Morgunblaðið - 27.03.1976, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. MARZ 1976
Minning:
Þorsteinn M. Jónsson
fyrrverandi skólastjóri
Fæddur20. ágúst 1885.
Dáinn 17. marz 1976.
Þegar íslendingar minntust
hálfrar aldar fullveldis ánð 1968
voru i sjónvarpi og útvarpi langir
viðtalsþættir við Þorstein M Jóns-
son fyrrverandi skólastjóra, en
hann var þá einn á lífi þeirra átta
manna, danskra og íslenzkra, sem
sátu í „sambandslaganefndinni“
er undirbjó raunverulegan
skilnað íslands og Danmerkur
sumarið 1918. Mörgum sjónvarps-
áhorfendum mun minnisstæður
hinn svipmikli öldungur sem
þarna flutti margvislegan fróð-
leik frá árdögum Nýja Islands.
Svo gat virzt sem hann ætti dálítið
erfitt um mál, enda vantaði hann
þau líffæri sem margir munu
halda ómissandi mannlegu tali.
Þegar hann var liðlega fertugur
veiktist hann af illkynjaðri mein-
semd í hálsi, en danskur skurð-
læknir bjargaði lífi hans með því
að nema burtu bæði raddbönd
hans. Þorsteinn hafði verið
rómaður ræðumaður allt frá
skólaárum sínum, og héldu nú
allir að þeim glæsilega ferli væri
lokið. En það fór á annan veg.
Með ásköpuðum dugnaði og vilja-
styrk tókst honum að beita radd-
færum sínum með nýju lagi, svo
að hann gat ekki aðeins haldið
áfram að kenna, heldur haldið
fyrirlestra og látið rödd sina
berast út yfir stóra samkomusali.
Líklega hefur hann að sumu leyti
orðið enn betri ræðumaður eftir
enn áður, af því að hann hafði
þurft að sigrast á líkamlegum
galla eins og hinn frægi málsnill-
ingur fornaldar.
Þorsteinn var alinn upp i
fátækt eins og flestir Islendingar
i þá daga, bóndasonur frá Utnyrð-
ingsstöðum á Fljótsdalshéraði. En
hann var snemma námgjarn og
bókhneigður og brauzt til mennta
eftir föngum, fyrst í Möðruvalla-
skólann sem þá var fluttur til
Akureyrar og síðan i hinn
nýstofnaða Kennaraskóla í
Reykjavík og brautskráðist þaðan
árið 1909. Sama ár gekk hann að
eiga átján vetra fríðleiksstúlku,
Sigurjónu Jakobsdóttur frá
Básum i Grimsey, sem nú kveður
eiginmann sinn eftir nær 67 ára
sambúð. Reistu þau bú á Borgar-
firði eystra þar sem Þorsteinn
gerðist tvöfaldur skólastjóri. Auk
barnaskólans sem fyrir var
stofnaði hann sjálfur unglinga-
skóla og stýrði síðan báðum skól-
unum í tvo áratugi. Þó mun
Þorsteini hafa þótt heldur þröngt
til umsvifa á Borgarfirði, og árið
1920 gerðist hann kennari við
barnaskólann á Akureyri.
Fimmtán árum síðar, 1935, varð
hann skólastjóri Gagnfræðaskóla
Akureyrar og gegndi því starfi til
sjötugs eða í rétta tvo áratugi.
Arið eftir 1956 fluttust þau
hjónin búferlum í þriðja sinn í
nýjan landsfjórðung, í þetta sinn
til Reykjavíkur þar sem þau hafa
búið síðan.
Slikur er í fáum orðum ævi-
ferill öldungsins sem nú- hefur
kvatt jarðneskt líf. Á æskuárum
hefði hugur hans staðið til
frekara náms og þá líklega i sagn-
fræði, en slíks var ekki kostur.
Engu að síður var menntun hans
miklu meiri en hvað skólagangan
var löng, og hann var hamingju-
samur í embættisstörfum sínum.
Sjálfur sagði hann oft í elli sinni
að hann hefði haft mesta ánægju
af skólastjórninni af öllu því sem
hann fékkst við um dagana. Hann
gekk í skólann „léttur á sér og
fagnandi og kvaðst hlakka til
hverrar kennslustundar," segir
vinur hans Davíð Stefánsson frá
Fagraskógi. „Þeim sem ganga til
starfs með slíku hugarfari hlýtur
að verða mikið ágengt."
Kennslustörf og stjórn ung-
menna i nálega hálfa öld væri
flestum mönnum fullkomið ævi-
verk, og mætti bæði embættis-
maður og þjóðfélag vel við una,
ekki sízt þegar störfin eru svona
vel af hendi leyst. En i reynd voru
embættisverkin aðeins lítill hluti
af fjölþættum athöfnurn
Þorsteins M. Jónssonar. I stuttri
minningargrein er enginn kostur
að gera fulla grein fyrir verkum
hans, og verður aðeins stiklað á
stóru.
Á Borgarfirði var hann bóndi
og útgerðarmaður jafnframt
kennslu og skólastjórn, og seinna
rak hann um skeið búskap á
tveimur stórbýlum við Eyjafjörð,
Syðri Skjaldarvík og Svalbarði á
Svalbarðsströnd. Hann var einn
af stofnendum fyrsta ungmenna-
félags á landinu, Ungmenna-
félags Akureyrar, 1906. Samtímis
gekk hann i góðtemplararegluna
og var alla ævi áhrifaríkur
bindindisboðandi. „Engan núlif-
andi skólamann á Islandi veit ég
hafa borið merki bindindismanna
með meiri djörfung og dug meðal
nemenda sinna og kennara en
hann,“ segir Brynleifur
Tobíasson i afmælisgrein um
Þorstein sjötugan; „og ekki
einungis í skólanum, heldur
einnig alls staðar þar sem hann
hefur haft aðstöðu til, á Alþingi, i
bæjarstjórn og i margs konar
félagsskap."
Ungur gekk Þorsteinn einnig
undir merki samvinnuhreyfíngar-
innar, og síðustu árin á Borgar-
firði stjórnaði hann kaupfélagi
Þorpsbúa. Þegar samvinnubænd-
ur bundust samtökum um stofnun
þjóðmálaflokks gekk Þorsteinn til
liðs við þá og varð yngsti þing-
maður hins verðandi
Framsóknarflokks 1916. Sat hann
síðan á þingi til 1923 og var þá
meðal annars fulltrúi flokks síns í
sambandslaganefndinni sem fyrr
getur. Meðal merkustu nýmæla
sem hann flutti á Alþingi voru
frumvörp um Þjóðleikhús og um
'menntaskóla á Akureyri sem
bæði náðu fram að ganga eftir aó
hann lét af þingsetu. Fyrir
skeleggan atbeina hans var það og
samþykkt á Alþingi 1919 að
barnakennarar skyldu verða
embættismenn ríkisins og hljóta
föst laun, en áður hafði staða
þeirra verið ótrygg og launin bág-
borin. I þakklætisskyni fyrir
þennan stuðning gáfu barna-
kennarar Þorsteini vandað
gullúr, og var sá gripur honum
einkar kær.
Á Borgarfirði og einkum á
Akureyri lét Þorsteinn margvis-
leg félagsmál til sin taka. Meðal
annars átti hann iengi sæti í
bæjarstjórn Akureyrar og var for-
seti hennar í tólf ár. Siðustu árin
fyrir norðan var hann valinn til
þeirrar virðingar með samhljóða
atkvæðum allra bæjarfulltrúa af
ýmsum stjórnmálaflokkum, og
mun það einsdæmi hérlendis i svo
fjölmennri bæjarstjórn. Sýndi
það gjörla traust það og virðingu
sem hann naut jafnt hjá semherj-
um og andstæðingum í pólitík. Af
öðrum félagsmálastörfum er sér-
staklega vert að geta þess að hann
var sáttasemjari í vinnudeilum í
umdæmi Norðurlands frá 1939 og
til þess er hann fluttist suður
1956. Það er til marks um árangur
hans og vinsældir í því starfi að
Norðlendingar báðu hann að
gegna því áfram þótt hann væri
aldraður orðinn og fluttur í annan
landsfjórðung, en hann taldi sér
ekki fært að verða við þeirri
beiðni. Og þá var nú ekki verið að
halda sáttafundina á einhverju
hóteli. Onei, þeir voru oftast
haldnir á heimili þeirra Þorsteins
og Sigurjónu, hvernig sem þar
stóð á og hversu lengi sem menn
þurftu að þæfa og vaka.
Snemma á Akureyrarárum
sinum keypti Þorsteinn bóka-
verzlun eftir nýlátinn bóksala,
Sigurð Sigurðsson og í framhaldi
af því hóf hann sjálfur útgáfu-
starfsemisem bæði varð umfangs-
mikil og merkileg. Þá var lítil
bókaútgáfa á landi hér, og
Þorsteinn hafði á bernskuárum
sínum sárt fundið til skorts góðra
bóka. Úr því vildi hann bæta, og
hóf í því skyni útgáfu ritsafns
sem bar nafnið „lýðmenntun".
Atti það að skiptast í tvo flokka,
og skyldu i öðrum vera ýmiskonar
visindarit, en i hinum ævisögur
merkra manna. Fýrstu ritin í
hvorum flokki voru Himin-
geimurinn eftir Ágúst H. Bjarna-
son og Rousseau eftir Einar
Olgeirsson. Þessari viðleitni var
vel tekið, en þjóðin var enn of
fámenn og fátæk til að slik starf-
semi gæti borið sig, og útgáfa
Lýðmenntunar hlaut að falla
niður eftir nokkur ár. En forlag
Þorsteins lifði áfram, og hann
sleppti ekki þeirri hugsjón sinni
að gefa út fræðandi bækur og
íslenzkar. Fyrstu bækur margra
islenzkra höfunda komu út hjá
Þorsteini, og skólabækur margar,
einkum handa barna- og ungl-
ingaskólum. Merkur þáttur í út-
gáfu hans var prentun ýmiskonar
þjóðlegra fræða. Má þar meóal
annars nefna þjóðsagnasafn Olafs
Davíðssonar og ekki sízt ritsafnið
Grímu, 20 hefti alls, eitt hið merk-
asta safn þjóðsagna eða þjóð-
fræða eftir daga Jóns Árnasonar.
Vann Þorsteinn sjálfur manna
mest að söfnun þess og frágangi
og með honum Jónas Rafnar
læknir.
Bókhneigð Þorsteins og bókaást
beindist einnig inn á braut
mikillar bókasöfnunar. Fystu aur-
ana sem hann eignaðist fyrir
ullartíning notaói hann í laumi til
að kaupa sér bók. Faðir hans
reyndi að sýna honum fram á að
sá yrði aldrei ríkur sem eyddi
peningum sínum í bækur, en það
bar engan árangur, sveinninn sat
við sinn keip. 1 tengslum við
bókaverzlun hans og bókaútgáfu
gáfust leiðir til að auka safnið og
efla, bæði beint og óbeint, þvi að
Þorsteinn lagði allan ágóða af for-
lagi sínu í bókakaup. Eftir að
hann fluttist til Reykjavíkur
helgaði hann safninu nær alla
starfskrafta sína, og þeir voru
býsna miklir þótt hann væri
aldraður orðinn. Það var
ógleymanlegt að koma á heimili
þeirra Sigurjónu í Eskihlíð 21 og
ganga um hina stóru ibúð þar sem
bókunum var drepið i hvern krók
og kima. Hann reyndi að kaupa
yfirleitt allar íslenzkar bækur
sem völ var á. „Ef ég á hana ekki
þá er hún fágæt, þú getur reitt
þig á það,“ sagði hann stundum
við mig. Sumt var vitanlega
ófáanlegt sem prentað var í fyrri
daga. Það voru mestmegnis guðs-
orðarit eins og kunnugt er.
Prentun fornrita og annarra
veraldarbóka hófst síðar, enda
tókst Þorsteini að ná í næstum
allar útgáfur islenzkra fornrita
sem komið hafa á frummálinu.
Það var því í sannleika vél til
fallið að hann skyldi ráðstafa
bókum sínum til Stofnunar Árna
Magnússonar um sömu mundir og
handritin tóku að berast heim frá
Danmörku. Svo var kallað að rikið
keypti bókasafnið, en raunar gáfu
þau hjónin meira en helming and-
virðisins i sjóð sem verja skal til
bókakaupa. Bókasafn Þorsteins
M. Jónssonar og Sigurjónu
Jakobsdóttur skipar nú virðuleg-
an sess við hlið hinna endur-
heimtu handrita, til mikillar nyt-
semdar fyrir þá fræðimenn sem
vinna að rannsóknum og útgáfu
handritanna í Árnagarði.
Það hefur oft verið á orði haft
og má ljóst vera af þeim fáu
orðum sem hér hafa verið rituð,
að Þorsteinn M. Jónsson hefur
verið margra manna maki. Margt
stuðlaði að þessum frábæru
afköstum. Hann var að eðlisfari
skarpgreindur, minnugur og
vandvirkur. Reikningsmaður var
hann ágætur og þjálfaður í þeirri
íþrótt af ævilangri iðkun. Hann
gat leikið sér að þvi að gera
tvennt eða jafnvel þrennt í senn:
færa reikningsbækur skóla eða
fyrirtækis, ræða við gesti af
óskiptum áhuga — og jafnvel
hlusta á útvarpið um leið. Hann
var algjör bindindismaður á
tóbak og áfengi. Hann vann lang-
an vinnudag og lifði langa ævi.
Þótt hann ætti stundum við van-
heilsu að strfða, brauzt hann með
seiglu og viljastyrk upp úr hverri
sjúkdómsþraut.
En mest var þó vert um þá hjálp
eða samvinnu sem eiginkona hans
veitti honum. Þau voru ólik um
margt, en með þeim var jafnræði
að gáfum og dugnaði. Þau eignuð-
ust átta börn sem upp komust og
ólu auk þess upp tvö barnabörn,
og lifa þessi öll föður sinn og
fóstra. Heimilið var löngum
mannmargt og gestagangur mikill
samfara umsvifum Þorsteins og
rausnarskap. Og þá var ekki alltaf
um það spurt hvernig á stæði hjá
húsfreyju. En hafi Þorsteinn á
stundum gert miklar kröfur til
konu sinnar, þá vissi hann lika að
hún var honum einhuga í stór-
mennsku og hjálpfýsi. Hann
þekkti gáfur hennar og treysti
dómgreind hennar. Hún örvaði
hann fremur en latti til kaupa á
dýrum bókum, enda ber safníð
einnig hennar nafn. Svo er sagt
að það hafi verið venja Þorsteins
að taka ekki bók til útgáfu nema
Sigurjóna hefði lesið hana og
gefið henni meðmæli sín. Lifs-
verk þeirra verða ekki sundur
skilin.
Nú horfir hún á eftir förunaut
sinum með rósemd og raunsæi
eins og henni er lagið. En hún á
ekki aðeins miklar og góðar minn-
ingar frá langri sambúð. Hún á
lika alla afkomendurna sem nú
umvefja hana með ástúð sinni —
börn tengdaböm, barnabörn og
tvær enn yngri kynslóðir.
Jónas Kristjánsson.
Þorsteinn M. Jónsson hefir nú
kvatt þennan heim eftir langa og
dygga þjónustu við þjóð sína.
Sögu hans lýkur þó ekki á and-
látsstundinni eins og flestra
manna, heldur mun hún halda
áfram að lifa i verkum hans, sem
bera ávöxt um ókominn tima,
enda voru þau óvenjulega mikil
að vöxtum og gæðum. En mest er
um það vert, að þau hnigu öll að
einu marki: að bæta heiminn,
fegra og göfga mannlifið, lyfta
samtiðinni til meiri menningar,
víðsýnis og hamingju. Hann stóð
föstum og djúpum rótum í sögu
Islendinga, þjóðtrú og bókmennt-
um, en var jafnframt maður sam-
tíðar og framtiðar. Hann sá
jafnan, hvar skór kreppti og hvað
til heilla horfði. Auk þess að vera
harðvítugur eljumaður og vinnu-
víkingur var hann einarður mála-
fylgjumaður og laginn samninga-
maður, og þess hefir margt þarf-
legt málefni notið, það sem af er
þessari öld. Þvi máli, sem Þor-
steinn tók að sér, var borgið. Bar-
áttumál hans voru mörg og öll á
einn veg. Skjólstæðingar hans
voru lika margir, og jafnan tók
hann svari þess, sem i vök átti að
verjast, ef málstaður hans var
réttlættur. Það er því síst að
undra, þótt margir sendi nú
hrærðar hugsanir, fullar þakk-
lætis og virðingar yfir djúpið
mikla til hans, sem vann þjóð
sinni svo margt til þarfa og þrifa.
— 0 — 0 —
Þorsteinn Metúsalem Jónsson
fæddist á Útnyrðingsstöðum á
Völlum 20. ágúst 1885. Foreldrar
hans voru hjónin Vilborg Þor-
steinsdóttir Mikaelssonar skálds
frá Mjóanesi og Sigríðar Guð-
mundsdóttur frá Vaði í Skriðdal
og Jón Ölason bónda ísleifssonar
á Útnyrðingsstöðum og Guðnýjar
Pétursdóttur frá Eyjólfsstöðum á
Völlum. Þorsteinn var yngstur
sex systkina, en af þeim dóu þrjú
úr barnaveiki fárra ára gömul, og
Öli bróðir hans dó tvítugur.
Aðeins tvö systkinanna, Anna og
Þorsteinn, komust til fullorðins-
ára og eignuðust afkomendur.
Þorsteinn ólst upp, eins og
önnur börn i sveit á Islandi, við
alla algenga vinnu, sem til féll
vetur og sumar. Snemma kom þó í
ljós, að hugur hans hneigðist
mjög til bóka og fræða. Bækur
voru mikið um hönd hafðar á
heimilinu, og sjálfum segist
honum svo frá:
„Á kvöldin sat allt fólkið uppi í
baðstofunni og hafði rúmin fyrir
sæti. A dyrum milli hjónahússins
og frambaðstofunnar hékk lampi,
er lýsti alla baðstofuna. Við hann
á rúmi, rétt framan við dyrnar,
sat einhver heimilismanna og las
upphátt fyrir allt hitt fólkið. Ef
lesarinn hvíldi sig, ræddi fólkið
um lesefnið og lét dóma sína uppi
um sögupersónurnar. Einkum
voru lesnar fornsögurnar, sögur
Jóns Thoroddsens, sögur Torf-
hildar Hólm, neðanmálssögur,
þjóðsögur og raunar allar þær
bækur, sem fyrir hendi voru.
Sömu bækurnar voru oft lesnar
vetur eftir vetur. Sérstakt eftir-
læti hafði faðir minn á sögum
Magnúsar góða og Haralds harð-
ráða, enda held ég, að hann hafi
kurinað þær. Þá voru og stundum
rimur kveðnar. Skrifaðar sögur
voru oft lesnar og jafnvel gömul
fljótaskriftarhandrit af riddara-
sögum.“
Þess má geta, að þjóðsagnarit-
arinn mikilvirki, Sigfús Sigfús-
son, var náfrændi Þorsteins og
tiður gestur á æskuheimili hans,
enda ræktu þeir vináttu með
Þorsteinn M.
Jónsson með
hendi á nokkr-
um bókum úr
safninu, sem nú
er varðveitt í
Stofnun Árna
Magnússonar.