Morgunblaðið - 28.07.1976, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 28. JULl 1976
Held ég geti raunar aldrei
hætt að hugsa um búskapinn
— segir Kristófer í Kalmanstungu
Kalmanstunga, stórbýli og um
leið efsti og austasti bær í Borgar-
fjarðarhéraði, um 50 km frá sjó.
Þannig hefst lýsing Þorsteins
Jósepssonar á þessu höfuðbóli í
handbókinni Landið þitt. Þar seg-
ir ennfremur: Á meðan fjölfarinn
reiðvegur lá norðan úr landi um
Stórasand og Arnarvatnsheiði og
sfðan áfram um Kaldadal suður á
Þingvelli, var Kalmanstunga í
þjóðbraut og helzti viðkomu — og
gististaður á leiðinni. Kalmans-
tunguland er víðáttumeira en
nokkurs annars býlis í Mýrasýslu,
m.a. allt Hallmundarhraun inn að
jöklum. Þar er birkiskógur.
Þarna í Kalmanstungu bjó við-
mælandi minn, Kristófer Olafs-
son, í 42 ár, og þar er hann fædd-
ur fyrir aldamót eða árið 1898,
sonur Ólafs Stefánssonar bónda
þar og Sesselju Jónsdóttur konu
hans. Afi hans keypti jörðina og
faðir hans er þar líka fæddur. Nú
er sonur Kristófers, Ólafur, tek-
inn við af honum. Og af Stefáni
bróður hans, sem bjó á hinum
hluta jarðarinnar, hefur tekið
hans sonur, K:lman. Þetta er því
ein af fáum ættarjörðum á þessu
landi, þar sem sonur tekur við af
föður. Öll börn Kristófers og konu
hans, Lisbetar Zimsen, hafa kosið
að búa í sveit. Olafur sem fyrr er
sagt í Kalmanstungu, Ragnheiðuf
á Gilsbakka og Ölöf á Utgörðum í
Rangárvallasýslu.
Sjálfan hittum við Kristófer að
máli á heimili hans og Lisbetar á
Öldugötu 7 í Reykjavík og spjöll-
uðum við hann dagstund.
— Já, ég var alltaf ákveðinn í að
verða bóndi, sagði Kristófer. Þess-
vegna fór ég í búnaðarskólann á
Hvanneyri á sínum tíma. Og
hvergi hefi ég víst viljað búa ann-
ars staðar en í Kalmanstungu.
Og ég held að ég geti raunar
aldrei hætt að hugsa um búskap-
inn. Þó ég sé búinn að vera í
Reykjavík síðan 1972, þar sem ég
er svo slæmur í mjöðm, að ég verð
að vera undir læknishendi, þá er
ég alltaf að líta til veðurs og að
velta fyrir mér þerrinum.
Kristófer er hress í anda, þó
hann eigi t^-fitt með gang. Hann
kvaðst hafa verið í fimm mánuði í
sjúkrahúsi hjá læknunum Jóni
Þorsteinssyni og Oddi Bjarnasyni,
og hafa frið síðan. Og nú er hann
að hugsa um að fara að bæta um
betur og fá sér stállið í mjöðmina.
En við víkjum talinu aftur að
skólaári hans á Hvanneyri.
— Á Hvanneyri var ég 1918. Ég
man það vel, því Katla byrjaði að
gjósa um það leyti sem ég kom
þangað, sagði Kristófer. Og hálf-
um mánuði síðar brann íbúðarhús
skólastjórans, Halldórs Vilhjálms-
sonar. Ég held að ég hafi verið
með þeim fyrstu, sem komu út að
eldinum, sem mun hafa kviknað í
mógeymslu. Svava Þórhallsdóttir,
kona Halldórs, var þá búin að
brjóta glúgga á miðhæðinni og ég
tók að móti krökkunum, sem.hún
rétti út um hann. Ég fór svo út í
heimavistina. Þetta var um nótt
og piltarnir höfðu einskis orðið
varir. Húsiðbrann til kaldra kola.
— Eg tók við búi, 1930, þegar
pabbi dó 65 ára gamall, og gekk í
hjónaband 1. júlí sama ár, sagði
Kristófer, er við fórum að rekja
lífsferil hans. Lisbet var úr
Reykjavík og það þótti nú ekki
skynsamlegt að vera að fá sér
konu, sem ekkert hafði gert ann-
að en sitja á skólabekk, bætti
hann við glettinn. Hún var í lyfja-
fræðinámi hjá Þorsteini
Seheving. En hún stóð sig vel í
búskapnum og átti, held ég enn
erfiðara með að fara heiman frá
Kalmanstungu en ég.
— Það hafa verið mikil við-
brigði að koma að slíku stórbúi,
svo langt inni í landi?
— Kalmanstunga er gríðamikið
flæmi. Til dæmis tilheyrir jörð-
inni Eiríksjökull og nokkuð af
Langjökli. Kalmanstunga á land á
móti Vatnsdælingum, Víðdæling-
um og Miðfirðingum. Vatnaskil
voru látin ráða. Þau vötn, sem
íéllu í suður voru í okkar landi,
en vötn, sem féllu norður af, voru
þeirra. Næstu nágrannar okkar
norðan heiða voru Lárus í Gríms-
tungu og Benedikt á Aðalbóli. En
við höfðum aldrei ákaflega stórt
bú. Enda fjarstæða að setja á, svo
að það skemmi jörðina. Við vor-
um mest með á áttunda hundrað
fjár báðir. Og aldrei var hugsað
mikið um kýr. Við höfðum þrjár
kýr, rétt fyrir heimilið, og eitt-
hvað af hrossum. En heimilið var
mannmargt áður fyrr, og í tíð
föður míns alltaf 3—4 ■■ innukon-
ur og álíka margir vinnumenn.
Framan af vorum við ekki í vega-
sambandi, og ekki farið að sækja
mjólk til okkar fyrr en seint.
Norðlingafljot var brúað 1955, en
Hvítá nokkru áður.
— Þegar ég man fyrst eftir mér,
var allt flutt heim á klökkum,
sagði Kristófer. Þó var snemma
notuð kerra. Faðir minn var í
Ölafsdal hjá Torfa og kom þaðan
með kerru og plóg. Pabbi var
langt á undan sinni samtíð. Hann
byggði steinhús árið 1905, sem er
enn í fullu gildi. Sementstunn-
urnar voru fluttar heim á hesti.
Og kostaði meira flutningurinn
en sementið sjálft. Húsið var hlað-
ið úr höggnu hraungrýti og sand-
steypa höfð á milli. Sandurinn var
tekinn við Hvítá. Enn þann dag í
dag er ekkert steypiefni betra. Nú
er búið að byggja við þetta gamla
hús í Kalmanstungu.
— Það fara sögur af gestagang-
inum í Kalmanstungu?
— Já, þetta var mesti gestabær
á íslandi. Allir vermenn, skóla-
piltar og kaupafólk fór þar um.
Þá kom þetta fólk oft hrakið gang-
andi með dót sitt á einum hesti.
Þetta var aðalleiðin milli Norður-
lands og Suðurlands. Heyrt hefi
ég aö eitt sinn hafi verið í Kal-
manstungu um 100 næturgestir í
einu. En úr þessu dró að sjálf-
sögðu með bílaöldinni, þegar bíl-
ar fóru að fara um Holtavörðu-
heiði. Þetta gat þvi ekki heitið
afskekktur bær. En svo gat verið
ófært meðan snjó var að leysa af
heiðinni og ekkert hægt að kom-
ast nema á hestum yfir Hvítá og
Norðlingafljót. Þá var rólegt hjá
okkur.
Kristófer situr í stól sínum á heimilinu á Öldugötu og heldur fast um traustan staf úr birki úr
heimalandi hans f Kalmanstungu. Hinum megin situr annar traustur förunautur, kona hans, Lisbet
Zimsen. Ljósm. RAX
Ingjaldur Tómasson:
V arðarfer ð
1976
I NOKKUR ár hefur mig langað
til þess að fara f hina árlegu
skemmtiferð Varðarfélagsins,
en af ýmsum ástæðum gat það
ekki orðið fyrr en nú. Ferðin
hófst hjá Sjálfstæðishúsinu kl.
8.30 27. júní og ekið sem leið
liggur um Mosfellsdal til Þing-
valla. Þar var staðnæmzt um
stund og drukkið morgunkaffi.
Þaðan lá leiðin um Gjábakka-
hraun, Reyðarbarm og Laugar-
vatnsvelli til Laugarvatns og
þaðan til Skálholts. Þar var
stanzað stuttan tíma og saga
staðarins kynnt. Síðan var ekið
um Skeið og Gnúpverjahrepp
að Stöng í Þjórsárdal.
Þar var snæddur hádegis-
verður og þar talaði forsætis-
ráðherra, formaður Sjálfstæóis-
flokksins, en þvi miður heyrði
ég aðeins niðurlagsorð ræð-
unnar vegna þess að ég gekk
upp á hátt fell þarna hjá til að
njóta betur hins stórbrotna út-
sýnis og veðurblíðunnar. Hann
sagði í lok ræðunnar eitthvað á
þá ieið, að Alþýðubandalagið
hefði farið rangsælis móti sól,
en við förum réttsælis með sól.
Þetta eru athyglisverð og
táknræn ummæli, sem gefa til-
efni til samanburðar á þessum
tveimur flokkum eða fram-
kvæmd sósialisma annarsvegar
og frelsis og sjálfstæðis hins
vegar. Það er fullsannað að
framkvæmd sósíalismans i
Rússlandi og viðar um heim
hefur ekki fært alþýðu manna
annað en ófrelsi og böl. Saman-
ber reynslu Solhenitsyns og
fjölmargra annarra, sem gjðr-
þekkja til og sem hafa gist
fangelsi, vitfirringahæli og
vinnubúðir í Rússlandi og
víðar. Það er vitað að korn-
forðabúrið Rússland, sem áður
var, getur nú ekki brauðfætt
þjóðina nema með hjálp þjóða,
sem enn eru að mestu lausar
við sósialsýkina.
Það er sannarlega ömurleg
staðreynd að vestrænar þjóðir
skuli selja Rússum geysimiklar
birgðir korns og fleiri matvæla,
og gera þeim þar með kleift að
stórefla herbákn sitt með það
eitt i huga að brjóta Vestur-
veldin undir yfirráð sín og þar
með heimsyfirráð rússnesks
sósialríkisauðvalds. Hvað þurfa
margar raddir eins og
Solhenitsyns að hrópa áðvaran-
ir svo Vesturveldin rumski af
lifsgæðadauðasvefninum?
Frá Stöng var ekið upp með
Þjórsá að vestan yfir ána á
nýrri steinbrú og upp að Sig-
ölduvirkjun. Maður frá
virkjuninni kom i hvern bíl til
þess að útskýra virkjunarfram-
kvæmdirnar.
Staðnæmzt var við hinn
geysistóra aðveituskurð. Eg
held að margir hafi orðið
undrandi að sjá það mikla
mannvirki sem og önnur á
staónum. Einhver sagði að fróð-
legt væri að vita hvað margar
vinnustundir hefði þurft við
skurðgröftinn, ef unnið hefði
verið með handafli og upp-
gröfturinn verið fluttur burt á
hestvögnum eða hjólbörum.
Iðnaðarráðherra, Gunnar
Thoroddsen, talaði á virkjunar-
staðnum. Hann sagði að áætlað
væri að Sigölduvirkjun og
Kröfluvirkjun yrðu fullnýttar
um fjórum árum eftir að
byggingu þeirra lýkur, og þá
þyrftu að vera ein eða fleiri
nýjar virkjanir fullbúnar.
Hann gat þess að margir
erlendir sérfræðingar væru nú
í sumar á ferð um landió að
leita upplýsinga um orkuauð í
fallvötnum og jarðhita, og að
þeir hefðu látið það álit í ljós að
engin þjóð ætti eins mikla
ónotaða orku og íslendingar.
Hann sagði að nú hillti undir
það að raforkan verði send
þráðlaust landa og staða á milli.
Þessi möguleiki hefði komið í
ljós með aðstoð gervihnatta.
Frá Sigöldu var ekió í Galta-
lækjarskóg og þar snæddur
kvöldverður. Þaðan var svo
haldið heimleiðis og komið til
Reykjavíkur kl. 10 síðdegis.
Sólskin og blíðviðri fylgdi
okkur alla ferðina. Talsveróar
fjallaskúrir voru, en það var
eins og þær forðuðust að vera á
vegi okkar. Talsvert mikið var
sungið i bilnum sem ég var i, og
það kom mér á óvart hvað fólk-
ið kunni mikið af bæði gömlum
og nýrri alþýóusöngvum —
þrátt fyrir hið hundleiða söng-
öskur og hávaðaglamur, sém
kallað er tónlist og dembt er
yfir þjónina jafnt nætur sem
daga.
Eg vil þakka þeim, sem
undirbjuggu þessa ágætu ferð,
fyrir góða stjórn og skipulag
allt sem var með ágætum.
Öll umgengni þessa fjöl-
menna hóps var til fyrir-
myndar, hvergi hent svo miklu
sem bréfsnepii. Ég vil þakka
leiðsögumanni og bilstjóra á bíl
nr. 7 fyrir ágæta leiðsögn og
örugga fyrirmyndar bilstjórn.
Ingjaldur Tómasson.