Morgunblaðið - 22.12.1976, Síða 18
50
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 22. DESEMBER 1976
Skáld ástríðanna
Helgi Hálfdanarson:
JAPÖNSK LJÖÐ
FRA LIÐNUM ÖLDUM.
Heimskringla 1976.
JAPANSKA skáldið Kóbajasí
Issa (1763—1837) hefur ort eftir-
farandi ljóð:
Litli froskur minn,
ekki skaltu hræðast mig —
Já, það er Issa
Ljóðformið er hæka, þrjár ljóð-
línur, 5, 7 og 5 atkvæði í línu.
Annað ljóðform er tanka, 5 ljóð-
línur, 5, 7, 5, 7 og 7 atkvæði í línu.
Hæka er yngra ljóðform, í raun-
inni stytt tanka, fellt er aftan af
tönkuforminu tvær línur. I
Japönskum ljóðum frá liðnum
öldum I þýðingu Helga Hálf-
danarsonar eru bækur og tönkur
„helgaðar árstíðunum fjórum" að
japönskum hætti. Helgi Hálf-
danarson skrifar í formála:
„Japanska stakan er öðru fremur
náttúruljóð. Japanir eru allra
þjóða mestir náttúru-dáendur, og
hrffast af breytileik árstfðanna
eins og opinberun".
Til þess að lesandinn glöggvi
sig sem best á japanskri stöku
skal enn vitnað til formála Helga,
enda verður henni varla betur
lýst:
„Vesturlandabúi, sem alizt
hefur upp við rfmaða sjö mflna
fyrirlestra, getur undrazt nægju-
Bðkmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
semi og afdráttarlausan sjálfsaga
hins japanska skálds, sem
stundum virðist ganga meinlæt-
um næst. A japanskri stöku er
ekki að finna neinn áritaðan
leiðarvísi um skilning; hún sýnir
lesanda sínum þá kurteisi að
leyfa honum að botna eftir sfnu
höfði allt sem þar er hálfkveðið.
Og oft er það með öllu ósagt látið,
sem mestu varðar. Það er því
lfkast, að þessi smágerði ljóðvefur
sé öðrum þræði ofinn úr þögn. Og
þegar ekki er annað sagt en það,
sem virzt getur hversdagsleikinn
sjálfur, þá er trúlegt að ljóðið eigi
gildi sitt undir skfrskotun til nýs
mats á því sem hversdagslegt er
kallað. En þar er raunar komið að
sjálfu lífsviðhorfi búddatrúar-
manns. I raun og veru er
japanska stakan umfram allt
ræktun sérstakra lífshátta, og
sfðan er hún ljóðlist í tilbót. Hún
leitar að þeirri næmu veruleika-
skynjun sem hvarvetna á ljóð-
ræna fegurð vfsa.“
Um Matsúó Basó (1643—1694)
Breiðfirskt
minningasafn
Bergsveinn Skúlason:
GAMLIR GRANNAR.
Viðtöl og minningar.
Skuggsjá 1976.
1 ÞESSU breiðfirska
minningasafni staðnæmist ég við
það sem haft er eftir Sigurði
Níelssyni frá Flatey um hey-
vinnu: „Heyflutningarnir voru
erfiðir. Bera varð þungt eyja-
heyið á bakinu á skip og af, oft
um langan veg eftir slýþöktum
hleinum og grjóti. Kvenfólk gerði
það jafnt og karlmenn, og þótti
ekki nema sjálfsagt. Annars
gengu konur í Breiðafjarðar-
eyjum jafnt og karlmenn að allri
útivinnu. Þegar þær hættu að láta
þræla sér þannig út, fóru eyjarn-
ar í eyði. Það verður ekki búið f
eyjunum án kvenfólks".
Þessi frumlega skýring hefur ef
til vill við rök að styðjast. Að
minnsta kosti er ljóst af frásögn-
um þeirra kvenna sem spjallað er
við eða sagt frá f Gömlum grönn-
um að þær hafa ekki legið á liði
sfnu. Rósamunda í Skáleyjum var
ein þessara kvenna. Kaflinn um
hana nefnist: Hún sá vel hvernig
átti að mæta þessari eða hinni
bárunni sem að fór. Hún var allt-
af kölluð Rósa og fór snemma að
sækja sjó. Hún kunni að sögn
Bergsveins Skúlasonar fleira en
að leggja út ár: „Það vafðist ekki
fyrir henni að hagræða seglum.
Eftir að gaffalseglin komu til sög-
unnar f eyjum, og skaut þurftu að
vera laus þegar krussað var, hélt
enginn betur fokkuskauti en hún.
Ég efast ekki um, að hún hafi
haldið dragreipi manna bezt
meðan á því þurfti að halda á sjo.
Veiðikló var hún og við selveiðar
tók henni enginn fram. Þegar
henni þótti illa ganga að greiða
netin utan af kópunum var hún
vön að segja: „Látið þið mig nú
kartnagla kópinn, drengir mfnir.
“ Rósa hændi kópana að sér með
þvf að veifa rauðum skýluklút og
gældi við þá dauða. Hún sagði að
þeir hefðu ekki breyst mikið
sfðan þeir voru hermenn Faraós
konungs og drukknuðu í Rauða-
Bókmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
Bergsveinn Skúlason
hafinu. Hún lfkti þeim við menn
sem hún þekkti af skáldlegri hug-
kvæmni. Fleira var henni til lista
lagt. Hún var sérfræðingur í
þangi og þangskurði, kunni að
hirða kýr og annast öll verk bæði
úti og inni. Hún var líka orðhepp-
in og söng vel.
Rósa Jónsdóttir sem ólst upp í
Þormóðsey segir frá því hve spild-
ingurinn var góður soðinn eftir að
hafa hangið nokkra daga í hjallin-
um, greinir frá rafabeltunum sem
steikt voru á glóð í eldhúshlóð-
unum á haustin og hvernig skel-
fiskur var matbúinn. Það minnir
okkur á hvflfkt sældarlff hefur
verið vfða í Breiðafjarðareyjum
þótt það kostaði að vísu harða
baráttu. Eins og f fyrri bókum
Bergsveins Skúlasonar um eyj-
arnar erum við leidd í sannleika
um margt sem vert er að hafa í
huga þegar litið er um öxl til
liðins tíma. Bergsveini verður
seint fullþakkað fyrir sögur sínar
og sagnir og lýsingar á daglegri
önn Breiðfirðinga. Gamlir grann-
ar eru framhald ritsafns hans,
eins konar viðbætir. Hann grfpur
til viðtalsformsins að þessu sinni
án þess að honum sé það sérstak-
lega lagið. Margt flýtur með sem
ekki hefur gildi umfram hið al-
menna. En f Gömlum grönnum er
þó víða að finna eftirminnilegar
lýsingar og orðfæri. Með það í
huga eru Gamlir grannar bók sem
gaman er að líta f fyrir þá sem
hirða um fróðleik af þessu tagi.
er sagt að hann hafi breytt
hækunni í listgrein. Aður var hun
eins konar samkvæmisleikur eða
dægrastytting lfkt og ferskeytlan
íslendingum. Senbúddistinn Basó
gæddi hækuna dýpt svo að hún
fékk nýja og óvænta merkingu.
Sama gerði Issa sem líka var sen-
búddisti. Þeir yrkja um sjálfa sig
eins og úr vissri fjarlægð. Maður-
inn er líkt og vegur eða blóm. Það
sem máli skiptir er að allt sé nýtt
fyrir augum skáldsins, það sjálft
og umhverfi þess. Léttleikinn
(karumi) er eftirsóknar-
verðastur. Hverdagslegt lff
verður yrkisefni, en tilfinninga-
semi og hátfðleik er hafnað.
Enginn skyldi þó halda að hækan
sé ekkert annað en einföld orð og
fáeinar útlínur veruleikans.
Galdur hennar er fólginn í því að
hún leynir á sér og lesendur ættu
að fara að dæmi Japana að hug-
leiða hækuna í ró og næði. Að
búddískri fyrirmynd sækist
hækan eftir að vera leyndardóms-
full, fegurð hennar á að vera eins
og dulin öfl náttúrunnar sem
ljúkast skyndilega upp fyrir
sjónum manna.
Við skulum hyggja að tveim
hækum eftir Basó:
A heltrí vornðtt
gerðl ég mér h vílustað
uppf fjöllunum.
1 draumi mfnum voru
kirsiblóm enn aðfalla.
(Draumur £ fjöllum)
Af Fúsfama
stfgur fölur eimur hátt,
leikur sér, dreifist.
Þannig reikar hugur minn
langt út í bláinn, hverfur —
(Án marks)
Að mfnu viti eru þessi ljóð
fullkomin innan sinna takmarka.
Þau eru líka afburða vel þýdd
eins og flest ljóðin í bókinni. Ég
verð samt að gera þá játningu að
ég felli mig ekki alltaf við orðalag
Helga Hálfdanarsonar. Stundum
þykir mér það of bóklegt, tigið,
eins og það skorti léttleikann sem
fyrr var minnst á. Ég held að
þetta stafi af þvf að Helgi sé um
of bundinn hefð í íslenskum
skáldskap. En það skal sagt að
Helgi Hálfdanarson á mikla þökk
og heiður skilinn fyrir þessar
þýðingar eins og aðrar þýðingar
sínar. Þetta er ekki f fyrsta sinn
sem hann opnar fyrir okkur dyr
að nýjum heimi í ljóðlist. Hann
hefur áður þýdd japönsk og
kínversk ljóð með góðum árangri.
Kfnversk ljóð frá liðnum öldum
komu frá hans hendi 1973 og í
þýðingasöfnum hans A hnotskógi
(1955) og Undir haustfjöllum
(1960) eru mörg sýnishorn ljóð-
listar þessara tveggja þjóða. Ef
þýðingar Helga Hálfdanarsonar
hafa einhverju valdið um þróun
íslenskrar samtímaljóðlistar þá
eru það einkum þýðingar á
japönskum og kfnverskum
ljóðum. Þessi ljóðlist hefur skilið
eftir sig spor f erlendri ljóðlist
aldarinnar. Hún átti drjúgan þátt
f þeirri byltingu ljóðformsins sem
er eitt einkenni nútfmaljóðlistar.
Eitt af þvf sem vekur eftirtekt f
Japönskum ljóðum frá liðnum
öldum er hve þessi ljóð eru samof-
in þrátt fyrir það að mörg skáld
ortu þau. Helgi skipar þeim
þannig niður að þau mynda eina
heild og er það mikill kostur.
j^jóðunum er raðað eftir ars-
tíðum. Það sem er efst f huga að
lestri bókarinnar loknum er
vitundin um hreinan tón mikils
skáldsskapar.
— Skáldatal
Framhald af bls. 49
veitzt eftir, væru tekin upp í rit-
ið“. Rit af þessu tagi þarf einmitt
að vera sem ftarlegast.
Ung skáld eins og Ólafur Hauk-
ur Sfmonarson og Þórarann Eld-
járn eru með í Skáldatali og er
það að vonum. En ég sakna skálda
eins og Sigurðar Pálssonar og
Megasar og held ég að ekki sé
unnt að afsaka fjarveru þeirra.
Auk ljóðabókarinnar Ljóð vega
salt eftir Sigurð Pálsson hefur
hann samið leikritið Undir
suðvesturhimni sem Nemenda-
leikhús Leiklistarskóla fslands
sýndi fyrr á þessu ári. Eftir
Megas hafa komið út bækur og
ljóð hans eru til á nokkrum
hljómplötum. Fleiri ung skáld
mætti nefna sem heima eiga i
Skáldatali, en þetta verður að
nægja.
Eins og fyrr segir bætir Skálda-
tal úr brýnni þörf og vonandi
verður ekki langt að bíða „auk-
innar og endurskoðaðrar útgáfu
ritsins".
Fastur fyrir
Ragnar Þorsteinsson:
MEÐ HÓRKUNNI HAFA ÞEIR
ÞAÐ. 190 bls.
Vfkurútg. Rvík, 1976.
RAGNAR Þorsteinsson skiptir
bók sinni í tvo meginkafla: ævi-
þætti og smásögur. Eru þættirnir
níu, sögurnar sex, allt svipað að
lengd.
Við lestur bókarinnar kemst
maður að raun um að munurinn á
þessum tveim hlutum er ekki
ýkja mikill. Hvort tveggja eru í
eðli sínu „þættir“, svipaðir að
efni og uppbygging. En þarna
mun höfundur vilja þjóna sann-
leikanum, aðgreina það sem ann-
ars vegar er byggt á reynslu hans
sjálfs beinlfnis frá hinu sem hann
hefur skapað með ímyndun sinni.
Æviþættirnir eru byggðir upp
líkt og smásögur væri. Og smásög-
urnar eru fyrst og fremst frásagn-
ir; sagðar eins og sannar væru.
Sumir æviþættirnir eru raunar
„sögulegri" en nokkur skáldskap-
ur. Ég nefni sem dæmi þáttinn
Sýnd veiði en ekki gefin sem er
tilþrifamikil smásaga — gaman-
saga eins og þær gengu og gerðust
á blómaskeiði smásagnaritunar-
innar.
Góðvínur Ragnars, Guðmundur
G. Hagalín, skrifar formála fyrir
bókinni og segir þar meðal ann-
ars:
„Höfundur þessarar bókar, sem
nú er hartnær sjötugur, hefur
vissulega haft öðru að sinna um
dagana en ritstörfum. Þau hafa
verið eðlisbundið ígripaverk mik-
ils atorkumanns á sviði þeirra
tveggja atvinnuvega, sem fram á
sióustu áratugi þessarar aldar
máttu heita einasta lífsbjörg
hrjáðrar þjóðar."
Síðan rekur Hagalín æviatriði
Ragnars sem er vestfirðingur eins
og hann sjálfur, kominn af sjó-
görpum vestra, alinn upp við sjó
og á sjó.
Og sjórinn er rauði þráðurinn í
þessum þáttum. Baráttan við Ægi
eins og hann gerist úfnastur og
óvægnastur er kjörefni Ragnars.
Þvílíkum fangbrögðum manna og
höfuðskepna getur enginn lýst
nema hann þekki þau sjálfur.
Vinnubrögð á sjó eru þess eðlis að
útilokað er fyrir þann, sem hefur
ekki kynnst þeim náið, að gera
þeim skil í frásögnum. Ragnar
kann skil á'því öllu saman.
Fyrsti þátturinn (æviþáttur)
gefur strax vísbendingu um það
sem á eftir fer. Brim heitir hann.
Ragnar var á áttunda árinu þegar
það gerðist sem hann segir frá.
Hús fjölskyldunnar stóð frammi á
sjávarkambi. Stórflóð gerði og
brim um leið. Faðir drengsins
kom með járnkarl — til að brjóta
sér leið inn eftir húsinu, gegnum
þil og veggi, ef sjórinn tæki þann
hluta sem næst honum lá og lok-
aði útgönguleiðum. Einhver mun
lesa þetta með spurn á vör. Hví
leitaði fólkið ekki á náðir ann-
arra, skildi húsið eftir þar sem
það var, fól það briminu á vald og
byggði sér nýtt hús fyrir „trygg-
inguna" ef sjórinn tæki það
gamla? Var hættan vanmetin?
Eða brást fólk þá öðru vísi við
hættu en það mundi gera nú?
Rétt er það, gamli timinn var
illa tryggður, að minnsta kosti-
miðað við það sem nú gerist,
menn yfirgáfu hvorki skip sín né
hús fyrr en í fulla hnefana.
Drengurinn, hins vegar, mat
hættuna þannig að honum þótti
verst að hafa ekki tiltækar árar —
til að róa húsinu ef það flyti uppi!
Sjórinn er kraftajötunn. I glím-
unni við hann þurfti útsjón, and-
legt og líkamlegt þrek, snerpu og
áræði. Kraftar f kögglum voru
skilyrði. Vöövaafl var karl-
mennskutákn. Sterkur maður var
mikill maður. Væru menn ekki að
berjast við brimið reyndu þeir
gjarnan krafta sfna á öðru, t.d.
Bðkmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
Ragnar Þorsteinsson
hver á öðrum. í hvorum tveggja
skilningnum má nefna sögur
Ragnars „kraftasögur". Konur
koma þarna við sögu. En karlarn-
ir standa í sviðsljósinu. Höfundur
leggur til grundvallar þá gömlu
karlmennskuhugsjón að maður
skuli vera hvort tveggja: fastur
fyrir, jafnvel harður í horn að
taka, en jafnframt drengur góður
í raun. Kraftanna skyldi maður
fyrst og fremst neyta til að afla
sér og sínum lífsviðurværis en i
öðru lagi til að verja sig og sfna f
ólgusjó samfélagsins. Sem dæmi
um karlmennskuhugsjón höfund-
ar koma mér í hug þessar setn-
ingar f smásögunni Siglt á milli
heima:
....ég horfði með lotningu á
þennan þreklega mann í skutn-
um, þennan bjargfasta klett, sem
ekkert gat bugað; jafnvel æstar
höfuðskepnurnar urðu að lúta í
lægra haldi fyrir honum. Allir
erfiðleikar hrundu af honum eins
og brimlöður af bjargi við strönd-
ina.“
Stíll Ragnars hæfir efni.
Ragnar er orðhágur. „Eðlisbundið
ígripaverk", segir Hagalfn um rit-
störf hans, vafalaust er það hár--
rétt. Cýsingar Ragnars eru mynd-
auðugar og þróttmiklar. Og þó eru
þetta látlausar frásagnir. Ragnar
er vandvirkur rithöfundur.