Morgunblaðið - 16.01.1977, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16.JANUAR 1977
Jón Viðar Jónsson:
Shakespeare, Wesker og Bond
Það getur orðið lítilli
þjðð töluverð byrði að
eignast mikil skáld. Oft
eru verk þeirra endastöð
langrar þróunar, hlutir
sem verða ekki betur
sagðir og laða fremur til
eftiröpunar en sjálf-
stæðrar sköpunar. Við ís-
lendingar höfum reynt
þetta i áhrifum Laxness á
hérlent menningarlif, og
skandinavísk leikrita-
gerð hefur átt erfitt upp-
dráttar eftir dag Ibsens
og Strindbergs. Verst er
þó þegar verk slíkra
manna eru smurð og
sveipuð likhjúpi sigildis-
ins, hafin á stall og dýrk-
uð af þeim sem hafa
meiri áhuga á afrekum
fortiðarinnar en nútíðar-
innar. Nýjar og fram-
sæknar skáldakynslóðir
finna þvi oft til þarfar að
ráðast gegn þessum goð-
um, svipta af þeim
hjúpnum og sýna, að á
bak við leynast rotnun og
dauði.
Eitt best.a dæmi um
slíkt uppgjör nú á dögum
er sennilega sú meðferð
sem Shakespeare og eitt
verka hans hafa hlotið
hjá tveimur frægustu
leikskáldum Breta, Arn-
old Wesker og Edward
Bond. Leikrit Bonds,
Bingó, sem lýsir ævilok-
um Shakespeares og að-
draganda þeirra, hefur
nýlega verið sýnt viða um
Evrópu, þó ekki hafi leið
þess enn legið upp á ís-
lensk leiksvið. I Bingó er
Shakespeare sýndur sem
vel metinn og efnum bú-
inn borgari i fæðingarbæ
sinum Stratford upon Av-
on; leikritunum miklu er
lokið og skáldið útskrif-
aður og andlega geldur.
Borgarastéttin er að efl-
ast og stórum landsvæð-
um er skipt upp í gróða-
skyni, með þeim afleið-
ingum að fjöldi bænda-
fólks hrekst á vergang.
Öréttlætið og neyðin auk-
ast því jafn hratt og
hækkar í sjóðum borgar-
anna — og Shakespeares,
því hann tekur sjálfur
þátt i skiptingu jarðar-
innar og hagnast á henni.
Samviskan bitur hann þó,
þvi undir niðri lifir enn
sá neisti mannlegrar sam-
kenndar sem blossar í
verkum hans. En nú get-
ur hann ekki einu sinni
bjargað ráðvilltri
flækingsstúlku, sem leit-
ar hælis i garði hans,
undan hrammi laganna
Hann hefur ævinlega
gætt þess að halda sig
fjarri blóðugum átökum
samtímans og þannig
þrætt leiðina inn í höfn
góðborgaralegrar velferð-
ar og fjölskylduhamingju
— sem reyndar er frekar
lítil á heimili hans. 1
verkum sinum hefur
hann lýst því sem hann sá
af meiri n^kvæmni og
skarpskyggni en nokkur
annar, en hann hefur
jafnframt forðast að lýsa
yfír afstöðu sinni I
nokkru máli. Innst inni
veit hann að hann er svik-
ari við þá mannúðar-
stefnu sem hann trúir á.
Mótsagnirnar milli lífs
hans og sannfæringar eru
óleysanlegar og i leikslok
styttir hann sér aldur.
Hann tekur inn eitur sem
fornvinur hans og skáld-
bróðir, Ben Jonsson, fær-
ir honum. Allt er þetta
trúlega heldur léleg sagn-
fræði, enda Iítið sem ekk-
ert vitað um þetta timabil
i ævi Shakespeares. En f
heild sinni er leikritið
voldug ákæra á hendur
þeirra „andans manna"
sem reka háværan áróður
fyrir betra heimi úr fila-
beinsturnum þar sem
þeir eru sjálfir óhultir
fyrir vopnum afturhalds-
aflanna.
Nýjasta leikrit Arnolds
Weskcrs, Kaupmaðurinn,
sem var frumsýnt i
sænska þjóðleikhúsinu,
Dramaten, í haust, er
eins konar umskrifun á
Kaupmanninum í Fen-
eyjum eftir Shakespeare.
Wesker tekur að láni alla
helstu þætti atburðarás-
sviðinu, eignalaus og auð-
mýktur maður.
Enda þótt ýmislegt í
lýsingu Shylocks bendi
til að Shakespeare hafi
séð í gegnum þá gyðinga-
fordóma sem áróður
kirkjunnar hafði breitt
út um alla Evrópu, verð-
ur því tæplega neitað að
persónan ber vitni um
töluvert gyðingahatur. Á
dögum Shakespeares
voru vart nokkrir gyðing-
ar í Englandi, þeim hafði
löngu verið útrýmt þaðan
og á burt visað. Skáldið
gat því gert sér mat úr
þessum fordómum án
þess að þurfa að hafa
áhyggjur af þvi að gera
nokkrum mein. Leikrit
hans voru skrifuð fyrir
ákveðið leikhús og
ákveðna áhorfendur og
hann gat ekki órað fyrir
að þau ættu eftir að verða
minnihlutahópur, en hér
nutu þeir sérstakra rétt-
inda og i gettóinu stóð
gyðingleg hámenning
með miklum blóma.
Ástæðan var sú, að versl-
un borgríkisins þreifst
ekki án lánastarfsemi, en
samkvæmt boði helgrar
bókar mega kristnir
menn ekki taka rentu af
dauðu fé. Þennan árekst-
ur guðfræði og efnahags-
legrar nauðsynjar leystu
feneyskir borgarar með
því að láta gyðingana
annast lánin — þeir voru
fordæmdir hvort sem var.
Gyðingar nutu þvi vissrar
lagaverndar, en staða
þeirra var engu að siður
mjög erfið; þeir urðu að
búa í gettóinu sem var
læst á nóttunni og þeir
voru að greindir frá öðr-
um borgurum með því að
vera látnir bera gula
kristinna borgara. En
Antónió er óbifanlegur;
spyrjist út að þeir brjóti
þau lög, sem vernda gyð-
inga þó þau lítillækki þá,
kemur það Shylock sjálf-
um í koll. Að lokum segir
Shylock: Allt í lagi, úr því
lögin eru svona grimmi-
leg, skulum við draga dár
að þeim með þvi að gera
grimmilega skuldbind-
ingu — sem veðs fyrir
láninu krefst ég eins
punds af þínu ástkæra
holdi.
Þegar allt er um seinan
rennur loks upp ljós fyrir
Shylock, og leikur hans
að lögunum breytist í
martröð. Sé einu sinni
veitt undanþága frá lög-
unum má alltaf búast við
annarri — gyðingum i
óhag. Öryggi kynstofns-
ins krefst þess, að skil-
málum skuldbindingar-
þessa grundvallar og að
það sé skylda sin og ann-
arra að benda á þetta mis-
ræmi framkvæmdar og
hugsjónar. 1 Kaupmann-
inum reynir hans hins
vegar að vega og meta
húmanismann og sér á
honum nokkur takmörk.
Lærdómur Shylocks og
þekking heyra bókasöfn-
unum til, þar varðveitist
ljós menningarinnar sem
honum er skylt að gæta.
Honum kemur ekki til
hugar að úr þekkingunni
megi gera tæki til að
breyta ástandi heimsins
og enda þótt hann, líkt og
aðrir húmanistar, sé full-
ur áhuga á flestu, ber
hann í rauninni afar tak-
markað skyn á þau lög-
mál veruieikans sem
hann lýtur. Hér liggja
hinar dýpri rætur mis-
taka hans, viðhorf hans
Edward Bond
William Shakespeare
Arnold Wesker
arinnar og flestar aðal-
persónur í Icikriti
Shakespeares, snýr við
flestum formerkjum og
setur söguna f félagslegt
og sögulegt samhengi þar
sem hún fær nýja merk-
ingu.
Hér yrði of langt mál að
rekja efni K:upmannsins
í Feneyjum og gera grein
fyrir öllum endurskýr-.
ingum Weskers sem víða
eru býsna snjallar.
Höfuðbreytingin varðar
gyðinginn Shylock sem f
leikriti Shakespeares er
samviskulaus þorpari.
Hann lánar hinum göf-
uga kaupmanni Antóníó
þrjú þúsund dúkata gegn
þvi að greiði Antónió
ekki skuld sina á tilsett-
um tíma, fái Shylock að
skera pund af holdi úr
brjósti hans. Þegar þar að
kemur er Antóníó gjald-
þrota, og Shylock krefst
þess sem honum ber. Þá
birtist hin ráðagóða
aðalsmær Portía og bend-
ir á að i samningnum sé
aðeins talað um hold en
ekki blóð, og úthelli Shy-
lock dropa af blóði
Antóniós hafi hann rofið
samninginn. Gyðingurinn
hlýtar því makleg mála-
gjöld og skreiðist út af
sett upp við aðstæður þar
sem ýmislegt hlaut að
birtast í nýju Ijósi.
Gyðingar hafa mikið
komið við sögu í leikrit-
um Arnolds Weskers,
enda er hann af gyðinga-
ættum kominn. Þríleikur-
inn Chicken Soup with
Barley, Roots og I'm
Talking of Jerusalem,
sem skapaði honum
frægð um 1960 fjallar
þannig um feril tveggja
gyðingafjölskyldna úr
verkamannastétt um
tveggja áratuga skeið.
Wesker segir svo frá,
að þegar hann sá Laur-
ence Olivier leika Shy-
lock fyrir nokkrum árum
og þar er komið leik að
Portia hefur afhjúpað
bresti samningsins, hafi
runnið upp fyrir sér, að
hér myndi Shylock raun-
veruleikans hafa hrópað
af fögnuði og létti. Eftir
nokkrar vangaveltur
ákvað hann að semja nýtt
leikrit um þessa atburði
til að sanna þá skoðun
sina. I Kaupmanninum
kynnumst við Shylock
sem hluta af þvi sam-
félagi sem lifir innan
múra gettósins i Feneyj-
um, fyrsta gettós Evrópu.
Alls staðar annars staðar
voru gyðingar ofsóttur
hatta. Þegar hart var í ári
blóðmjólkuðu yfirvöldin
þá og þetta voru erfiðir
tímar fyrir borgríkið; um
miðbik sextándu aldar,
en þá gerist leikritið, var
staða feneyskrar verslun-
ar mjög tekin að veikjast
eftir að sjóleiðin til Ind-
lands hafði verið fundin.
Og kaþólsku kirkjunni
stóð alltaf jafn mikill
stuggur af menningu gyð-
inga og trú þeirra og árið
1554 lét hún það boð út
ganga til feneyskra gyð-
inga að þeir skyldu
brenna allar bækur sínar
og rit.
Aðaláhugamál Shy-
locks Weskers er ekki
fjársöfnun, heldur bók-
menntir og saga kyn-
stofnsins. Hann er
ástriðufullur bókasafnari
og varðveitir bókasafn
sitt á laun I von um að
banni páfa muni ein-
hvern tímann létta. Við
þetta nýtur hann aðstoð-
ar kaupmannsins Antón-
íós, sem hér er orðinn
besti vinur Shylocks.
Þegar Antöníó þarf á lán-
inu að halda vill Shylock
i fyrstu ekki að þeir geri
með sér neina skriflega
skuldbindingu, eins og
feneysk lög mæla fyrir
um viðskipti gyðinga og
innar sé fullnægt og eftir
sálarstríð mikið ákveður
Shylock — ekki sist fyri
orð Antóníós sem skilur
aðstæður hans fullkom-
lega — að meta meir
skylduna við ættfólk sitt
en vináttu þeirra
Antóniós. Þungur á brún
krefst hann þess sem
honum ber, en þegar
Portía birtist með boð-
skap sinn fórnar hann að
sjálfsögðu upp höndum
af gleði.
Wesker hefur sagt að
með því að skrifa Kaup-
manninn hafi hann viljað
reyna að bæta fyrir þann
skaða sem Kaupmaður-
inn í Feneyjum hefur
gert gyðingum i tæpar
fjórar aldir, og óneitan-
lega er kynþáttaaðgrein-
ingin og hleypidómarnir
aðaluppistaða verksins.
En einnig hygg ég að i því
séu fólgin ákveðin per-
sónuleg reikningsskil.
Sósíalisminn, sem Wesk-
er hefur jafnan boðað í
verkum sínum, grund-
vallast á þeim húman-
isma sem endurreisnar-
stefnan fæddi af sér og
Shylock er fulltrúi fyrir.
Wesker hefur sagt að sér
þyki margt, sem gert er i
nafni sósíalismans nú á
dögum, vera litt í anda
tii heimsins er viðhorf
þolandans en ekki ger-
andans og orsök þess er
ekki aðeins sú að hann er
hluti af kúguðum kyn-
stofni. Til mótvægis við
afstöðu Shylocks setur
Wesker veraldarklókindi
Portíu sem notar kunn-
áttu sina til að leysa
vandamálin.
í rauninni er Shakes-
peare ekkert aðalaðriði í
Bíngó og enn síður í
Kaupmanninum, þó bæði
séu leikritin andmæli
gegn taumlausri dýrkun
á honum. Þau fjalla bæði
um þá menningarkreppu
sem verður þegar skáld
og heimspekingar ein-
angra sig frá mannlifi
samtímans og taka að
imynda sér að list þeirra
og hugsun séu sértæk
gildi og óháð þvi þjóð-
félagi sem þeir lifa í.
Bæði Bond og Wesker
ráðast gegn þvi félags-
lega ábyrgðarleysi sem
þeir sjá merki um í leik-
ritum Shakespeares, og i
ádeilu þeirra er fólgin sú
sannfæring, að skáld sem
ekki tekur þátt i mannlifi
síns tima og beitir ekki
list sinni í þágu þess, er
dæmt til að líða undir
lok.