Morgunblaðið - 18.09.1976, Qupperneq 17

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 18. SEPTEMBER 1976
17
Jónas
Kristjánsson:
I gær voru liðnir níu áratugir frá fæð-
ingu Sigurðar Nordals. Hann óx upp á
morgni nýrrar aldar, þegar þjóð hans
var að losna úr ófrelsi og allir hlutir
voru á framfaravegi. Eins og fleiri jafn-
aldrar hans öðlaðist hann á ungum aldri
bjartsýni og athafnaþrá, lífsþorsta og
lífsfögnuð sem entist honum til hinstu
stundar.
Sigurður Nordal var óskasonur Is-
lands. I vöggugjöf fékk hann frábærar
gáfur, og að loknu löngu og fjölbreyttu
námi í mörgum löndum tók þjóð hans
móti honum með allri bliðu og leiddi
hann til öndvegis. Honum var mikið gef-
ið, en hann gaf líka mikið aftur á móti.
Hann fæddist upp I fögrum norðlensk-
um dal, og alla stund kunni hann best
við sig I návist fjalla. Þau voru honum
ekki einungis laúfskrýddar brekkur,
heldur miklu fremur tindar til að klífa,
þrekraun til að yfirstiga. „Ég ætlaði mér
alltaf upp yfir fjöllin háu,“ sagði hann í
elli sinni.
1 háskólanum í Kaupmannahöfn lagði
hann stund á „nordisk filologi“ eða norr-
æna málfræði, sem svo var nefnd; en i
munni Sigurðar Nordals var norræna
aðeins annað og óheppilegra nafn á því
sem að réttu lagi heitir íslenska. Fílólóg-
íu kallaði hann ritskýringu, og þótt hann
hugleiddi margt og fjallaði um mörg svið
menningar I ritum sinum þá var íslensk
ritskýring alla tið helsta viðfangsefni
hans. Á yngri árum hans var sú stefna
Bókmenntalegur
leiðsögumadur
íslenzku þfóóarínnar á um-
brotatímum tuttugustua/dar
ráðandi í bókmenntafræðum sem nú er
kennd við ævisögu eða persónusögu: rit-
in eru skýrð í ljósi þess sem kunnugt er
um höfundinn sjálfan, uppruna hans og
eðli, umhverfi og æviferil. Þessari að-
ferð beitti Sigurður Nordal ávallt í rit-
skýringum sinum, allt frá ungum aldri
er hann batt tryggðir við Snorra hinn
marglynda, uns hann var förunautur
Hallgrims prests í hárri elli. Þessi stefna
var líka i fullu samræmi við eðli og
hæfileika Sigurðar sjálfs: Hann fann
mátt sinn og megin og skildi glögglega
að „allt hið mesta er af einum gert“. „Ég
get ekki að því gert að taka oftsinnis
þætti úr ævisögu skáldsins og blikur af
verkum hans fram yfir „Öll rit“ I tólf
bindum," segir hann i ritgerðinni Brot.
Vitanlega skildi hann að skögurinn vex
upp af lágum gróðri. Bragðdaufar rímur
og annar „alþýðukveðskapur" hafði
haldið lifi i tungu og braglist á liðnum
öldum, þótt fæst af sliku tagi væri
merkilegur skáldskapur. Hann ritaði
fyrstur manna af skilningi um órofið
samhengi islenskra bókmennta frá forn-
öld til nútiðar, en í hans augum var þó
mest um það vert að á hverri öld höfðu
lifað einhverjir snillingar sem gnæfðu
yfir f jöldann. Menn skyldu hafa veður af
léttvægari skáldskap að því leyti sem
hann var nauðsynlegur til skilnings á
stærri verkum, en það var sóun á vinnu-
afli og fjármunum að vera að prenta alls
konar rusl. En því meiri rækt skyldu
menn leggja við það sem best var gert,
rannsaka það af alúð og njóta þess í góðu
tómi. „Hann er búinn að stórskemma sig
á lestri vondra bókmennta," sagði Nor-
dal eitt sinn um kunnan norskan fræði-
mann sem hafði að kjörsviði fáskrúðugt
og hálfdanskt timabil i norskum bók-
menntum.
I samræmi við stefnu sína í ritskýring-
um var Sigurður Nordal einatt mjög
opinskár og nálægur þeim mönnum sem
hann fjallaði um. „Það munar.. .minnstu
fyrir sagnfræðinginn hvort hann skrifar
um allar heimsins þjóðir, mestu stór-
veldi, eina þjóð sem er öllum smærri,
eða eitt býli meðal þúsunda," segir hann
I forspjalli tslenskrar menningar. „Hann
þekkir aldrei nema litið brot af efninu,
skilur þaðan af minna i þessum brotum.
Hversu langt mál sem hann ritar verður
það ekki annað en þáttur úr ævisögu
hans sjálfs." Samkvæmt þessu þykir mér
hæfa, þegar ég sem gamall vinur og
nemandi Sigurðar Nordals færi honum
nokkur fátækleg orð, að gægjast sjálfur
út úr gættinni.
Ég er alinn upp í aðdáun á Sigurði
Nordal meiri en á nokkrum öðrum
manni. Hann var lengi — og raunar
lengst af mikill vinur föðurbróður míns
og nafna. Árið 1909, þegar Sigurður
hafði tvo um tvitugt, ferðuðust þeir um
Þingeyjarshslu og dvöldust um sumar-
skeið á heimili foreldra minna sem þá
bjuggu I Hriflu. Þá byggðu þeir báðir
eina sæng i litlu baðstofunni hans afa
mins. Siðan bárust smám saman greinar
eftir Sigurð i ýmsum tímaritum, og þeg-
ar Fornar ástir komu út var sú bók að
sjálfsögðu keypt og lesin. Hún er nú af
lærðum mönnum talin marka upphaf
svokallaðra nútimabókmennta hér á
landi. Ég spurði eitt sinn systur mína
sem þá hefur verið á fermingaraldri hvo
ún hefði ekki lesið Fornar ástir. — Jú
vissulega, svaraði hún, og í mörg ár las
ég hana aldrei sjaldnar en einu sinni í
mánuði. önnur systir nokkrum árum
yngri vildi einnig fá að gæða sér á þessu
sælgæti. Þetta þýðir nú vist ekki mikið
fyrir þig greyið litla, þú skilur ekki
mikið i þessu, sagði einhver við hana. Ég
skil það seinna, svaraði sú stutta og hélt
áfram að pæla I bókinni. Þegar útvarpið
kom hlustaði faðir minn auðvitað alltaf á
Sigurð Nordal ef færi gafst. Þá var helgi-
stund, og yngri kynslóðin hvött til að
leggja við eyru. Hvort ég hef skilið allt
sem hann sagði skal ósagt látið, en radd-
blæinn man ég enn og ýmsar setningar ú
ræðum hans.
Sá dýrðarljómi sem lék um þennan
mann á bernskuheimili minu dvínaði
ekki á menntaskólaárum minum þegar
ég kynntist honum sjálfum lftið eitt og
fékk að hlusta á nokkur erindi hans.
Áðdáunin á honum laðaði mig, eins og
ýmsa fleiri unga menn, til náms I is-
lenskum fræðum. Um kennslu hans eru
til margir vitnisburðir frá nemöndum
hans, og ég leyfi mér að lesa nokkrar
setningar úr afmælisgrein sem Kristinn
Andrésson reit um hann fimmtugan:
„Aður en ég kynntist Sigurði Nordal
var lif bókmenntanna ekki til fyrir mér.
Ég þekkti tslendingasögurnar, kunni
efni Njálu, Egilssögu, Laxdælu, hafði
lesið Völuspá, Sonatorrek, jafnvel lært
þau utanað. En þessi verk áttu ekki lff I
vitund minni. Því að sagan getur verið
dauð og persónur hennar skuggar, allt
fram að þvi að einn maður tengir við
hana líf og skilning. Fyrir mínum sjón-
um hefir Sigurður Nordal fyrstur manna
kveikt lff og skilnipg i bókmenntasögu
íslendinga... Hvað var Völuspá áður?
Sundurl^us erindi, stuðlað mál, lista-
verk. En'þegar andi Nordals hafði lýst
hana upp, eignaðist hún fyrst lif og sál,
— Nokkur oró, flutt vid
afhjúpun höfuómyndar af
Sigurói Nordal
þá varð hún lífrænn heimur með útsýni
um heilar aldir, stórbrotin tímamóta-
saga, þjóðarörlög, ekki köld fortíð held-
ur lifandi samtíð, saga sem er að gerast í
dag, sem við erum að lifa núna. Þannig
gat Sigurður Nordai lokið upp fyrir okk-
ur nemendum sinum skilningi á efnum
sem lágu langt aftur í fornöld, lengra en
við höfðum hugsað áður, og fært okkur
þau svo nærri að þau urðu áþreifanleg,
að þau urðu brot af okkar eigin lífi.
...Jafnvel hið stirðnaðasta kvæðisbrot
er við sáum ekkert lífsmark með varð líf
og fegurð þegar Siguröur las það fyrir
okkur og lýsti það upp. Hann gat í stuttu
viðtali gert okkur heita af áhuga fyrir
efni sem okkur hefði annars þótt engu
máli skipta. Þannig, I viðtali, er Sigurður
Nordal enn meiri töframaður en í verk-
um sínum.“
Það má virðast eftirsjá að slíkur læri-
meistari skyldi hverfa frá háskóla-
kennslu á miðjum aldri. Hér skal engum
getum að því leitt hvað olli þeirri ráða-
breytni, en minnast megum við þess að
snilligáfum fylgir ævinlega nokkur við-
kvæmni þótt dulist geti undir stillingu
og sjálfsaga; og kennslan má hafa verið
Sigurði Nordal þeim mun þyngra ok sem
hann var ágætari fræðari heldur en aðr-
ir menn.
Þess ber líka að minnast að Sigurður
hætti ekki að kenna þótt hann væri
leystur frá beinni kennsluskyldu við Há-
skólann. Alla ævi var hann að fræða
unga menn og eldri — „í viðtali" eins og
Kristinn Andrésson segir. Fræðsla hans
var ekki bundin við stúdenta eina sam-
an, öðru nær, til hans leituðu menn af
öllum stéttum og á öllum aldri. En eink-
um voru það skáld og rithöfundar sem til
hans löðuðust — eða menn sem dreymdi
um skáldanafn. Þessir menn sýndu hon-
um verk sin, lögðu á hann þá kvöð að
lesa þau, og komu síðan heim til hans að
ræða um verkin yfir tebolia eða koníaks-
glasi. Til eru vitnisburðir margra slikra
skálda og skáldmenna um viðtökur Nor-
dals, og enn fleiri heimsóknir hafa þó
aldrei verið færðar í annála. Allir vitnis-
burðir um þessar heimsóknir eru mjög á
eina lund: Menn komu af fundi Nordals
margs vísari um getu sína eða vanefni.
en allir voru hressir og vonglaðir. Hann
fræddi og leiðbeindi, dró aldrei kjark úr
neinu skáldaefni, en ól ekki heldur
skáldaóra upp I þeim sem hann fann að
einskis voru megnugir. Fyrir nokkrum
árum tók einn jafnaldri hans upp á þvi
að skrifa skáldsögu. Hefur líklega fund-
ið að ekki var seinna vænna, og dóm-
greindin kannski eitthvað tekin að
sljóvgast. Yngri maður hafði áhyggjur af
þvi að nú þyrfti að bera vit fyrir gamla
manninum og teysti helst á Sigurð Nor-
dal sem einnig hafði lesið handritið. —
Hvaða vitleysa, sagði Sigurður. Karlinn
hefur aldrei birt eftir sig neinn skáld-
skap, hann hefur engu að tapa. Svo var
sagan gefin út og varð manninum ekki
til neinnar vansæmdar.
öllum sem þekktu Sigurð Nordal ber
saman um það að hann hafi naumast átt
sinn líka I snilli samræðunnar, og vist
mun hann hafa haft mikil áhrif með
sinum töluðum orðum. En við skulum
ekki gleyma eða vanmeta ritverk hans
sem eru bæði margvisleg að efni og
mikil að vöxtum, enda vandist hann
snemma á að „hugsa með pennann i
höndunum," eins og hann segir sjálfur.
Yfir öllum ritum hans er nokkurs konar
forngrísk heiðríkja. Fróðleikurinn er
borinn fram með skáldlegum samliking-
um og skemmtilegum dæmisögum,
spekimálin flutt með barnslegri ein-
lægni og einfaldleika. Og allt rennur
þetta mjög svo saman i vitund okkar sem
þekktum manninn, og í þeim áhrifum
sem hann hafði á þjóð sina. Margt hefur
verið rætt og ritað um þessi mögnuðu
áhrif, það drottinvald sem Sigurður
hafði til að móta bókmenntasmekk sam-
tióarmanna sinna, eða ég ætti kannski
öllu heldur að segja: leiða þá til réttara
mats og skilnings á bókmenntunum. Ég
ætla að þetta mikla áhrifavald hafi sist
verið ofmetið. Ég bendi aðeins á það að
flestir móðurmálskennarar sem starfað
hafa hér á landi i meir en hálfa öld hafa
verið nemendur Sigurðar Nordals, beint
eða óbeint. Andi hans hefur mótað
kennslugreinina og sýnisbækur hans eru
enn lesnar I öllum skólum. Hann hefur
skipað skáldum og rithöfundum á bekk
eftir makleikum þeirra allt frá forn-
eskju til okkar daga. Við getum spurt:
Var dómgreind Sigurðar svona óskeikul
að hann gæti ailtaf fundið hæfilegan
sess handa hverju skáldi? Eða voru áhrif
hans svo mögnuð að hann gæti kennt
okkur að skoða og meta allar bókmenntir
með sínum eigin augum? Ég ætla að
báðum spurningum megi svara játandi
að nokkru leyti.
Fyrir nokkrum dögum barst mér i
hendur nýskrifuð ritgerð eftir þýskan
fræðimann sem gengur I mörgu gegn
kenningum Sigurðar Nordals um Hrafn-
kelssögu. Ég hef heyrt að von sé á fleiri
ritsmíðum með svipuðum boðskap eftir
aðra menn. Ösjálfrátt komu mér i hug
fleyg orð sem Sigurður mælti fyrir mörg-
um árum um góðvin sinn erlendan, mik-
inn fræðagarp, en nokkuð djarfan i hug-
myndum: — Ég ætla að trúa honum
meðan hann lifir. í íslenskum fornfræð-
um er margt á huldu og ekki um að
sakast þótt kenningar rísi og hnígi. Og
við nánari umhugsun fann ég að það
skipti i rauninni litlu máli hvort Sigurð-
ur Nordal hefði haft að öllu leyti á réttu
að standa í ritgerð sinni um Hrafnkötiu:
Hún hafði þegar gert sína verkan. Aldrei
hefur birst áhrifameiri ritskýring hér á
landi — og þótt víðar væri leitað. Hér
skipti það sköpum að sá talaði sem valdið
hafði, vald yfir hugsun sinni og mál-
flutningi, vald yfir hugum lesenda og
áheyrenda. Eftir útkomu þessa litla
kvers hefur áhugi á Hrafnkelssögu farið
um veröldina eins og eldur í sinu. Þýð-
ingar hafa birst á ýmsum tungumálum,
um hana hafa verið skrifaðar margar
bækur og enn fleiri ritgerðir, á málþing-
um visindamanna hefur hún setið i fyrir-
rúmi fyrir öðrum islenskum fornsögum.
Ritgerð Nordals hefur rótað við heims-
menningunni, og það verður aldrei aftur
tekið.
Sigurður Nordal mat Virgil einna mest
allra klassiskra skálda, setti hann að
sumu leyti hærra en Hómer sjálfan. En
hvar hefði Virgill verið á vegi staddur ef
latneskir ritskýrendur og kennarar
hefðu ekki borið verk hans fram, og
kaþólska kirkjan tekið hann í faðm sinn
sem spámann og „eðiskristna sál“ —
anima naturaliter christiana? Verk rit-
skýrandans er ekki fánýtt eins og stund-
um hefur verið sagt, það er mikilvægt,
og vald hans getur verið bæði mikið og
varanlegt. Við sem þekktum og dáðum
Sigurð Nordal hverfum senn úr þvisa
ljósi. En ritskýringar hans munu lengi
lifa, og þá ekki siður skáldverk hans hin
bestu. Og eitt mun vissulega aldrei
deyja: Það eru þau máttugu áhrif er
hann hefur haft, sem bókmenntalegur
leiðsögumaður íslensku þjóðarinnar á
umbrotatímum tuttugustu aldar.