Morgunblaðið - 27.03.1976, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. MARZ 1976 15
frændsemi og áttu sameiginleg
hugðarefni þrátt fyrir 30 ára
aldursmun, þar sem voru þjöð-
sögur og hvers konar þjóðfræði.
Er raunar ekki óeðlilegt að ætla,
að til kynna Þorsteins af Sigfúsi
frænda sinum sé að rekja þann
mikla áhuga, sem hann hafði alla
ævi á ritun, söfnun og útgáfu
þjóðsagnaog þjóðlegra fræða.
Þegar Þorsteinn var 12 ára,
fékk hann að fara i fyrsta sinn í
kaupstað til Seyðisfjarðar. Hann
átti þá svolitla ull, sem hann seldi
kaupmanninum fyrir peninga.
Með þá laumaðist hann í bókabúð,
keypti fyrir þá bók og stakk inn á
sig, þvi að hann renndi grun í, að
föður hans mundi ekki falla vel í
geð þessi óráðsía. Þó komst upp
um þessi bókakaup. Þau héldu
áfram og urðu ekki stöðvuð, hvað
sem hver sagði. Hér varð upp-
hafið að einhverri mestu bóka-
söfnun einstaks manns hérlendis
á síðari öldum, sem síðar mun að
vikið.
Þrátt fyrir krappan fjárhag
varð það úr, að Þorsteinn fékk að
fara i skóla. Drengurinn var
óvenjulega elskur að bókum, fróð-
leiksfús og miklum gáfum
gæddur, svo að menntaþrá hans
hlaut að hafa framgang sinn.
Fyrir valinu varð Gagnfræðaskól-
inn á Akureyri. Þangað fór Þor-
steinn haustið 1903, en þá var
einmitt nýbúið að flytja skólann
til Akureyrar eftir brunann á
Möðruvöllum. Bekkjarbræðurnir
voru 12, allir gæddir miklum
gáfum og atgervi, enda urðu
flestir þeirra þjóðkunnir og sumir
forystumenn í þjóólífinu næstu
áratugina. Nú munu þeir allir
vera látnir nema Snorri Sigfús-
son, námsstjóri.
Eftir gagnfræðaprófið vorið
1905 tók við vinna fyrir daglegu
brauði og að hugsjónamálum.
Hugurinn hafði að vísu lengi
staðið til frekara náms og þá í
sagnfræði, en fjárskortur bannaði
það. Þorsteinn gekk þegar tii liðs
við tvær hugsjónastefnur vetur-
inn 1905—1906, Góðtemplararegl-
una og ungmennafélagsskapinn.
Hann gekk í Ungmennafélag
Akureyrar, fyrsta ungmennafélag
á Islandi, þegar eftir stofnun þess
i ársbyrjun 1906 og stofnaði
fyrsta ungmennafélagið á Austur-
landi nokkru síðar. Bindindis-
maður var hann alla ævi og sat sig
aldrei úr færi að vinna gegn
áfengisneyslu og áfengisböli með
öllum ráðum, en i þeirri baráttu
voru tunga hans og penni skæð-
ustu vopn hans auk þess for-
dæmis, sem hann var öðrum með
eigin líferni.
Næstu vetur stundaði Þor-
steinn heimiliskennslu á Akur-
eyri og kenndi við barnaskólann á
Seyðisfirði, en menntaþrá hans
var enn ekki svalað. Fjárvana, en
fullur áræðis og bjartsýni, fór
hann til Reykjavikur haustið 1908
og settist í efsta bekk Kennara-
skólans. Þaðan lauk hann kenn-
araprófi vorið 1909, og 26. október
þá um haustið gekk hann að eiga
mikla fríðleiks- og hæfileikakonu,
Sigurjónu Jakobsdóttur frá
Básum í Grímsey. Þau settust að á
Bakkagarði við Borgarfjörð
eystra og stofnuðu þar heimili.
Skömmu síðar tóku þau til sín
foreldra Þorsteins, þar sem þeim
tók nú að þyngjast fótur og þau
kusu að hætta búskap. Þau Jón og
Vilborg önduðust bæði á Borgar-
firði á heimili sonar síns og
tengdadóttur. — „Móðir mín unni
mér svo, að hún mátti vart af mér
sjá,“ segir Þorsteinn á einum
stað.
Þorsteinn stofnaði unglinga-
skóla á Borgarfirði haustið 1909
og stýrði honum í áratug. Þetta
var tveggja ára skóli og stóð 6
mánuði hvort ár. Árið eftir tók
Þorsteinn einnig við stjórn barna-
skólans og veitti honum forstöðu
til 1919. Hann hóf búskap 1910 og
nokkrum árum síðar smábátaút-
gerð. Hinn ungi vaskleikamaður
naut vaxandi trausts og virðingar
í héraði, og þar kom, að hann var
kosinn alþingismaður Norðmýl-
inga í haustkosningunum 1916.
Einnig hlóðust á hann trúnaðar-
störf fyrir hrepp og sýslu. Tveim-
ur árum seinna, 1918, var hann
fenginn til að veita forstöðu ný-
stofnuðu kaupfélagi á Borgar-
firði, en öllu þessu fylgdu mikil
umsvif, ómak og risna. Hann taldi
slíkt að visu aldrei eftir, en brátt
varð honum um megn að standa
undir kostnaðinum af því, ekki
síst þar sem barnahópurinn
stækkaði óðum og framfærslu-
þungi fjölskyldunnar óx. Hann
tók þvi að svipast um eftir nýjum
heimkynnum og starfsvettvangi,
þar sem hann gæti betur tryggt
afkomu heimilisins, og árið 1921
fluttist hann með fjölskyldu sinni
til Akureyrar og gerðist kennari
við barnaskólann.
Þegar Þorsteinn M. Jónsson var
kosinn á þing, var hin gamla
flokkaskipun óðum að riðlast, en
nýir flokkar að fæðast. Þorsteinn
tók þátt í stofnun Framsóknar-
flokksins seint á árinu 1916,
yngstur þeirra manna, er stóðu að
henni, og var þegar sýndur þar
mikill trúnaður, t. a. m. við mynd-
un ráðuneytis Jóns Magnússonar
um áramótin 1916—1917. Þegar
Alþingi kaus islensku sambands-
laganefndina 1918, varð Þor-
steinn einn þeirra fjögurra þing-
manna, sem hana skipuðu. Hinir
voru Jóhannes Jóhannesson,
bæjarfógeti og forseti Sameinaðs
þings, sú gamla frelsiskempa
Bjarni Jónsson frá Vogi og Einar
Arnórsson, fyrrverandi ráðherra.
Sýnir þetta eitt með öðru, hvert
traust var til hins unga þing-
manns borið og hvers álits hann
naut meðal annarra þingmanna.
Ekki vildi hann sjálfur síðar gera
mikið úr hlut sínum að nefndar-
og samningastörfunum, en hélt
jafnan mjög á loft þætti Einars
Arnórssonar og Jóns Magnús-
sonar forsætisráðherra, sem að
vísu átti ekki sæti i nefndinni, en
var henni daglega til ráðuneytis,
og Þorsteinn taldi Jón vera meðal
vitrustu stjórnmálamanna ís-
lenskra fyrr og síðar. En óneitan-.
lega var það Þorsteini mikil gleði
að vinna að þvi sjálfur að reka
smiðshöggið á stofnun fullvalda
fslensks ríkis, sem svo lengi hafði
verið þráð, og jafnframt að búa i
haginn fyrir stofnun lýðveldis
síðar með uppsagnarákvæðum
sambandslagasamningsins, —
með öðrum orðum að leiða sjálf-
stæðisbaráttuna við Dani til lykta.
Meðal merkra mála, sem Þor-
steinn bar fram og barðist fyrir á
Alþingi, má nefna umbætur á
símamálum og samgöngumálum
Austfirðinga á sjó og landi, rétt-
indamál barnakennara, sem
komust í höfn 1919, lög um þjóð-
leikhús (ásamt Jakobi Möller)
1923, frumvarp til laga um stofn-
un Menntaskóla Norður- og
Austurlands (var vísað frá með
jöfnum atkvæðum 1923, en náði
fram að ganga fjórum árum
siðar) og þingsályktun (ásamt
Sveini i Firði) um ritun sögu Al-
þingis i tilefni af 1000 ára afmæli
þess. Þessi upptalning sýnir, á
hvaða sviðum áhugaefni Þor-
steins lágu helst.
Vegna búsetunnar á Akureyri
gat Þorsteinn ekki tekið þátt í
kosningabaráttunni í Norður-
Múlasýslu 1923 og náði ekki kosn-
ingu, þó að lítið vantaði á, að það
tækist. Margir eru þeirrar skoð-
unar, að við það hafi hann orðið
af ráðherradómi, sem annars
hefði blasað við honum sakir
mannkosta hans, stjórnlagni,
mannvits og dugnaðar. En fyrir
bragðið fékk Akureyri líka að
njóta starfskrafta hans og atorku
í 35 ár.
Fljótlega eftir komuna til Akur-
eyrar kom hann upp búi í Syðri-
Skjaldarvík og rak það i tvö ár.
Barnakennaralaunin nægðu ekki
til greiðslu skulda og til fram-
færslu, svo að 1923 keypti hann
bókaverslun í bænum og rak hana
undir eigin nafni til ársins 1935.
En 1924 hófst hann handa um
starfsemi, sem hann sagði aldrei
skilið við, meðan hann hafði
nokkra starfsorku, en það var
bókaútgáfan, sem hann stundaði
af alúð og eljusemi eins og allt
annað, sem hann tók sér fyrir
hendur.
En árið 1929 syrti að, hann fékk
illkynjaða meinsemd í raddbönd-
in. Hann sigldi til Kaupmanna-
hafnar um veturinn, og þar voru
bæði raddböndin numin burt.
Hann kom heim aftur, en sjúk-
dómurinn tók sig upp, og nú var
Þorsteini ekki hugað líf. En bjart-
sýnin brást honum ekki eða
kjarkurinn fremur en endranær.
Hann sigldi aftur til Hafnar og
var nú tviskorinn upp og hafður í
radiummeðferð á Finsen-
stofnuninni. Þetta dugði, hann
kom heill heilsu heim síðla árs
1931, en mjög máttfarinn og var
lengi að ná kröftum. Og röddin
var farin, hann gat aðeins hvíslað.
En með þrotlausri þolinmæði
tókst honum að ná valdi á nýrri
taltækni, svo að furðu vel heyrð-
ist til hans, jafnvel í stórum sal.
Árið 1934 keypti Þorsteinn stór-
býlið Svalbarð á Svalbarðsströnd
og rak þar umsvifamikinn búskap
til 1939.
Hann var í stjórn Síldarverk-
smiðja ríkisins 1936—1943, og
ýmsum fleiri trúnaðarstörfum
Framhald á bls. 22
Erfiðast að ná samkomulagi um þegnrétt-
inn, utanríkismálin og uppsagnarákvæðin
— sagði Þorsteinn M. Jónsson um sambandslöffin 1918
ÞORSTEINN M. Jónsson, sá er lengst lifði þeirra, sem voru í
sambandsnefndinni 1918, er til moldar borinn 1 dag.
Á 40 ára afmæli fullveldisins 1. des. 1958 átti Matthías Jo-
hannessen samtal við Þorstein um samningagerðina 1918, og fara
hér á eftir tveir stuttir kaflar úr samtalinu.
Spurningunni um, hvernig sjálfstæðismálið hefði staðið hér
innanlands um það leyti, sem sambandslagasamningurinn var
gerður, svarði Þorsteinn:
„Sannleikurinn er sá að eftir
að samsteypustjórnin er mynd-
uð 1916, ber æ minna á deilum
og klofningi, og eiginlega má
segja, að eimi aðeins eftir af
gömlum erjum. Um fjandskap
var ekki að ræða. Aðalflokkarn-
ir á þingi voru Heimastjórnar-
flokkurinn, sem hafði 16 þing-
menn, Sjálfstæðisflokkurinn,
sem var klofinn í „þversum" og
„lángsum", (voru 11 þversum-
menn á þingi og 4 langsum-
menn) og svo Framsóknar-
flokkurinn, sem átti 8 fulltrúa á
þingi. Þó að Sjálfstæðisflokkur-
inn hefði klofnað var ekki um
raunverulegan stefnumun að
ræða milli flokks brotanna og
segja má, að menn hafi yfirleitt
verið orðnir sammála um
stefnu í sjálfstæðismálinu
þessum árum 1917 og ’18 var
starfandi svonefnd fullveldis-
nefnd á Alþingi og stóðu allir
flokkar að henni. Má sjá af
nafni hennar, að þingmenn
voru orðnir sammála um stefn-
una i sjálfstæðismálinu. Full-
veldisnefndin frá 1917 bar
fram þingsályktunartillögu um
konungsúrskurð um siglinga-
fána fyrir ísland og var tillagan
samþykkt í báðum deildum án
nokkurs ágreinings. Talar það
sínu máli.“
Síðar var Þorsteinn spurður
að þvi, hvað erfiðast hefði verið
að ná samkomulagi um.
Hann svaraði:
„Erfiðast var að ná samkomu-
lagi um þegnréttinn, utan ríkis-
málin og uppsagnarákvæðin.
Þess má geta hér til þess að
sýna, hve samningagerðin var
miklum erfiðleikum bundin, að
jafnvel var deilt um, hvort
plagg það, sem menn kæmu sér
saman um að lokum skyldi kall-
ast „samningur" eða ,,lög“.
Islendingar vildu að það væri
kallað samningur og þóttust
leggja með því áherzlu á, að hér
sætu tveir jafnréttháir aðilar
við samningaborð, en Danir
lögðust gegn því og töldu, að
það yrði að kallast lög vegna
formsatriða gagnvart danska
þinginu. Var og á það fallizt
með þeirri athugasemd þó, að
hér væri engu að síður um
samninga að ræða, þótt þeir
nefndust lög. Eins og kunnugt
er, hefst fyrsta grein sambands-
laganna með setningunni:
„Danmörk og Island eru frjáls
og fullvalda ríki“. Dönsku
nefndarmennirnir vildu orða
greinina svo: „Danmörk og
Island eru frjáls og sjálfstæð
riki“ Að lokum gengu Danir að
ókum Islendinga í þessu efni.
— Eins og sambandslögin
sýna, var samið um þegnréttar-
ákvæðin á þann veg, að viður-
kennt er, að þegnar hvors ríkis
um sig hafi ríkisborgararétt
síns lands og skuli vera undan-
skildir herskyldu í hinu land-
inu, en þá var því bætt við, að
þeir skyldu njóta gagnkvæmra
réttinda í báðum rikjum. Var
þetta ákaflega erfitt atriði og
man ég ekki vel, hver hjó á
þann Gordions-hnút, en þó
hygg ég það hafi verið Einar
Arnórsson. — Um utanríkis-
málin er það að segja, að Islend-
ingar færu meó þau, en fengu
þó þann fyrirvara inn í frum-
varpið, að Danmörk fari með
utanrikismál tslands „I umboði
þess“. — Og i greinina um utan-
ríkismálin fengu Islendingar
sett ýmis ákvæði, sem tryggðu
rétt Islands til að hlutast til um
og líta eftir utanríkismálum
sinum. — Loks má svo geta
uppsagnarákvæðisins. Það var
langerfiðasta atriði samning-
anna Danir hefðu helzt kosið
að samningarnir yrðu óupp-
segjanlegir, en tslendingar
gátu auðvitað ekki sætt sig við
það. Astæðan til þess, að Danir
féllust á uppsagnarákvæðin
eins og þau eru orðuð í Sam-
bandslagasamningnum, var sú,
að Islendingar slökuðu til og
létu þá í staðinn fá ákvæðin um
„hinn gagnkvæma þegnrétt” og
meðferð utanrikismála. Upp-
sagnarákvæðið var líka þunga-
miðja samningsins því að sam-
kvæmt þvi gátu Islendingar
sagt samningnum upp og slitið
sambandinu við Dani á lögleg-
an hátt 25 árum eftir að samn-
ingurinn var gerður.
— Nú er hvergi talað í samn-
ingnum um skilnað við konung
eftir allsherjaratkvæðagreiðslu
að 25 árum liðnum. Teljið þér,
að við Islendingar höfum gert
einhvers konar stjórnar-
byltingu þegar við skildum við
konung1944?
— Ég skal ekkert um það
segja, en ef hún hefur verið
gerð þá álit ég, að hún hafi
verið sjálfsögð. Hverþjóð verð-
ur að ráða sínu stjórnarformi
sjálf. Ef Islendingar hefðu sagt
skilið við Dani að öllu öðru leyti
en því, að þeir hefðu haldið
sambandinu við konung, þá
hefðu oft getað komið upp
ágreiningsefni milli konungs
Danmerkur annars vegar og
konungs Islands hins vegar.
Hefði auðvitað ekki verið hægt
að una við slíkt ástand. Annars
vil ég ekki segja neitt nema
gott um Dani, því þeir hafa
reynst okkur drengir góðir, sið-
an við sögðum skiiið við þá,
— En ef við snúum okkur að
nefndarfundunum, hvað mund-
uð þér vilja segja um þá?
— Nefndarfundirnir voru
haldnir í kennarastofu
Háskólans i Alþingishúsinu,
þar sem nú er forsetaskrif-
stofan. Fyrsti fundur nefnd-
anna var haldinn mánudags-
morguninn 1. júlí 1918 og hófst
með þvi að Jóhannes Jóhannes-
son setti fundinn og bauð
dönsku nefndina velkomna
Síðan stakk hann upp á því
sennilega af kurteisisástæðum
einum, að Hage yrði fundar-
stjóri, en Hage óskaði eftir því,
að þeir stjórnuðu fundinum til
skiptist. Ekki er hægt að segja,
að andrúmsloftið hafi verið
lævi blandað, en óvissa ríkti. Á
þessum fyrsta fundi lagði
íslenzka nefndin fram skriflega
greinargerð um afstöðu sína.
Hafði hún áður lagt hana fyrir
íslenzku stjórnina. Þar var tek-
ið fram, að íslendingarnir teldu
semjandi á þeirn einum grund-
velli, að landið yrði viðurkennt
fullvalda riki og sameigið mál
beggja ríkjanna yrði aðeins
konungur og konungserfðir. Þá
tóku þeir það fram að semja
mætti um skeið um sameigin-
lega meðferð nokkurra mála.
Daginn eftir lögðu dönsku
nefndarmennirnir fram sína
greinargerð og hefur nokkuð
verið minnzt á efni hennar hér
að framan. Síðan var skipzt á
skjölum að heita má á hverjum
fundi til að reyna að ná sam-
komulagi, en 9.—11. júlí sátu
þeir Bjarni, Einar, Hage og
Arup á fundum í undirnefnd til
að reyna að ráða fram úr aðal-
ágreiningsatriðunum. Allmikill
árangur varð af þessu undir-
nefndarstarfi, en þó voru ýmis
atriði óleyst og var samið um
þau undir lokin. Þótt bilið væri
svo langt á milli dönsku og
islenzku samningamannanna
að það virtist nær óbrúanlegt á
fyrstu fundunum, þá héldu
nefndarmennirnir samt áfram
að semja á víxl uppkast til
samninga og héldu daglega við-
ræðufundi, eins og ég sagði áð-
an. Islenzku sendinefndar-
mennirnir höfðu einatt samráð
við ráðherra og fullveldis-
nefnd, og Alþingi fylgdist með
öllu því, sem daglega gerðist á
fundum nefndanna Var þess
vandlega gætt að íslenzka
nefndin tæki engar ákvarðanir
aðrar en þær sem allir stjórn-
málaflokkar þingsins og full-
veldisnefnd væru samþykk.
Vorum við staðráðnir i að láta
ekki atburðina frá 1908 endur-
taka sig. — Þá var þess einnig
vandlega gætt að aldrei yrði
minnsti ágreiningur um neitt
atriði innan nefndarhlutanna
og átti það við fulltrúa beggja
þjóðanna. Venjan var því sú, að
einn maður talaði á fundunum
fyrir hvora þjóð um sig og féll
það oftast í hlut þeirra Hage og
Bjarna frá Vogi. —
— Samningaviðræðum lauk
17. júli og daginn eftir, sem var
fimmtudagur, ef ég man rétt kl.
2 e.h. voru samningarnir undir-
ritaðir...