Morgunblaðið - 25.10.1977, Qupperneq 14

14
MORGUNBLAÐIÐ. ÞRIÐJUDAGUR 25. OKTÖBER 1977
Einar H. Ásgrímsson: I NÝ KOSNINGASKIPAN 1. grein
Hnitmiðuð skref eru
heilladrýgst svo
meta megi afleið-
ingar sem árangur
Af 150 sjálfstæðum ríkjum
heimsbyggðarinnar eru lýð-
frjáls ríki færri en 30 talsins.
Lýðræðisríkin ein veita borgur-
um sínum almenn mannrétt-
indi og frelsi til orðs og æðis, og
einnig það sem meira er, frelsi
til að leita nýrra úrræða til að
endurnýja sjálfar undirstöður
lýðræðisins, sem kosninga-
skipnin er í hverju landi.
Lánsemi
íslendingar eru svo Iánsamir
að vera ein af þeim fáu þjóðum,
sem búa við stjórnskipan, sem
stendur opin fyrir breytingum
til bóta. Þessi meginkostur lýð-
ræðisins gerir landsmönnum
kleift að koma á hverjum þeim
stjórnarbótum, sem meirihluti
þeirra vill beita sér fyrir.
Helzt til sinnulausir hafa Is-
lendingar verið og lagt of litla
rækt við þessi dýrmætu rétt-
indi. Það hefur gleymst, að
réttindum fylgja skyldur.
Fylgifiskar
Þessi dýrmætu réttindi eru
afar vandmeðfarin eins og að
líkum lætur. Sé ráðizt í of marg-
þættar breytingar i senn á
kosningaskipanínni, vex sú
áhætta til muna, að sumir þætt-
ir breytínganna beri skaðvæn-
an ávöxt. Öfyrirsjáanlegar nei-
kvæðar aflgiðingar reynast ein-
att þrálátir fylgifiskar allra úr-
bóta, hversu rækilega sem þær
bæta úr göllunum, sem áður
voru tilfinnanlegastir, og
hversu vandlega sem reynt
hafði verið að sniða vankantana
af breytingunum fyrirfram.
Ranglæti
Farsæll stjórnandi einbeitir
sér að því að skima eftir rang-
látum afleiðingum af stefn-
unni, sem hann er að fram-
kvæma, svo að hann geti í tæka
tíð leiðrétt stefnuna, því ella
veldur hún fljótlega meira
ranglæti en hún leiðréttir. Af-
leiðingar af mannanna gerðum
eru afar oft á annan veg en
ætlast er til, sérstaklega þó í
gróskumiklu þjóðfélagi. Þess
vegna er heillavænlegust hnit-
miðuð breyting, sem hægt er að
rekja áhrifin frá, áður en næsta
skref er stigið.
Eins nauðsynlegt og þessi
vinnuhyggindi er í öllu stjórn-
málastarfi, sem til heilla skal
horfa, er alveg bráðnauðsyn-
legt að hafa þau að leiðarljósi
við breytingar á undirstöðum
þjóðfélagsins svo sem kosninga-
skipaninni.
Fyrirhyggja
Það er ekki nóg, að atvinnu-
stjórnmálamenn geti rakið
óæskilegar afleiðingar af
breyttri kosningaskipan.
Landsmenn allir, sem lýðræði
unna, verða að gera það sjálfir.
Það er að gefa lýðskrumurum
byr undir báða vængi, að ráðast
í svo fjölþættar breytingar í
senn á undirstöðum lýðræðis-
ins, að torsótt verði að meta,
hvað reynist vel og hvað reynist
illa.
Sé haldið áfram þeim hætti
að láta umbætur dragast úr
hófi, og drifa svo af stórfelldar
breytingar þegar allt er komið í
óefni, þá bjóðum vér hættunni
heim. Þeirri hættu, að kjós-
endur snúi baki við þvi við-
fangsefni sem þeir einir geta
rækt, að sjá til þess, að kosn-
ingaskipan lýðveldisins tryggi
einstaklingnum frelsi þrátt
fyrir breytta þjóðfélagshætti.
Það er fyrirhafnarminna að
farga frelsinu af skeytingar-
leysi en að styrkja frelsið með
fyrirhyggju. Sorgleg er sú stað-
reynd, að skammt dugar þrá og
umhyggja þeirra fyrir lýðræð-
inu, sem einu sinni hafa glatað
frelsinu, því fjendur lýðræðis-
ins eru bæði miskunnarlausir
og einarir.
Formúla
Gagnrýnendur lýðræðisins
hæðast oft að því, að ekki skuli
vera til nein fín og fáguð for-
múla um kosningaskipan i lýð-
ræðisriki, samsvarandi ákvæð-
um stjórnarskrár Ráðstjórnar-
ríkjanna um kosningarétt
sovétborgarans, og kalla þetta
veikleika lýðræðisins.
Sovézka formúlan gæti staðið
óbreytt um aldur og ævi, því
hún er sovétborgaranum gagns-
Einar H. Asgrimsson
laus, hvernig svo sem orðin
hljóða. Framkvæmd hennar er
nefnilega lögð í hendur alræðis-
stjórnar, sem leyfir ekki nema
tryggum þjónum sínum að kom-
ast í framboð, og tekur aldrei
þá áhættu að eiga völd sín
undir tvisýnum kosningum.
I lýðfrjálsu ríki er ekki hægt
að nota formúlu, því þar er
kosningaskipanin ekki ein-
ungis dýrmætustu réttindi
borgarans, heldur hefur hún
einnig afdrifarík áhrif á si-
breytilegt þjóðlíf til farsældar
eða ófarnaðar.
Samfélag
Ef vér litum til annarra
langda er það áberandi, að ekk-
ert lýðræðisríki býr við kosn-
ingaskipan, sem menn geti bent
á sem fullskapaða fyrirmynd
fyrir önnur lýðfrjáls þjóðfélög.
Þetta er ekki bara af því, hve
ólík lýðræðisríkin eru hvert
öðru vegna margvíslegs sam-
bands af þjóðernum, trúar-
brögðum og tungumálum,
heldur liggur það í hlutarins
éðli, að lýðræðisríki er lifandi
samfélag, sem grær og breytist
sífellt, og dugar því ekki eigin
kosningaskipan til langframa,
hvað þá kosningaskipan ann-
arra.
Enn meira áberandi er, að
kosningaskipanir þóttmestu
lýðræðisríkjanna eru gerólikar
hverri annarri. Nefna má kosn-
ingaskipanir Bandaríkjanna,
Sviss, Bretlands, Svíþjóðar,
Frakklands,,estur-Þýzkalands
og Astraliu.
Umræða
Að þessu athuguðu er ljóst,
að næsta ólíklegt er, að íslend-
ingar geti treyst á aðra en sjálfa
sig að þróa kosningaskipan við
hæfi svo sérstæðs þjóðríkis,
sem íslenzka lýðveldið er sök-
um fámennis og fágætrar
menningar. Það er því nauðsyn-
legt að efna nú til ganggerðrar
umræðu um betri íslenzka
kosningaskipan, svo auðnast
megi að stíga skref til breyting-
ar á stjórnarskránni fyrir
næstu þingkosningar, ella yrði
öllu enn slegið á fjöggurra ára
frest.
r
Asgerður Jónsdóttir, kennari:
„Mjór er mikils vísir”
Oft hefur mig langað til að taka
þátt í orðaskaki undanfarinna ára
um stafsetningu en ávallt dagað
uppi við hugsunina eina þar til
nú.
Þrennt er -það einkum, sem
öðru fremur ýtir mér til afhafna:
I fyrsta lagi nýafstaðin breyting
nokkurra stafsetningarreglna til
fyrrra horfs. Það sýnir, að enn er
stafsetningin á reiki. I annan stað
er það fyrirheit a.m.k. eins þing-
manns um sviptingar á þessum
vettvangi á vetri komanda. I
þriðja lagi er svo atburður, sem
kom fyrir nýlega í skólanum þar
sem ég kenni og hann er trúlega
aðalkveikjan að þssu skrifi.
Kennari þar var að kenna nem-
endum sínum um stofn orða. Þar
kom, að talið barst að z og kennar-
inn sagði við nemendur að z væri
ekki sama hljóð og s heldur kæmi
þessi stafur i staðinn fyrir tvö
samliggjandi hljóð eða stafi, ts,
ds, og ðs í stofni orða, en nú væri
búið að fella þennan bókstaf úr
málinu, nema ef sérheiti krefðist
hans. Það varð drykklöng þögn.
Þá spurði einn nemenda: „Er þá
enginn stofn i orðunum lengur?“
Bragð er að þá barnið finnur,
varð mér að orði, þegar kennar-
inn sagði mér frá þessu atviki.
Ymsum mun vafalaust þykja
sem nóg væri komið af umræðum
um Z og tilveru hennar í tungu-
máli okkar og eigi þeim nú að
vera lokið með brottnámi þessa
bókstafs úr málinu. Ekki sýnist
mér það — og svo fer um fleiri —
enda hygg ég, að fleiri meginatr-
iði í stafsetningu geti lent í fall-
hættu áður en varir. Þess vegna
Iegg ég nú orð í belg.
Ég ætla mér ekki að rekja sögu
Z-unnar' (ég leyfi mér að fall-
beygja hér bókstafinn í kvk. eftir
þörfum) í íslenzku máli, farir
hennar þar og ófarir, það hafa
margir mér fróðari þegar gert. En
mér virðist, að endurtekin upp-
vaknign hennar í fslenzku ritmáli
sýni, að hennar sé þörf þar. Þaö
Tel ég líka rétt vera, því z gegnir
viðast hvar hlutverki stofnhljóða,
en þeim má sízt hagga svo fremi
sem menn vilja halda uppréttum
einhverjum burðarstoðum tungu-
máls — yfirleitt —. Eg álít, að hér
og nú verði að gera annað
tveggja: Að rita stafasamböndin
tts, ts, ds, ðs í þeim orðum, er
stofninn gefur tilefni til — eða
staðgengil þeirra z-una. Það gæti
svo orðið „eilífðarmál" kynslóð-
anna hvort betra er. Þar sem z
gegnir ekki hlutverki stofnhljóðs,
s.s. í miðmyndarendingum sagna,
gæti verið álitamál að sleppa
henni.
Ég hef ekki enn og mun seint fá
skilið þá menn, sem af einhverri
uppljómaðri hugsjón um betri
heim z-u lausan, knúðu fram
ákvæðin um brottnám hennar úr
íslenzku máli. Ég hef heldur ekki
komið auga á nein frambærileg
rök fyrir ágæti þessarar hugsjón-
ar. Mig minnir þó að þau hnigju
öll í þá veru, að með þessu ætti að
auðvelda nám móðurmáisins.
Hvílík kenning! Eins og nokkur
skepna þrífist betur á geril-
sneyddu glundri en sæmilegu
kraftfóðri.
Þá þóhtu mér, og þykja enn,
eftirtektarverð viðbrögð sumra
kennara og jafnvel kennarasam-
taka, einkum við svo nefnda æðri
skóla, sem Iýst hafa yfir velþókn-
un sinni á z-u lausu tungumáli.
Barnakennarar hafa látið sér
hægar, hvað sem því veldur. Þeir
eiga Iíka eftir að verða hinn mikli
syndaselur íslenzkrar tungu, þeg-
ar afleiðingarnar af glundroða
stofnhljóðanna fara að segja veru-
lega til sín. Þá munu framhalds-
skólakennarar reka upp rama-
kvein og lýsa sök á hendur þeirri
hallærishjörð, barnakennurum,
sem ekki geti kennt nemendum
stafsetningu eða aðrar undirstöð-
ur íslenzks máls. Því Z og þau
stofnhljóð, er hún gegnir fyrir,
verða ekki ein á ferð á undan-
haldinu. Önnur munu koma á eft-
ir. Síðan má búast við því, að
lögmál fallhraðans taki völdin,
Það er grunur minn að þá fyrst
verði tímabært að tala um „heldri
manna“ mál. Þ.e.a.s. málfar og
kennslukröfur þess fólks, er ekki
sættir sig við kennileitalaust
tungumál.
Það er fráleitt að ganga út frá
þvi sem gefnu, að öll börn séu
hugsunarlítil og sneydd íhygli um
orsakir og afieiðingar í stafsetn-
ingu. Þvi fer fjarri. Mikill þorri
þeirra hefur fremur gaman af að
skynja og skilja rök og tengsl
hljóða og orða málsins, — eins ög
hér kom fram í upphafi. Því þætti
mér sem kennara gott og raunar
nauðsynlegt að fá að vita hverju
formælendur hinnar svokölluðu
einföldunar málsins mundu svara
nemanda, er spyrði á þessa leið:
Hvers vegna er t í sögninni að
flytja og tvö t í sögninni að hitta
en ekkert t í lýsingarhætti þátiðar
hist og flust? Eiga þessar sagnir
kannski að heita framvegis að
hisa og flysa? Já, — mér þætti
sannarlega fróðlegt að heyra það
svar, er gæfi spyrjanda gagnlegt
vegarnesti á götu námsins. En
nemandinn Iéti ekki hér staðar
numið. Hann spyrði áfram: Hvers
vegna þurfum við að rita- tvö k i
drekktu og tvö n í runni, b í
kembdi, langur en ekki lángur
o.s.frv. og þannig endalaust. —
Mjór er mikils visir. —
Fyrir nokkrum árum- spurðu
nemendur mínir mig: Hvers
vegna þurfum við að læra staf-
setningu? Hvers vegna mega ekki
allir rita eins og þeir tala? Ég lét
þau lesa stuttan kafla hvert um
sig og benti þeim svo á, að því
færi fjarri að þau læsu og töluðu
öll eins. Framburðarmunur
þeirra væri svo mikill, að óvíst
væri að þau gætu lesið ritgerðir
hvert annars, ef þau rituðu eigið
talmál. Ef þau og aðrir iðkuðu
Ásgerður Jónsdóttir.
þess konar stafsetningu framveg-
is kæmi um siðir að þvi, að menn
yrðu lítt læsir á annað en sitt
eigið ritmál og þar með ólæsir á
allt, sem ritað hefur verið á ís-
lenzku til þessa. Ég sagði þeim frá
bók, sem nýlega hafði borizt mér í
hendur, eftir kunna norska skáld-
konu. Þetta var nýjasta skáldsaga
hennar þá og er rituð á talmáli
(og e.t.v. ritmáli) fólks í Vestur-
Noregi, sennilega á Mæri. Hún er
nálega ólæsileg fyrir fólk, sem
annars les norsku jafn greiðlega
og íslenzku svo og þeim Norð-
mönnum, sem ekki þekkja þetta
málfar. Ég gerði því skóna, að við
gætum stefnt að slikum óskapn-
aði ef við létum okkur ekki annt
um stafsetninguna og héldum vel
á hennar málum. A hinn bóginn
væri góð eða léleg stafsetning ein-
staklinga ekkert dómsorð um
mannkosti þeirra eða væntanlega
farsæld i lifinu.
Börnin skildu allt þetta mæta
vel og hreyfðu ekki framar við
gagnrýni á samræmda stafsetn-
ingu. Er til mikils mælst að full-
orðnir skilji það sama og börnin?
Við þá, er sýnist sífelld tilslökun
vera vænlegasta leiðin til þess að
komast á kjöl réttrar stafsetning-
ar, vil ég segja þetta: Það er og
verður engin leið til þess að allir
skrifi „rétt“ fyrr en allar stafsetn-
ingarreglur eru á bak og burt og
hver og einn skrifar sitt mál fyrir
sig og les þá trúlega lítið annað
heldur.
Aðalrithöfundur þjóðarinnar
og eftirlætisskáld mitt, Halldór
Laxness, hefur löngum verið ið-
inn við að lagða okkur barnakenn-
ara fyrir ómerkilega og
smásmugulega stafsetningar-
kennslu, og gott ef ekki beina
spillingu á eðlilegu máli nem-
enda. Það Iæt ég mér í léttu rúmi
liggja. Hitt þætti mér sýnu verra
og raunar óbætanlegt tjón, ef staf*
setning þjóðarinnar ætti eftir að
þróast í þá átt, að menn yrðu um
síðrr ólæsir á bækur H.L. og ann-
að það, sem bezt hefur verið ritað
á íslenzka tungu.
Ég er ekki hér með að mála alla
veggi svarta, hreint ekki, heldur
aðeins að draga líkur af þeim
vandamálum stafsetningar sem
mér virðast vera að færast í vöxt
um þessar mundir.
Ég vík þá aftur að z, sem er
eiginlega eins konar þema þessar-
ar ritsmíðar. Mér hefur skilizt að
ein helzta röksemd gegn z sé sú,
að erfitt sé að kenna hana. Því
ekki það. Sama orsök mun hafa
valdið því, að afnumin var á sín-
um tíma sú skylda að kenna z í
barnaskólum. Þó held ég, að
barnaskólakennarar hafi þá verið
látnir sjálfráðir í því efni. A.m.k.
lærði ég um z, þegar ég var 11 ára
og minnist þess ekki að okkur
nemendum þætti hún nokkur sér-
stök grýla en trúlega erfið eins og
fleira og er ekkert við því að
segja. En ég er viss um að okkur
hefur réynzt auðveldara að
skynja og skilja tengslin milli
veita og veizla þá heldur en veita
og veisla nú. Og þannig hygg ég
að flestum nemendum muni farið
bæði fyrr og nú, þeim sem á ann-
að borð vilja hugsa. Það skýtur
mjög skökku við, að á sama tíma
sem fræðarar og fræðsluráðendur
leggja aukna áherzlu á rökvísi
sem undirstöðu við reiknings-
kennslu, er gengið óþyrmilega á
hlut rökvísinnar í stafsetningu og
málfræði.
Eftir að kennsluskyida um z
færðist eingöngu í gagnfræða-
skóla varð þessi bókstafur að ein-
hvers konar dreka, sem nemend-
ur voru og eru ófúsir að glima við.
Hann var þar ný óþurftarskylda,
Framhald á bls. 30.