-
stefnunnar. Skoðanir eru
skiptar um, hverniig hagnýt-
ingunni skuli fyrir komið.
Flest þróunarríkin vilja
sterka alþjóðastofnun, sem
sjálf annist olíuvinnslu og
málmgröft. Flest þróuðu,
stóru rikin vilja, að hin alþjóð
lega stofnun veiti vinnsiuleyfi
og hafi eftirlit, en ríki eða
fyrirtæki sjái um sjálfa vinnsl
una gegn gjaldi til sbofnunar-
innar. Hefur tekizt að fækka
valkostum svo, að við má una,
Svipað má segja um meng-
unarmálin og visindamálin.
Um verkefni einnar undir-
nefndarinnar er nokkuð aðra
sögu að segja, og er það sú
þeirra, sem við Islendingar
höfum mestan áhuga á. Þessi
nefnd fjallar m.a. um efna-
hagslögsögu, þ. á m. íiskveið-
ar, og um landhelgi, land-
grunn, siglingafrelsi, eyjar og
eyriki og stöðu ríkja, sem
eiga ekki aðgang að sjó eða
verða útundan, ef lögsagan er
færð út i 200 mílur, t.d. vegna
þess, að þau eiga ekki strönd
að úthafi. 1 þessari uindir-
nefnd komu fram margar til-
lögur á þeim funduim, sem
stóðu yfir í sumar, og vannst
ekki tími til að samræma þær
eins og hefði þurft að vera.
Má þess vegna segja, að undir
búningsstarfinu sé að þessu
leyti enn ekki lokið. Nokkuð
má marka, hve mikið kom
fram á síðustu vikum undir-
búningsfundanna í þessari
undirnefnd, af þvi, að þá
komu fram 34 nýjar tillögur.
Áður höfðu komið fram um
20 tillögur á rúmlega 2 árum.
Um sumar tillögurnar, sem
liggja fyrir i þessari undir-
nefnd, má segja hið sama og
um tillögurnar um hafs-botn-
inn, að þær varða lítið brýn-
ustu hagsmuni okkar Islend-
inga. Svo er um tillögur um
siglingafrelsi, m.a. um svo-
nefnd alþjóðleg sund, uim til-
lögur um eyríki, t.d. Indónes-
íu og Filippseyjar, sem vilja
fá að draga langar og beinar
grunnlínur, og um stöðu „land
lukira“ og „grunniuktra"
rikja, sem nú er raunar farið
að kalla „landfræðilega af-
skipt“ ríki. Þes.s ber þó að
gæta, að á hafréttarráðstefn-
unni getur dregið til samn-
inga, og kann þá til þess að
koma, að fulltrúar Islands
verði að roeta, hvort styðja
eigi einhverjar kröfur, sem
okkur eru annaðhvort óhag-
stæðar eða sem við látum
okkur. engu skipta, í þvi skyni
að afla emhverjum tillöguim
okkar stuðnings. M.a. kann að
koma til samninga við „land-
fræðilega afskiptu" ríkin, sem
geta hugsaniega myndað allt
að 45 ríkja hóp. Eins og nú
stendur eru frekari vangavelt
ur um efni samninga við þessi
riki og hugsanleg afsMpti ís-
lands af þeim þó ótimabœrar.
Þær tillögur, sem mestu
skipta fyrir okkur, varða efna
hagsiögsöguna (auðiindalög-
söguna), landhelgi og land-
grunn. Tvö mikilvæg atriði,
sem bæði voru okkur mjög að
skapi, komu fram á fundum
„hafsbotnsnefndarinnar" í
sumar. í fyrsta lagi var þar
lýst samkomulagi, sem gert
var á fundi „Einingarsamtaka
Afriku“ í Addis Abeba stuttu
fyrir upphaf funda „hafsbotns
nefndarinnar". í þessu sám-
komulagi felst stuðningur við
200 milna efnahagslögsögu, og
er það mikilvægt, af því að í
einingarsamtökunum er 41
ri’ki. Er þess að vænta, að þau
standi öll að því, að efnahags-
lögsagan verði viðurkennd í
væntanlegum hafréttarsátt-
mála, þó að full vissa sé ekki
fyrir þvi, að slik samstaða
verði að lokum. Siðara atriðið,
sem vert er að hafa í huga og
fram kom á fundunum í sum-
ar, er stuðningur Ástraliu,
Nýja-Sjálands, Kanada og
Noregs við 200 milurnar.
Þessi riki höfðu sum áður
stutt allt önnur sjónarmið, þ.
Þór Vilhjábusson
á m. svokallað „fiskstofna-
viðhorf". Skv. því skyldu yfir-
ráð ríkja yfir fiskveiðum við
strendur þeirra ekM miðast
við tiltekið belti, t.d. 200 míi-
ur, heldur við staðbundna fisk
stofna. Má segja, að sú kenn
ing eigi sér nú fáa aðsóps-
mikla formælendur nema
Bandaríkin.
Eins og fyrr segir var það
eitt helzta verkefni undirbún-
ingsfundanna að reyna að
samræma svipaðar tiHögur og
fækka þannig valkostum. M.
a. var mikið unnið að því að
semja tillögu, sem strandriki,
sem styðja 200 mólur, gætu
sem flest sameinazt um. For-
maður íslenzku sendinefndar-
innar, Hans G. Andersen amb-
assador, var meðai þeirra
mamna, sem mest starf lögðu
af mörkum til þessa. Fram
kom, að innan þess hóps, sem
að megiinstefnu er fylgjandi
200 mílum, voru tveir smærri
hópar, sem erfitt var að ná
samkomulagi við. 1 fyrri hópn
um voru nokkur riki, sem
ekki vilja aðeins 200 mílna
efnahagslögsögu, heldur 200
mílna landihelgi, t.d. Brazilía.
Þá voru önnur ríki, sem ekki
telja 200 roilur nóg, heldur
Vilja hafa réttindi þar fyrir
utan, a.m.k. yfir landgrunni.
Eru þessar kröfur vafalitið
tengdar hagsmumum af olíu-
vinnslu á landgrunni utan við
200 mílur. 1 þessum hópi eru
Ástralía, Nýja-Sjáland, Kan-
anda og Noregur. Þar sem
stuðningur Afríkuríkja við
200 milur hefur til þessa ver-
ið bundinn því skilyrði, að
ekki yrði um nein réttindi þar
fyrir utan að ræða, tókst ekki
að ná samkomulagi um til-
lögu, sem bæði þau og t.d.
Ástralía og Kanada gátu sætt
sig við. Þetta sýnir að vísu,
að ekki er allt unnið með því
að ná samstöðu um aðalatriði
eins og 200 milur, önnur atr-
iði geta skipt máli. Fleira
kann að koma upp síðar, sem
sýni hið sama. Til dæmis er
líklegt, að reynt verði að fá
viðurkennd sögu'leg réttindí
innan 200 mílna, réttindi af-
skiptra grannríkja innan Iþg-
sögu strandríkja, svo og al-
menn veiðiréttindi ef strand-
rlki getur ekki fullnýtt fisk-
stofna sína. Þá er ljóst, að
mikil áherzla verður á það
lögð, að aiþjóðlegar stofnanir
eða gerðardómar segi til um
ýmis atriði, t.d. framkvæmd
reglna um siglingafrelsi, og
skeri úr ágreiningi. Allt þetta
er okkur á móti skapi, og rétt
er að gera sér grein fyrir, að
nú er næsta erfitt að segja
fyrir um, hvernig atriði eins
og þessi verða að lokum af-
greidd. En hitt er jafnvíst, að
200 mílunum vex fylgi. Veru-
legar vonir eru til þess, að
þær njóti stuðnings nægilegs
meirihluta og að hafréttarráð
stefnan hafni tilraunum til að
rýra gildi þessarar reglu fyr-
ir okkur Islendinga. Þannig
verður varla talið, að sem
stendur njóti kröfur um við-
urkenningu sögulegra réttinda
mikils byrs. Kröfur um veiði-
rétt skipa frá öllum löndum,
ef strandríki getur ekki full-
nýtt fiskstofna, sýnast ekki
heldur njóta miki'Is fylgis.
Annað kann að vera upp á ten
ingnum um réttindi fyrir af-
skipt riki. Það mál má þó
sennilega leysa með svæða-
samningum. Til dæmis er vit-
að, að strandríki i Afríku vilja
veita öðrum ríkjurn í þeirri
álfu, sem ekki eiga aðgang að
sjó, viss réttindi innan 200
mílna efnahagslögsögu sinnar.
Sem fyrr segir voru fundir
„hafsbotnsnefndarinnar" í júlí
og ágúst siðustu fundir nefnd-
arinnar. Nú mun allsherjar-
þingið ræða viðhorfin. Lík-
legt er, að sjálf hafréttarráð-
stefnan komi saman í New
York I nóvember n.k. til að
kjósa forseta og aðra trúnað-
armenn og til að setja sér
fundasköp. Síðan má veria, að
haldnir verði fundir i marz
eða apríl, eins konar undirbún
ingsfundir til að þoka málum
nokkuð lengra áleiðis og gefa
ríkjum, sem ekki hafa átt
fulltrúa í „hafsbotnsnefnd-
inni“, tækifæri til að lýsa skoð
unum sinum. Ef þetta verður,
mun funduim, sem hefjast áttu
í Santiago í Chile í april,
verða frestað, sennilega þar
til í júlí. Þar og þá hefjast svo
störf ráðstefnunnar fyrir al-
vöru. Ekki er nú búizt við, að
takast muni að ganga frá sátt
mála um hafréttarmál í Santi-
ago, en llMegt er, að þar verði
gerð ályktun um þessi efni,
væntanlega m.a. um stuðning
við 200 mílna efnahagslög-
sögu. Fundum verður senni-
lega fram haldið veturinn
1974—1975 í Vínairborg, en ráð
legast er að spá ekki um, hvað
þar gerist eða hvort halda
þarf fleiri fundi eftir það.