Morgunblaðið - 26.03.1977, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 26. MARZ 1977
21
Bamabóka-
rannsókn
Silja Aðalsteinsdóttir: ÞJÓÐ-
FÉLAGSMYND ISLENSKRA
BARNABÓKA. 139 bls. Bðkaútg.
Mennsj. Rvrk 1976.
ÞESSI bók er skipulega samin.
Hún er líka alllæsileg. En hversu
áreiðanleg er hún? Undirtitillinn
er: Athugun á barnabókum
Islenskra höfunda á árunum
1960—70. Höfundur upplýsir i
formála að »efni þessa rits er að
uppruna ritgerð til kandídats-
prófs í islenskum bókmenntum
við Háskóla lslands.« Til rit-
smiðar, sem þannig er til komin,
má gera kröfur. Hlutlægni á að
vera einkenni akademískrar rit-
skýringar og bókmenntarann-
sókna, þeim á að mega treysta.
Hips vegar eru gerðar vægari
kröfur til kandídats i þá veru að
hann sé hressilegur, skemmti-
legur. Sé hann það má sá eigin-
leikinn ekki vera á annarra eigin-
leika kostnað. Silja hefur hagað
vinnu sinni svo að verkið ber
fræðilegan yfirsvip. Hún hefur
dregið saman ótal dæmi úr fjölda
bóka og efa ég ekki að hún hefur
lesið þær allar. Hún skrifar skýrt
og skorinort. Hitt fer ekki á milli
mála að hún leggur í verkið
persónulegar skoðanir og rann-
sakar samkvæmt þeim. Þetta er
tendens-bók. Þó hún heiti
»Þjóðfélagsmynd« er höfundur-
inn alls ekki að skoða þjóðfélagið
sem heild eins og það birtist í
hinum rannsökuðu bókmenntum
heldur sérstaka þætti þess sem
höfundur hefur öðru fremur
áhuga á, til að mynda stöðu karla
og kvenna, stéttamun og þar frám
eftir götunum. Þess vegna er
hinum athuguðu bókum skipt í
drengjabækur, telpnabækur og
blandaðar bækur svo dæmi sé
tekið. Slik skipting er i sjálfu sér
yfirborðskennd. Hún er þó ekki
út í hött þvi vist eru margar
barnabækur samdar gagngert
handa annaðtveggja drengjum
eða telpum og auglýstar sem
slikar. Að Silja heldur sér við þá
greining réttlætist einnig af þvi
að hún er að skoða þjóðfélags-
myndina i bókmenntunum en
leggur á þær aðeins takmarkaðan
listrænan kvarða.
En hverjar eru svo niðurstöður
athugananna? Um persónusköp-
un i barnabókum segir Silja:
»Persónusköpun í barnabókum
er yfirleitt næsta frábreytileg og
einkenni söguhetjanna hefð-
bundin. Börnin eru lagleg og góð,
oft hressileg að auki, en í lang-
flestum sögunum fá þau engin
persónueinkenni utan þessi al-
mennu og verða því staðlaðar
manngerðir, stereotýpur.« 1 loka-
yfirliti hnykkir höfundur aftur á
sömu skoðun.
Höfundur telur barnasögur
gerast í sveit meir en efni standi
til. »Það er bjart yfir þessum
sögum, allir eru góðir við börnin.
Flestar gerast þær að miklu leyti
að vor- og sumarlagi og veður er
yfirleitt gott.« Og siðar í sama
kafla: »Sveitin er börnum nær
alltaf gott og hollt umhverfi, þar
sem ekkert illt þrífst. Þar býr gott
fólk, sem leyfir börnunum að
vera með sér hefur tima til að
sinna þeim.«
1 lokakafla segir svo Silja að
þorri islenskra barnabóka ára-
tugarins 1960—70 sé »dæmi-
gerðar afþreyingarsögur.« Og
síðar í sama kafla: »Veröld barna-
bókanna er stöðnuð óskaveröld og
börn hennar, óskabörnin, eru
draumar fremur en verur af holdi
og blóði.« Þetta kveður höfundur
þó ekki vera séreinkenni á
íslenskum barnabókum heldur
sameiginlegt einkenni á barna-
bókum á vesturlöndum.
Samkvæmt þessum tilvitnunum
held ég megi segja að niðurstöður
höfundar séu mestanpart
neikvæðar Barnabækur séu
ihaldssamar, lýsi þjóðfélagi sem
var og fegri það en fáist lítt við
liðandi stund og enn siður það
sem koma skal. Sveitin sé
algengasta umhverfið, staða fólks
á heimilinu sé hefðbundin, í sam-
ræmi við það séu piltum annars
vegar og stúlkum hins vegar
ætlaðir eiginleikar sem taldir hafi
verið hæfa i því þjóðfelagi sem
var.
Litum nú á þessar niðurstöður
Silju. Þetta á náttúrlega við um
sumar barnabækur, kannski
meirihlutann, en alls ekki allar.
Af sjálfu leiðir aó þær barna-
bækur, sem telja má til afþrey-
ingarbókmennta, lýsi óskaveröld.
það gera nánast allar afþreyingar-
bókmenntir. Fábreytni í persónu-
sköpun er lika almennt einkenni
þvilíkra bókmennta ekki aðeins
þeirra sem börnum eru ætlaðar,
heldur öllu afþreyingarefni,
hverju nafni sem það nefnist. Þvi
er ætlað að vekja einhverjar þær
kenndir með lesandanum að
honum sé skemmt, honum líði vel,
hann sé ánægður. Sumir kjósa
smávegis taugahroll i því skyni.
Persónur I þvílíkum bókmennt-
um eru því sjaldan sniðnar eftir
venjulegu fólki heldur látnar
vera gæddar þeim hæfileikum
sem flestir munu óska sér að vera
gæddir í ríkara mæli en almennt
gerist. Svona er meirihluti
»fullorðins bókmennta«. Hví
skyldi þá gegna öðru máli um
barnabækur? Sherlock Holmes
var ekki dæmigerður fyrir breskt
þjóðfélag um aldamót.
Bókmenntir þær, sem frakkar
kalla »belles-lettres« og þýtt
hefur verið með »fagrar
bókmenntir«. eru vist alls staðar i
minnihluta og eru bókmenntir
barnanna síst undantekning frá
þeirri reglu. Sé allt lagt saman og
Bðkmenntir
eftir ERLEND
JÓNSSON
siðan reiknað út meðallag leiðir
af sjálfu að afþreyingarbók-
menntirnar verða mun töluhærri
I niðurstöðunni. Svona gæða-
meðallag dytti engum i hug að
reikna út fyrir wfullorðins
bækur«. Hví þá barnabækur? Hvi
ekki hreinlega að telja barna-
reyfara með öðrum reyfurum en
annars konar barnabækur með
öðrum fögrum bókmenntum? Það
hygg ég mundi leiða til réttari
niðurstöðu. Þvi börn eru ekki sér-
stök þjóðfélagsstétt heldur koma
þau fyrir í öllum þjóðfélagsins
þverskurði. Talning á fjölda
útgefinna skemmtibóka handa
börnum svarar því einu að af-
þreyingarbókmenntir eru veru-
legur hluti þess sem hér er samið
og útgefið — yfirhöfuð. Athugun
og niðurstaða Silju þar að lútandi
er þvi engin uppgötvun heldur
nokkuð sem maður gat sagt sér
sjálfur. Og vitanlega verður
hvorki þjóðfélags- né gæðamat
fundið með neinni talningu.
Meira að segja á reyfurum inn-
byrðis er himinviður munur. Sé
lagt á þá einhvers konar mat á
auðvitað fyrst og síðast að miða
við gildi það sem þeim er ætlað:
skemmtigildið. Fjærst er þó lagi
að kveðja þá til vitnis um þjóð-
félagsmyndina i bókmenntunum
þvi slíkur er aldrei tilgangurinn
með samningu né útgáfu
afþreyingarbókmennta, þeim er
aðeins ætlað að skemmta,
punktum og basta.
Silja gerir sér stiga upp eftir
þjóðfélaginu og raðar persónum
barnabóka i þrep hans. Stiginn er
þessi:
»1. stétt, yfirstétt: konungar,
aðalsmenn.
2. stétt, efri miðstétt: háskóla-
menntaðir menn, atvinnu-
rekendur, forstjórar, skipstjórar
á stórum hafskipum o.s.frv.
3. stétt, miðstétt: bændur
ktnnarar, faglærðir iðnaðar-
menn, skipstjórar á litlum
skipum, stýrimenn, minni háttar
embættismenn rikisins.
4. stétt, lágstétt: kotbændur og
leiguliðar, verkafólk til sveita og
sjávar, ófaglærðir iðnaðarmenn.
5. ' stétt. undirmálsfólk:
munaðarleysingjar eða aðrir i
umsjá eða á framfæri bæjar og
sVeitarfélaga, flakkarar,
óreiðumenn.«
Við þessa »stéttaskiptingu« er
margt að athuga. Kóngar t.d.
teljast naumast til stétta
hérlendis. Þar sem þeir koma
fyrir í sögum er allt eins um ævin-
týrapersónur að ræða. Eða hverju
sætti það fyrrum að i sögum, sem
fullorðið fólk sagði börnum, voru
kóngar, drottningr, prinsar og
prinsessur, jafnan fjölmenn
»stétt«. Þegar kóngum sleppir
virðist Silja miða við einhvers
konar sambland af tekjum,
menntun og almennningsáliti, og
þó mest hinu siðast talda: áliti því
er starfsheitinu fylgir. Hljóta þær
línur þó að verða fremur óklárar.
Eða hví skyldi skipstjóri á þrjú
þúsund tonna farskipti teljast
einu þrepi ofar en skipstjóri á
þrjú hundruð tonna loðnuskipi
sem hefur kannski þrefaldar
tekjur hans? Mismunur á undir-
búningsmenntun þeirra til starfa
mun óverulegur. Er það kannski
einkennishúfan og borðarnir á
ermum annars sem skipa honum
ofar hinum? Eða brúttótonna-
fjöldi skipanna?
Starfsheitið »bóndi«, svo annað
dæmi sé tekið, gefur því siður til
kynna hvar maður muni staddur I
þjóðfélagsstiganum. Allmargir
islenskir bændur hafa stúdents-
menntun eða aðra sambæri-
lega menntun. Aðrir hafa ekki
notið skólagöngu fram yfir
lágmark. Sumir eru tekjuháir.
Aðrir eru engu betur settir en
wverkafólk til sveita og sjávar«.
En þctta tvennt: menntunin og
tekjurnar — þarf ekki einu sinni
að fara saman! Skipting Silju í
»bændur« og »kotbændur« er þá
að sama skapi hæpin.
Ef Silja miðar við að þorri
barnabóka lýsi þjóðfélagi sem var
— t.d. fyrir fjörutíu, fimmtíu
árum, mun þessi stéttastigi að
visu nær sanni. Eigi að siður hygg
ég að hann sé I bráð og lengd
ónákvæmur og villandi, hvort
sem miðað er við þjóðfélagið
sjálft eins og það var og er eða við
þá þjóðfélagsmynd sem birtist I
umræddum bókmenntum.
Ut úr bókmenntarannsókn af
þessu tagi er unnt að fá hvað sem
maður vill. Samsafn dæma, sem
eiga að sýna fram á hitt og þetta,
ber í rauninni með sér sáralít-
ið sönnungargildi. Mig langar að
víkja að einu tilteknu atriði sem
er þó ekki af handahófi valið.
Silja ræðir um ýmiss konar af-
stöðu barna (eins og hún kemur
fram í barnabókmenntunum) til
stétta þjóða og einstaklinga.
Meðal annars tekur hún þetta
dæmi upp úr bókinni Stúlka með
ljósa lokka eftir Jennu og
Hreiðar:
» Þetta var þá maðurinn, sem
gat skrifað öll þessi ógeðslegheit
um mann og konu, svo að öll vin-
átta, öll ást varð ljót, — brjáluð og
tryllt.
Þarna stóð hann fyrir framan
hana, meinleysislegur, brosandi,
venjulegur maður.
Hana hryllti við, er hún hugsaði
til þess, að I hugskoti hans
leyndist það ljótasta og ógeðs-
legasta sem hún vissi til.«
Silja hefur áður getið þess að
hér sé verið að tala um »verð-
launarithöfund«, upplýsir tilefni
ummælanna ekki að öðru leyti en
leggur svo út af þeim á þessa leið:
»Svona skýr og neikvæð afstaða
er ekki tekin til neinnar annarrar
persónu í bókum timabilsins, ekki
einu sinni til glæpamanna.«
Hér kalla ég að dregnar séu
réttar álytkanir af röngum for-
sendum. Því tilvitnunin, sem
tekin er upp úr bókinni, gefur
vissulega ein sér ranga hugmynd
um það tiltekna atriði í sögunni
sem þar er um að ræða. 1 sögunni
segir frá telpu sem er löngum i
uppreisn gegn foreldrum sínum.
Þau eru bókmenntaáhugafólk —
eða telja sig að minnsta kosti vera
það — og hafa með öðrum staðið
fyrir því að umræddur
»verðlaunarithöfundur« hlaut sin
verðlaun. Eigi að síður höfðu þau
reynt að fela verðlaunabókina
fyrir börnum sinum — hún var
sem sé talin háskaleg börnum.
Stúlkan komst nú samt í bókina
og leitaði auðvitað uppi þá staðina
sem hún mátti sist af öllu lesa og
þótti litið til koma. Samt er það
hvorki bókin né höfundurinn sem
á sök á uppnámi hennar — ég segi
ekki geðflækjum — heldur sá
þröskuldur sem reynist ófær
skilningi hennar — að bók skuli
geta verið hvort tveggja í senn:
verðlaunaverð en þó hættuleg
börnum og unglingum. Telpan
kann ekki rökleiðslu akademiskr-
ar ritskýringar og fer með for-
dóma; og er raunar að agnúast út
i bókmenntasmekk foreldra sinna
og framkomu þeirra vió sig. En
Silja átti að vita betur.
Eins og fyrr segir er þessi bók
Silju að stofni til prófritgerð. Ég
hefði kunnað því betur að hún
hefði verið gefin út sem málefna-
leg kappræða án neins konar
ábekingar. Þrátt fyrir þann
hávisindalega stimpil á latinu,
wstudia islandica«, sem prýðir
titilsiðuna virðist mér verða litið
úr henni við hlið t.d. hins geysi-
mikla rits Simonar Jóh. Ágústs-
sonar, Börn og bækur I—II, sem
einnig er nýkomið út og reist er á
mun fjölþættari og að minum
dómi hlutlægari og vísindalegri
rannsóknum.
Fjarstæðust þykir mér sú niður-.
staða Silju að íslenskum barna-
bókum sé »ætlaö að treysta
núverandi þjóðskipulag i sessi og
sætta lesendur sina við það«.
Vera má að þær stuðli ósjálfrátt
að þvi. En að ætla islenskum
barnábókahöfundum slikan vís-
vitandi, gagngerðan tilgang tel ég
alveg fráleitt.
Erlendur Jónsson
Leikur
hugans
Sigvaldi Hjálmarsson:
VATNASKIL.
Nokkur Ijóð.
Vfkurútgáfan 1976.
VATNASKIL er fyrsta ljóðabók
Sigvalda Hjálmarssonar. Áður
hafa komið út eftir hann eftirtald-
ar bækur: Einsog opinn gluggi,
erindi um mystískt líf (1968),
Einskonar þögn, leiðbeiningar
um hugrækt (1973), Að horfa og
hugsa, blaðagreinar (1973),
Tunglskin í trjánum, ferðaþættir
frá Indlandi (1974) og Haf í
dropa, þættir um yoga og aust-
ræna hugsun (1976).
Nöfn bókanna gefa til kynna
viðfangsefni rithöfundarins Sig-
valda Hjálmarssonar. Yrkisefni
hans eru með líkum hætti. Hann
er skáld ihugunar; á hann leita
ýmsir þankar um rök tilverunnar
og hann freistar að gera þeim skil
í ljóði. Fyrsti kafli bókarinnar
sem nefnist Níu nætur um haust
hefst á ljóðinu Spor:
Sigvaldi Iljálmarsson
Einsog spor
(aldanna ryk
er nóttin.
Einsog spor
f aldanna ryk
er ég.
BóKmenntir
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
Einsog spor
ósýnilegs göngumanns
er nóttin.
Einsog spor
ósýnilegs göngumanns
er ég.
Hann fer sinn veg.
og eftir er ég
og nóttin.
Þetta ljóð sem kalla mætti leik
hugans heppnast að mínu viti.
Skemmtilega er byggt á endur-
tekningu, skáldið temur sér æski-
lega takmörkun. Auðvelt er að
benda á fleiri ljóð sem njóta þess-
ara kosta. Andvakan og ég er eitt
þeirra. Stutt ljóð eins og Dul sýnir
lika að Sigvaldi Hjálmarsson er
skáld listrænna vinnubragða:
Óttastu ekki
andardrátt í myrkri.
Mundu:
myrkrið andar.
Aftur á móti gætir vissrar létt-
úðar i ljóðagerð Sigvalda og veik-
ir hún bókina nokkuð. Honum
hættir til, einkum í ljóðum þar
sem gripið er til ljóðstafa og rims,
að gera sér leikinn auðveldan.
Þankarnir verða losaralegri
vegna þess að formið leiðir hann
stundum út í sjálfvirkni og gáska
án frumleiks. Það er likt og það
aðhald skorti sem bestu ljóð
bókarinnar vitna um. Skýringin
gæti verið sú að lakari ljóðin séu
eldri.
Vatnaskil Sigvalda Hjálmars-
sonar er bók skálds sem talar lágt
svo til þess heyrist eins og hann
kemst að orði í ljóðinu Máttur.
Þetta er geðfelld bók sem á
óvæntan hátt sýnir okkur nýja
hlið höfundar sins.