Morgunblaðið - 23.03.1978, Page 8

72
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 23. MARZ 1978
herrann meira að segja til að fallast
á að landskiptingin væri „óeðlileg"
en það var meira en nokkur brezkur
stjórnarleiðtogi hafði fengizt tii að
játa fyrr.
Baráttan var þó fjarri því að vera
einber sigurför og var á þessum tíma
fram komin ný kynslóð lýðveldis-
sinna, arftakar ofbeldisarms lýð-
veldishersins frá 1922, sem vílaði
ekki fyrir sér að svipta lífi saklausa
borgara í brezkum borgum og
heimafyrir.
Hlutleysis
gætt
Burtséð frá meðhöndlun for-
mannsins á Norður-Irlandsmálinu
eða menningar- og félagslegum
málefnum, er de Valera e.t.v. kunn-
astur á erlendri grund fyrir eitil-
harða hlutleysisstefnu í heims-
styrjöldinni síðari. Þrátt fyrir þrá-
látar hótanir og íhlutan banda-
manna og Þjóðverja á víxl tókst
honum með fádæma stjórnkænsku
að standa afsíðis í átökunum. í raun
má segja að alvarlegustu ógnuninni
hafi verið að mæta á heimavígs-
stöðvunum, gagnvart írska lýðveld-
ishernum, sem mjög var á bandi
Þjóðverja. Sýndi stjórn de Valeras
honum enga miskunn og voru yfir
eitt þúsund félagar hans teknir
höndum og 6 dæmdir til dauða fyrir
morð.
Á árum þessum tókst de Valera
engu síður að varðveita vinsamleg
sambönd við Breta. Enda þótt hann
hnikaði í engu gagnvart Churchill
taldi hann ekki eftir þótt brezkir
flugmenn, sem brotlentu á írlandi,
færu um landið norður yfir landa-
mærin til að geta snúið heim.
Ennfremur leyfði hann um 50,000
írum að ganga í brezka herinn og
mörgum þúsundum að starfa í
brezkum verksmiðjum eða á sjúkra-
húsum. Einnig féllst hann á varnar-
áætlanir, sem brezkir og írskir
herforingjar unnu saman. Hann var
fús til að veita viðtöku konum orr
börnum frástöðnm, nart höfðu
orðiö áf völdum loftárása en
þvertók fyrir að sjá Bretum fyrir
birgðum, vopnum eða að leyfa þeim
aðstöðu í höfnum. Þá brást hann
harkalega við og tókst að afstýra, er
Bretar hugðust leggja herþjónustu á
Norður-íra, en það hefði að öllum
líkindum ausið olíu á ófriðarbálið.
Eftirminnilegasti þátturinn í úti-
stöðum Breta og íra á stríðstíman-
um er þó e.t.v. orðaskipti leiðtoganna
Churchills og de Valeras undir lokin.
í sinni frægu' „Sigurræðu" fór
Churchill hörðum orðum um hlut-
leysisstefnu nágrannanna. Hann
sagði þar m.a.: „Vegna ákvörðunar
de Valera, sem gekk í berhögg við
hug og vilja þúsunda Suður-íra, sem
höskuðu sér til vígstöðvanna til að
sanna forna hreysti, var írskum
höfnum lokað með fjandsamlegum
kafbátum og flugvélum. Þetta ver
vissulega örlagarík stund í lífi okkar.
Hefðum við ekki notið hollustu og
vinsemdar Norður-íra hefðum við
neyðzt til að sýna de Valera hörku
eða þurrkazt út ella“.
Að kvöldi dags 16. maí 1945 beið
írska þjóðin í andakt við útvarps-
tækin. Umferð stöðvaðist á götum og
allt varð undarlega hljótt. Irski
þjóðarleiðþoginn var um það bil að
snúast til varnar gegn ósvífinni árás
á sjálfsforræði smáþjóðar. De Val-
era hóf ávarp sitt með inngangi á
írsku og fór síðan lofasmlegum
orðum um baráttuþrek brezku
þjóðarinnar. Síðan sagði hann:
„Churchill er stoltur af því að Bretar
stóðu einir eftir að Frakkland féll og
áður en Bandaríkjamenn komu til
skjalanna. En því skyldi Örlátt
hjarta hans varna honum að sjá að
ein er sú þjó, sem stóð ein og
yfirgefin, ekki aðeins í eitt ár eða tvö
ár heldur í nokkur hundruð ár gegn
yfirgangi og þoldi rán, hallæri og
fjöldamorð óslitið? Sú þjóð, sem
margsinnis var lamin þróttlaus en
brátt að því að hann náði raunveru-
legum völdum á sínu fimmtugasta
aldursári.
Árið 1932 vann de Valera stórsigur
í þingkosningum og varð með
stuðningi Verkamannaflokksins leið-
togi stjómar fríríkisins, þess sama
ríkis, en hann hafði barizt gegn.
Sigurvegararnir úr borgarastríðinu
sögðu af sér hljóðlátlega.
Þegar þessi sjálfkjörni forystu-
maður írskrar þjóðfrelsisbaráttu
hafði loks stjórntaumana í höndum
lék mönnum eðlilega forvitni á að
vita hvernig hann myndi nota sér þá.
Menn veltu fyrir sér hvaða þjóð-
félagsskipun hann myndi miða að,
hver stefna hans yrði með tilliti til
landsskiptingarinnar, kaþólsku
kirkjunnar, Breta í stjórnmálum
almennt.
Margir báru kvíðboga fyrir fram-
tíðinni, þ.á m. eignamenn og mót-
mælendaminnihlutinn. Brátt kom þó
á daginn að engin meiriháttar
straumhvörf voru í aðsigi. Afstaða
hans í þjóðfrelsismálinu var þegar
skýrt mörkuð. Ein fyrsta ákvörðun
hans í ráðherrastól var að útmá
hollustueiðinn og önnur þvingandi
ákvæði sáttmálans við Breta frá
1921. Varð þetta til þess að Bretar
hertu mjög snöruna að Irum á
vettvangi efnahagsmála og beittu þá
innflutningshöftum, sem bitnuðu
mjög hart á bændum og verkalýð.
Má geta þess að allt fram til þess
tíma að Irar gengu í Efnahags-
bandalag Evrópu fóru sjötíu
hundraðshlutar alls útflutnings
landsmanna til Bretlands. Varð nú
mikill úlfaþytur í röðum andstæð-
inga de Valeras, sem leiddi til þess
að hann efndi til þingkosninga, sem
tryggðu honum yfirgnæfandi meiri-
hluta. Tók hann og flokkur hans
helming allra atkvæða í landinu.
Á árunum 1932 til 1938 vann de
Valera ósleitilega að því að purpa
sundur ánauðarhlekki Breta. í þessu
efni vann hann mikinn sigur ‘38, er
undirritaður var samningur, þar sem
ráðið var niðurlögum viðskiptá-
stríðsins, eiðurinn formlega afnum-
inn og Bretar í raun neyddi'1 tíi aö
viðurkenna tilvptu írska lýðveldisins
„í yiri tengslum við brezka heims-
veldið". I einkaviðræðum við
Chamberlain, forsætisráðherra
Breta, fékk de Valera forsætisráð-
Breyttur stíll
Nú urðu merkileg straumhvörf í
lífi de Valeras. Hann var ekki lengur
sá harðvítugi þjóðbyltingamaður,
sem hann hafði áður verið, reiðubú-
Ein kunnasta myndin úr lífí foringjana, tekin viö lok avefnlauarar viku páakauppreianarinnar. Var hann
tekinn höndum og aíöan daamdur til dauða.
flokkur sem setti sér það takmark að
koma á fót lýðveldi með þeim
fyrirvara að almenningi væri frjálst
að kjósa hvaða fyrirkomulag, sem
hann vildi þegar einu sinni markinu
væri náð. Sjálfur var de Valera
kjörinn forseti þessarar fylkingar,
þeirrar víðtækustu og mestu, sem
þjóðin hafði orðið vitni að fram að
þeim tíma.
Stofnað þing
Sinn Fein vann stóran kosninga-
sigur í kosningunum 1918 og fékk 73
sæti af 105 á írlandi öllu. Það átti
sinn þátt í sigri þessum að brezki
forsætisráðherrann Lloyd George
hafði um líkt leyti reynt að skylda
íra til herþjónustu. Var de Valera
handtekinn ásamt öðrum forystu-
mönnum það sama ár á tilbúnum
forsendum í þá átt að þeir væru
aðilar að þýzku samsæri. Árið eftir,
meðan de Valera sat enn undir lás
og slá, komu 27 af 73 kjörnum
þingmönnum Sinn Fein saman í
Dyflínni og stofnuðu eigið þing og
hlaut það nafnið Dáil Eireann, sem
það hefur enn í dag. I fjarveru
formannsins staðfesti þingið stofnun
lýðveldis frá því tveimur árum áður.
Skömmu síðar tókst de Valera að
flýja úr fangelsi og komast aftur til
írlands. Hann hætti á að fara í
þingið og var þar einróma kosinn
forseti lýðveldisins. Hann setti á fót
eigin ráðuneyti og var ekki tekinn
höndum á ný.
Frejsisstríðið hélt áfram og kom
þar, að Lloyd George boðaði de
Valera til fundar við sig í Downing
Street. írski leiðtoginn var enn ekki
orðinn þrautreyndur samninga-
maður en hafði þó öðlazt eiginleika,
sem síðar urðu til þess að honum var
lýst sem „miklum erni með ylblíða
klóglófa". Hann hélt einnig fyllilega
sínum hlut fyrir „galdramanninum
frá Wales" sem komst svo að orði
eftir á að það væri eins og að reyna
að halda kvikasilfri á gafli að semja
við hann. De Valera er kunnari fyrir
annað en hnyttin tilsvör en er hann
heyrði orð Lloyds er sagt að hann
hafí svarað: „Af hverju reynir hann
ekki skeið.“ De Valera sneri í þetta
sinn heim tómhentur frá London.
Skömmu síðar sendi Dáil Eireann
fimm menn til London og undirrit-
uðu menn þessir sáttmála við Breta
eftir mikið þóf. De Valera tók ekki
þátt í þessum viðræðum og lýsti
andstöðu sinni við sáttmálann, sem
kvað á um tvískipt írland, hollustu-
eið þingmanna við krúnuna og
stjórnartengsl við brezka heimsveld-
ið. Varð klofningur í stjórninni og
brauzt út borgarastyrjöld eftir að
þingið samþykkti sáttmálann með
sjö atkvæða meirihluta.
Á þennan hátt var endi bundinn á
hið merka tímabil frá 1917 til 1921.
Síðan hefur de Valera legið undir
ákúrum fyrir afstöðu sína til samn-
inganna við Breta og hefur honum
jafnvel verið kennt um upptök
stríðsins. Þegar hann var gagnrýnd-
ur fyrir að hafa ekki forystu í
viðræðunum sjálfur bar hann því
jafnan við að nálægðar hans hefði
verið krafizt á Irlandi til að halda
hreyfingunni saman og í öðru lagi til
að gefa sendimönnunum tækifæri til
að tefja undirritun sáttmálans unz
samþykki forsetans, hans sjálfs, lægi
fyrir. Kenndi hann þeim um að hafa
skrifað undir í andstöðu við gefin
fyrirheit.
Eftir að þannig hefði verið gengi
frá stofnun írska fríríkisins var de
Valera sviptur völdum og hann
fangelsaður enn einu sinni. Hann var
þó laus 1924 ári síðar, og stofnaði þá
flokk þann, sem hann átti eftir að
leiða unz hann varð foreti lýðveldis-
ins þrjátíu og þremur árum síðar.
Eitt sterkasta einkenni de Valera sem foringja var kapólskur
trúarpróttur hans og samlyndi viö kirkjuna. Hann sést hér meö Jóni
péfa XXIII og er myndin tekin 1962.
inn til að grípa til róttækra aðgerða
og ofbeldis hvenær sem færi gafst.
Hann sneri sér nú að lýðræðislegri
stjórnmálabaráttu og tók að gæla
við hugmyndir um að komast á þing.
Hann lagði nýja stefnuskrá fyrir
ársþing Sinn Fein sem kvað á um
afnám hollustueiðsins svo allir
lýðveldissinnar gætu haft möguleika
á að fara á þing. Um þetta atriði var
þó ágreiningur, sem varð til þess að
de Valera greip til kænskubragðs,
sem síðar átti oft eftir að hrífa, og
hótaði að segja af sér. Klofnaði nú
flokkurinn og fór de Valera nú á
stúfana í þriðja skipti á fimm árum
til að stofna nýjan stjórnmálaflokk.
Það leið ekki á löngu unz nýi
flokkurinn var kominn af stað og
hlaut nafnið Finanna Fail. Má líta
svo á að með því að stuðla að stofnun
stjórnarandstöðuflokks, sem lagði
fyrir sig stjórnlist frekar en vopna-
skak, hafi de Valera markað tíma-
mót í írskri stjórnarfarssögu. Flokk-
ur þessi átti ekki einungis eftir að
færa de Valera sjálfum völd og
frama heldur átti stofnun hans eftir
að laða nær heila kynslóð íýðvddls-
sinna til betri siðar, frá skálmöld til
nýrrar stjórnskipunar, sem kom til
með að festa rætur um að minnsta
kosti hálfrar aldar skeið. Flokkurinn
nýi vann 44 sæti í kosningunum 1927
á móti 47 sætum stjórnarinnar.
Hann gekk í þingsalinn ásamt öðrum
þingmönnum flokksins í ágúst það
sama ár.
Stjórntaumum náð
Formaðurinn áttaði sig nú á því að
atkvæði voru gjaldmiðillinn sem
keypt gátu honum völd. En það sem
það útheimti fyrst og fremst var sátt
við kirkjuna, sem honum hafði ekki
lynt mjög vel við fram að þessu. í því
skyni andmælti hann því að mót-
mælendur væru gjaldgengir til
opinberrer embættisþjónustu, krafð-
ist þess að þingið hvídist á helgidög-
um og að fram færi bænagjörð við
upphaf hvers þingfundar. Mikilvæg-
asti liðurinn í þessari baráttu hans
var þó e.t.v. stofnun málgagnsins
„Irish Press“ árið 1931. Veittist hann
að stjórnarherrunpi fyrir hvers
kyns awarsköft og yfirsjónir í
stjórnmálum og efnahagslífi og kom