Morgunblaðið - 16.03.1974, Blaðsíða 16

16 MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. MARZ 1974

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
Ritstjórn og afgreiðsla
Auglýsingar
hf. Arvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Eyjólfur Konráð Jónsson,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson.
Björn Jóhannsson
Árni Garðar Kristinsson.
Aðalstræti 6, simi 10 100.
Aðalstræti 6. sími 22 4 80.
Áskriftargjald 420,00 kr. á mánuði innanlands.
í lausasölu 25,00 kr. eintakið.
Undanfarnar vikur
hefur ríkt fullkomin
ringlureið í íslenzkum
efnahags- og atvinnumál-
um. í kjölfar kauphækk-
ananna hefur fylgt kaup-
æði og gífurlegar verð-
hækkanir. Fé hefur verið
tætt út úr bönkunum,
þannig að þeir hafa orðið
að loka fyrir útlán. Umræð-
ur hafa farið fram um stór-
fellda vaxtahækkun og
gengislækkun. Frystihúsin
boða stöðvun, því að eng-
inn rekstrargrundvöllur er
lengur í fiskiðnaðinum, og
raunar er sömu sögu að
segja um flestar aðrar iðn-
greinar.
Tryllt verðbólga ríður
yfir íslenzkt þjóðlff. Fast-
eignaverð rýkur upp úr
öllu valdi, enda vill enginn
eiga peninga, heldur allir
festa þá í grjóti. Vinstri
stefna, sukk og óreiða, er í
algleymingi.
Enginn getur mótmælt
því, að þetta er rétt mynd
af því ástandi, sem hér hef-
ur skapazt undir vinstri
stjórn. Þessi stjórn tók við
blómlegu búi, hún gat út-
hlutað gæðunum, sem fyrri
stjórn hafði safnað saman.
Hún hóf feril sinn með
glæstum loforðum, og
menn undu sæmilega við
sinn hag. Nú er komið tals-
vert á þriðja ár þessa
stjórnarferils og afleiðing-
ar stjórnarstefnunnar eru
að koma skýrar og skýrar í
ljós með hverjum degin-
um, sem líður. Fólkinu í
landinu er fullljóst, hvert
stefnir, enda bera ráð-
stafanir þess því glöggt
vitni. En það sem merki-
legra er, ráðherrarnir eru
líka að byrja að gera sér
grein fyrir því, að allt er að
fara úr böndunum, og af
því er sprottið það jafn-
vægisleysi, sem einkennir
orð þeirra og gerðir um
þessar mundir.
Til eru þó þeir menn í
stjórnarherbúðunum, sem
una glaðir við sitt. Þar er
annars vegar um að ræða
kommúnista, sem auðvitað
harma ekki upplausn og
ringlureið heldur þvert á
móti. Þeir gera sér grein
fyrir því, að áhrif þeirra
verða þeim mun meiri, sem
samstarfsflokkar þeirra
verða ráðvilltari. Hins
vegar er svo Eysteinn
Jónsson, faðir ríkis-
stjórnarinnar, sem stað-
ákveðinn er í því að verða
forseti sameinaðs þings á
þjóðhátíð og rekur þá Ólaf
Jóhannesson, Einar
Ágústsson og Halldór
Sigurðsson áfram, lengra
og lengra út í kviksyndið.
Þeir kommúnistaforingj-
ar, sem skipa áhrifastöður
í verkalýðshreyfingunni,
hafa líka dyggilega stutt
ríkisstjórnina. Þeim var
fullkunnugt um það, að
kauphækkanimar átti að
taka strax aftur með víð-
tækum verðhækkunum.
Þeim var lfka ljóst, að hug-
myndin var að hækka
skatta á landslýðinn stór-
lega með söluskatts-
hækkuninni, sem þeir sam-
þykktu, að yrði miklu meiri
heldur en nam lækkun
beinna skatta. Þeir vissu
líka'vel, að þeir voru að
semja um lakari kjör fyrir
láglaunamenn heldur en
þeir, sem betur eru settir,
fengu út úr þessari samn-
ingagerð. En þeir sögðu við
sjálfa sig: Þetta er okkar
stjórn, þetta er stjórn
hinna vinnandi stétta, og
fólkið í landinu verður auð-
vitað að styðja hana, hvað
sem hún gerir og hvað sem
hún lætur ógert.
í varnarmálunum hafa
forustumenn Framsóknar-
flokksins hrakizt undan
kommúnistum skref af
skrefi, enda er utanríkis-
ráðherrann það leikfang,
sem kommúnistum finnst
skemmtilegast að hand-
leika, og nú hnoða þeir
hann eins og leir og horfa
stoltir á þær kynjamyndir,
sem úr leiknum verða. En
þrátt fyrir allt hafa menn
treyst því, að forsætisráð-
herrann, Ólafur Jóhannes-
son, mundi standa í ístað-
inu, en einnig hann hefur
að undanförnu verið að
brotna undan ásókn
Eysteins Jónssonar annars
vegar og kommúnista hins
vegar. Kommúnistar
syngja við raust „Villum
hann, tryllum hann.“ Og
viti menn, forsætisráðherr-
ann tapar sér svo gjörsam-
lega á þingi, að hann veit
jekki sitt rjúkandi ráð og
greiðir atkvæði gegn sinni
eigin ríkisstjórn. Og rök-
stuðningurinn fyrir at-
kvæðinu er á þann veg, að
hann sé að votta stjórninni
traust með jáyrði sínu,
en allir stuðningsmenn
stjórnarinnar aðrir, að ein-
um undanskildum, segja
nei! Samkvæmt röksemda-
færslu forsætisráðherrans
eru þeir þar með að lýsa
yfir vantrausti á ríkis-
stjórnina.
Mergurinn málsins er sá,
að algjör upplausn ríkir í
íslenzkum þjóðmálum.
Landið er stjórnlaust, óða-
verðbólga ríður yfir og
enginn ber lengur traust
til stjórnvaldanna. Ráð-
herrarnir sjálfir gera sér
grein fyrir því, að þeir hafa
misst stjórn á öllum hlut-
um, en þeir eru samt rekn-
ir áfram og sjálfsagt verð-
ur svo enn um hríð. Þjóðin
horfir hins vegar agndofa á
upplausnina. En menn
segja hver við annan:
Koma tímar og koma ráð.
VILLUM HANN,
TRYLLUM HANN
Uppreisnin 1 Varsjá
Uppreisnin í Varsjá árið
1944 er eitt þeirra atriða
sögunnar, sem maður getur
ómögulega velt fyrir sér í
rólegheitum. Til þess er of
skammt síðan hún átti sér
stað; hin hræðilegu sár, sem
pólska þjóðin hlaut af völd-
um hennar, eru ekki gróin
enn. Um það bil ein milljón
manna tók þátt í upreisninni,
flestir beinan, tvöhundruð
þúsundir biðu bana og Varsjá
var bókstaflega lögð í auðn.
Margir þeirra, sem lifðu upp-
reisnina af, eru enn á lifi, en
hafa aldrei náð sér eftir hina
ægilegu reynslu.
Þetta gerir tilraun dr. Jan
Ciechanowskis til þess að rita
hlutlæga frásögn af upp-
reisninni i senn mikilvægari
og erfiðari. Sannleikurinn er
sá, að bók hans, Uppreisnin í
Varsjá 1944, er langbezta
sögulega verkið um þessa
atburði, sem enn hefur birzt.
Og það er þeim mun merki-
legra fyrir þá sök, að hann
tók sjálfur engan þátt í bar-
dögunum, enda aðeins á tví-
tugsaldri, er þeir áttu sér
stað. Dr. Ciechankowski er
nú búsettur í Lundúnum, en
hann hefur dregið að sér
mikinn fjölda heimilda, er
hann vann að undirbúnings-
rannsóknunum.
Atburðarásin er mjög rök-
rétt. Sumarið 1 944 var þýzki
herinn á undanhaldi, tök
hans á herteknu löndunum í
Evrópu urðu stöðugt veikari
og fall þriðja ríkisins virtist
skammt undan. Rauði herinn
sótti stöðugt I vesturátt og
augljóst var, að það var að-
eins spurning um tíma, hve-
nær hann næði til Berlínar. í
vestri sóttu herir Breta og
Bandaríkjamanna fram og
höfðu þá þegarfrelsað París.
Pólverjar virtust eiga um
tvo kosti að velja, frelsun af
hálfu bandamanna eða
áframhaldandi yfirráð nas-
ista. En málið varekki svona
einfalt, þeir urðu einnig að
velja um, hvaða bandamenn
áttu að frelsa þá. Enginn Pól-
verji, að undanteknum
hinum fylgislitlu kommún-
istum, óskaði eftir því, að
Rauði herinn frelsaði landið.
Rússar og Pólverjar höfðu
verið svarnir óvinir um alda-
raðir, en burt séð frá því, var
Pólverjum ómögulegt að
gleyma þeirri staðreynd, að
Rauði herinn hafði tekið þátt
í innrásinni í Pólland fimm
árum áður, þegar Hitler og
Stalín skiptu Póllandi á milli
sín.
Við þetta bættist, að
pólska útlagastjórnin og
neðanjarðarhreyfingin höfðu
hina mestu skömm á komm-
únistum og kommúnísku
stjórnarfari. Enn eitt atriði
varð til þess að flækja málið:
Sovézka stjórnin krafðist
þess, að Pólverjar létu aust-
urhéruð landsins af hendi í
skiptum fyrir þýzku land-
svæðin austan ánna Oder og
Neisse. Margir pólskir herfor-
ingjar minntust einnig pólsk-
rússneska stríðsins árið
1919—1920, þegar Pól-
forum
world features
Eftir
George
Schöpflin
verjar unnu sigur á Sovét-
herjunum án utanaðkomandi
aðstoðar.
ÖRÞRIFARÁÐ
Pólsku leiðtogarnir
ákváðu, eftir að hafa íhugað
bæði sögu- og stjórnmála-
legar aðstæður, að grípa til
þess, sem nú hlýtur að virð-
ast örþrifaráð. Þeirákváðu að
frelsa Varsjá á eigin spýtur
og láta ríkisstjórn, sem
kommúnistar ættu engan
þátt í, taka á móti Rauða
hernum. Bók dr. Ciechan-
kowskis leiðir okkur fyrir
augu, hvers vegna þetta var
örþrifaráð og hvers vegna
það brást. Hann sýnir fram á,
að leiðtogar pólsku neðan-
jarðarhreyfingarinnar mis-
reiknuðu dæmið gjörsamlega
á tveim stöðum. í fyrsta lagi
ofmátu þeir hernaðarstyrk
sinn og héldu sig geta sigrað
þýzka herinn án aðstoðar ut-
an frá. í öðru lagi reiknuðu
þeir með því, að ef fyrrnefnd
áætlun mistækist kæmi rauði
herinn þeim til hjálpar. Bæði
þessi atriði byggðust á
óraunhæfum upplýsingum.
Þótt þýzki herinn hefði
beðið mikið afhroð á árunum
1 943 og 1 944, eftir ósigur-
inn við Stalíngrad og í bar-
dögum við Rauða herinn, þá
hafði hann ennþá yfirburði
yfir hinar illa búnu sveitir,
sem Pólverjar höfðu yfir að
ráða. Þjóðverjar höfðu yfir
meiri og betri vopnum að
ráða, og jafnvel frábær hetju-
skapur pólsku hermannanna
gat ekki bætt upp þann mun.
Afleiðingin varð hryllilegir
götubardagar, þar sem Var-
sjá var bókstaflega lögð f
auðn, hús fyrir hús. Engin
evrópsk borg af svipaðri
stærð varð jafn illa úti í
styrjöldinni.
Að því er Rauða hernum
viðkom, þá var hann enn,
þrátt fyrir hraða framsókn
sína, allt of langt í burtu til
þess að geta veitt uppreisn-
armönnum aðstoð sína. Þar
við bættist, að pólsku leið-
togarnir höfðu engar ráð-
stafanir gert til þess að sam-
ræma áætlanir sínar áætl-
unum sovézku herstjórn-
arinnar. Afleiðingarnar voru
ægilegar, eða svo notuð séu
orð dr. Ciechankowskis:
„Skorturinn á hernaðarlegri
samvinnu Sovétmanna og
Pólverja varð til þess að gera
uppreisnina að hreinum
harmleik." Helzta nýjungin í
bókinni er sú, að hún sannar,
að við verðum að varpa sök-
inni á herðar pólsku foringj-
anna, en ekki á Stalín, sem
hefur oft verið ásakaður fyrir
að horfa aðgerðalaus á, er
Þjóðverjar og Pólverjar börð-
ust upp á líf og dauða.
Þetta er bitur sannleikur
fyrir marga Pólverja, þarsem
efazt er um réttmæti hinnar
miklu fórnar, sem þjóðin
færði. Það er svo kannski
kaldhæðni örlaganna, að
uppreisnin varð til þess að
flýta fyrir valdatöku komm-
únista, en það var einmitt
það, serri foringarnir ætluðu
framar öðru að koma i veg
fyrir.