Morgunblaðið - 30.07.1977, Blaðsíða 8

8
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. JULl 1977
LUPINUR
(Lupinus)
Fyrri grein
Lúpínurnar hafa
löngum verið taldar
meðal okkar státnustu og
sterkustu garðjurta og
allir kannast vió gömlu
góðu bláu, hvítu og
bleiku lúpínurnar sem
virtust ódrepandi. Að
vísu eru þær dálítið gisn-
ar í blómaskipaninni miö-
að við hin nýju og kyn-
bættu afbrigði, en sterk-
ar eru þær og standa fyr-
ir sínu.
Erlendis hafa ýmsar
lúpínutegundir (en af
þeim munu finnast um
300 tegundir) verið not-
aðar sem jarðbætandi
gróður í magra og sendna
jörð, sáð að vori og
plægðar nióur að hausti.
Þær hafa líka löngum
verið frægar fyrir að
geta spjarað sig og vaxió
vel á ótrúlega magurri
jörð og af þessari
„græðgi“ þeirra mun
latneska nafnið runnið:
Lapinus af lupus = úlfur,
þ.e.a.s. gráður eins og úlf-
ur. Að vísu er til önnur
skemmtileg skýring á
nafninu en hún er sú að
það sé dregið af gríska
orðinu lupe = sorg, og þá
rökstutt þannig að fræin,
sem stundum voru notuð
til matar, eru mjög beisk
á bragðið nema þau hafi
verið soðin margsinnis!
Svo beisk að andlit þess
sem á þeim bragðaði fékk
á sig sorgar- eða hörm-
ungarsvip!
Þessi seigla lúpínunnar
að bjarga sér stafar af
því að á rótum hennar,
sem eru stórar og sterk-
legar, lifa bakteríur sem
binda köfnunarefnið sem
finnst í jarðvegsloftinu.
Þarna er um samvinnu
og samlíf jurtanna og
bakteríanna að ræða,
sem báðum aðilum kem-
ur að gagni (symbiosa).
Séu ræturnar skoðaðar
má greinilega sjá þessa
bakteríuhnúða og þekk-
ist þetta fyrirbæri hjá
f jölda annarra plantna af
ertublómaætt. Þær
lúpínutegundir, sem
helzt hafa verið notaðar
til þessara ,,jarðabóta“
eru einærar tegundir frá
Mið- og Suöur-Evrópu.
Lúpínurnar eru sem sagt
stútfullar af köfnunar-
efni, en hafa þó ekki ver-
ið taldar heppilegt græn-
fóöur því þær innihalda
efni (alkaloid) sem vald-
ið getur eitrun í búpen-
ingi.
En það voru hinar f jöl-
æru garðlúpínur sem við
ætluðum að fjalla um
hér. Heimkynni þeirra er
N.-Ameríka og þaðan
bárust snemma tvær teg-
undir til Evrópu:
L.arboreum —
Trjálúpína — runni með
gulum blómum (stund-
um þó einnig bláum eða
hvítum) og L.perenne —
Refahaunir — oftast með
bláum blómum. Síðar eða
árið 1826 komu svo
ÚLFABAUNIR L.
polyphyllus frá Brezku
Kólumbíu.
Hinar gamaldags harð-
gerðu garðlúpínur, sem
ég tæpti á í byrjun þessa
pistils, eru einkum af
þessum tveim síðast-
nefndu tegundum þ.e.a.s.
Ref^þaunir og Úlfabaun-
ir. Það eru einnig þær
(ásamt Trjálúpínunni og
nokkrum einærum teg-
undum) sem eru foreldr-
ar að þeim kynbættu
garðlúpínum sem á síðari
árum hafa náð svo mikilli
útbreiðslu og sfyaxandi
vinsældum þó ekki séu
þær jafn harðgerðar og
þær „gömlu góðu“. T.d.
má heita að allur sá skari
þurrkaðist út á sunnan-
verðu landinu í vorhret-
inu fræga 1963 þó
,,gamlingjarnir“ stæðu af
sér veðrið stórslysalítið.
En sagan um það hvernig
þessum hálfvilltu teg-
undum — þessum ösku-
buskum, sem löngum
höfðu verið litnar hálf-
gerðu hornauga — var
breytt í eitt af vinsælustu
garðblómum veraldar er
ævintýri líkust. Til þess
þurfti meira en meðallag
af bjartsýni, þolinmæði,
þrautseigju og snilli en
auk þess líka vænan
skammt af hreinni
þrjózku.
En það ævintýri
skulum við geyma okkur
til næsta þáttar.
Ó.B.G.
VEIÐIÞÁTTUR

JÓN HJARTARSON
1
Einu sinni er allt fyrst, segj-
um við gjarnan, og það hlýtur
að geta átt við um byrjendur í
veiðiskap sem aðra byrjendur.
Þó er engu líkara en sumum
mönnum sé veiðiáhuginn svo
meðfæddur og eðlileg hvöt frá
fyrstu tíð að það sem við lærum
smám saman í mörgum veiði-
ferðum, hafa þeir tamið sér
sem stráklingar, jafn auðveld-
lega og að draga andann. Ann- ■
ars fer það eftir tækifærunum
hve snemma menn uppgötva
þessa taug í sjálfum sér, ef þeir
þá finna hana nokkurn tíman.
Við erum misjafnir og áhuga-
málin margvisleg. Það sem ein-
um er himnaríki á jörð er öðr-
um frekar snautt gaman. — En
drengur með brennandi áhuga
á veiðiskap er furðu fundvís á
tækifærin. Hann er eins og
köttur sem lyftir haus á hverja
hreyfíngu. Niður á bryggju fer
hann, hvort sem hann má það
eða ekki, og dorgar kola og ufsa
i lífsins algleymi. Skammirnar
sem hann fær fyrir að stelast,
og sem hann veit að hann fær,
þvi hann lyktar allur af tjöru og
grút, tilheyra bara því sem
verður. — Og þangað til er
hægt að veiða áfram. Ef hann
er fæddur í sveit eða svo lán-
samur, sé hann borgarbarn, að
alast upp í sveit á sumrin, upp-
götva silungar og lækjalontur
fljótlega að þessi léttfeti er
hættulegur náungi. Varlega, —
undur varlega, læðir hann
maðkinum í bunurnar, sem
kveða holum rómi undir sam-
vöxnum bökkum, og kippir upp
spriklandi silungnum með
rauðar doppur. Ef seitlan fellur
i lækjarsprænu, sem ekki hefur
enn verið leigð „alvöru“ veiði-
mönnum hallast strákurinn
fram á færið og beitir ólíkleg-
ustu brögðum til að veióa þann
stóra, því sá stóri er kannski
ætur. Þannig lærir hann, án
þess að nokkur viti, ótal hluti,
sem að gagni koma seinna.
Þeim litla þarf ekki að kenna
að fara varlega að veiðistað, eða
hvar silungarnir vilja helst
vera í ánni. Verði hann maðka-
laus, kann hann ráð við þvi. —
Og svo kann hann kannski
ýmislegt, sem hann veit einn og
segir ekki frá, svo sem að raula
Eldgamla ísafold, eða eitthvað
annað fallegt. Þannig verður
hann lærimeistarinn, því hann
ólst upp sem hluti af náttúr-
unni og eignaðist þar augu
veiðimannsins.
II
Þú getur keypt þér dýran hund,
en allir heimsins peningar færa
þér ekki vináttu hans. Eins er
með veiðileyfi. Þú getur keypt
dýr veiðileyfi, en gleðina við að
veiða getur þú ekki keypt.
Hana finnur þú aðeins i sjálf-
um þér. Að draga björg í bú er
atvinnuvegur, og slikar veiðar
geta verið skemmtilegar, þvi
tilgangurinn er að nýta gjafir
náttúrunnar og kappsemi
mannsins er það eðlilegt að
gleðjast þegar vel veiðist. — En
„sportveiðar“ eru annars eðlis.
Þær eru frístundagaman okkar,
sem setur aðferðina i fyrirrúm.
Þegar við rennum fyrir silung,
eða lax, er aðferðin fólgin i því
að láta dýrið sækja agnið. Sæki
dýrið agnið, hefur okkur tekist
að láta það gera það sem við
ætluðum því. — Það er veiði-
skapur. Hvort við komum heim
um kvöldið með marga silunga
eða laxa er annað mál, því
hvernig við náðum þeim skilur
á milli þess hvort við veiddum
af íþrótt eða ekki. Nú er í tisku
að fara í veiðitúra. Spilafélag-
ar, kunningjar og vinir taka sig
saman og „fara í lax“ einu sinni
eða tvisvar á sumri. Fyrir
marga hefst veiðiferðin í sport-
vöruverslun. Þar er keypt
stöng, hjól og lína og annað sem
með þarf, en til eru þeir sem
geta sagt frá þvi að veiðiferðin
var þeim vonbrigði, þrátt fyrir
allar fínu græjurnar og dýra
veiðileyfið. Oftast nær var
ástæðan sú að þeir héldu að
veiðigleðin væri mæld í pund-
um og kílóum og að laxinn vildi
ekki taka, eða þeir gengu svo
blint að ánni að þeir vöruðu allt
kvikt við komu sinni. Þvi hefur
verið fleygt, að á þorskveiðum
dugi vel að hugsa eins og þorsk-
ur, á sama hátt ætti að duga vel
á laxveiðum, að reyna að hugsa
eins og lax. Tófuskyttan þekkir
vinkonu sína, og getur sér til
um hvað hún gerir. Eins förum
við að þegar komið er að lax-
veiðiá. Að þekkja veiðidýrið,
umhverfi þess og viðbrögð, er
upphaf veiðiskapar. Þegar við
förum að haga okkur eftir þvi
sem við teljum rétt á hverjum
stað og tima, förum að álykta og
gera hlutina meðvitaða; þá er-
um við farnir að veiða.
Lax er straumsækinn fiskur
og ekki styggur. Ölikt því sem
gerist um silunginn, sem velur
sér stað í ánni þar sem æti er
mest og skjól best. Silungurinn
á heima í ánni allan ársins
hring, og honum er nauðsyn-
legt að afla fæðunnar með sem
minnstri fyrirhöfn. Þess vegna
lætur hann ána bera sér ætið
og velur stað eftir þvi. Silungs-
veiðimaður skoðar þvi vandlega
straumlag árinnar og hánn veit,
eins og urriðinn, að úr kjarri
vöxnum eða grösugum bökkum
hennar dettur oft góður biti:
köngulló, fiðrildi eða fluga.
Laxinn er á hinn bóginn á leið-
inni heim til sín, þar sem hann
var einu sinni lítið seiði sem
hagaði sér eins og silungur, en
það gerir hann ekki lengur. Nú
rennur hann upp árnar, lúsug-
ur fram á haus. — Svo blár að
hann er grænn. — Já, það er
hann einmitt. En svo hverfur
þessi slikja af honum á nokkr-
um nóttum og lúsin losnar og
deyr. Þá er hann kannski kom-
inn heim í hylinn sinn og finn-
ur sér stað að liggja á til hausts.
Þessi staður er venjulega í
dýpra lagi, ekki endilega þar
sem er dýpst, en hjá steini eða
torfu, sem áin hefur borið i sig
um vorið, þvi þar myndast oft
straumlag, þrungið af súrefni,
sem hann finnur jafnvægi i.
Kannski á hann langa leið eftir,
þá hvílir hann sig á brotunum
eftir hraða og erfiða ferð um
grynningar árinnar, þar sem
veiðibjallan sat og beið færis.
Ef vatnið er ákjósanlegt staldr-
ar hann ekki lengi við, heldur
hnikar sér rólega upp hylinn og
upp í strenginn og ihugar mál-
ið. Hægir en stórlátir tina þeir
sporðblöðkunni i straumnum
og bíða sins tíma, hlið við hlið.
Það kemur annar uppá brotið,
og sá sem var fyrir tekur á
sprett og stekkur, en sigur svo
aftur til baka að hlið bróður
síns eða systur. Svo fer allt af
stað í einu. Eins og hlaðnir seg-
ulmögnuðum krafti, hnikkja
þeir á og stökkva fossa og flúð-
ir, áfram og hærra, fram á fjall.
Þá eru ekki tökin smá. Seinna,
um haustið þegar útlendingarn-
ir eru farnir heim og íslenska
kveður aftur við á bökkum feg-
urstu ánna, er laxinn orðin
dökkur. Hrygnan er kviðmikil
og krókur hængsins stór. Hjón-
in eru óróleg og hreyfa sig mik-
ið um hylinn þar sem grynnkar,
og hængurinn er ábúðarmikill
og bægir miskunnarlaust öllu
kviku burt. Það eru góðir timar
fyrir þá sem vantar lax í soðið.
Nú tekur hann ekki fluguna
þína eins og þegar konungur
lyftir hendi á auðmjúka hjörð,
heldur þrífur hana eins og
stormsveit i árásarhug. — Svo
lengjast skuggarnir, það dimm-
ir og ána tekur að leggja. Hin
verðandi móðir leggst á hliðina
og sveiflar upp mölinni niður á
brotinu. Faðirinn syndir ógn-
andi um kring, og riðlautin
dýpkar. Hjónin eru önnum kaf-
in. Aftur og aftur endurtaka
þau verk sitt, — það skyldu-
starf sem náttúran hefur kennt
þeim svo vel, að engin visindi
mannanna geta þar um bætt.
Og hrognin verða að kviðpoka-
seiðum, sem brjótast upp úr
mölinni næsta vor þegar hlýn-
ar. Þá eru foreldrarnir farnir.
Þeir sem voru svo skinandi
bjartir, bústnir og stæltir, sigu
til sjávar mjóslegnir og ör-
magna. Auðveld bráð veiði-
bjöllunni, sem flaug upp ána i
birtingu, og selnum, sem beið
fyrir utan í ósnum. Neðar og
neðar flutu þeir. Sumir gafust
upp og strönduðu á eyrum eða
sukku til botns í hyljum. Aðrir
komust lengra, runnu niður
brotin, duttt fram af flúðum og
geispuðu í sig súrefni fossanna
fyrir næsta áfanga. Svo kom
seltumettað aðfallið á móti
þeim fáu sem enn lifðu, með
marfló og sandsili. Þeir eltu
góðgætið inn í þarabrúskana,
sporðblaðkan sló ákveðnar og
örar, svo hurfu þeir i djúpið,
þangað sem enginn veit hvert,
og við skulum vona að sá staður
verði aldrci fundinn.
Lffið er skemmtilegt.
J.IIj.