Morgunblaðið - 09.09.1978, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. SEPTEMBER 1978
Það var í fyrri heimsstyrjöldinni sem
opinber afskipti af verðlagi hófust
hér á landi, en áður ákvaö hver
verzlun álagningu sína eftir mark-
aðsaöstæðum.
Þegar stjórnvöld tóku upp verðlags-
höft fyrir um 40 árum á tímum
innflutningshafta og banna, var
vöruskortur í landinu og innflytj-
endur biðu í biðröðum eftir
innflutningsleyfum. Þegar vörur
fengust til sölu seldust þær strax
fyrirhafnarlaust og fólk var al-
mennt reiðubúiö til þess aö greiöa
þá fjárhæð fyrir sem sett var upp.
Á þeim tíma má segja að verðlags-
ráðstafanir stjórnvalda hafi verið
eðlileg afleiðing annarra hafta.
Um 1960 var innflutningur gefinn
frjáls. Litlar breytingar voru þó
gerðar á gildandi verðlagsákvæð-
um, nema hvað hámarksálagning
var lækkuö um 25%. Því má segja
aö þær álagningarreglur sem nú
gilda séu enn miðaðar við hafta-
kerfi og vöruskort tveggja heims-
styrjalda.
Sumum greinum innflutnings- og
heildverzlunar er skömmtuð svo
lág álagning, aö hún er ekki í
nokkru samræmi við verzlunar-
kostnað. Árið 1952 var leyfileg
álagning á kvenskó 7% og árið
1978 er álagning á sömu vöru
leyfileg 8.9%. Árið 1952 var
skortur á vörunni á markaðnum og
ef hún fékkst þurfti ekki að auglýsa
hana til þess að hún seldist um leið
og kassarnir voru opnaðir í
verzlununum. í dag er álagningin
leyfileg 1.9% hærri en 1952,
verzlunarkostnaðurinn er allur
annar og meiri en þá, kostnaður-
inn af dreifingu vörunnar er mikill,
vextir háir og nú eru gerðar mun
meiri kröfur til vöruúrvals og tízku
en þegar fólk þakkaði fyrir að hafa
skó á fótunum.
Lög, verðstöðvanir,
hertar verðstöðvanir
En hafa verðmyndunarhöftin sannað
gildi sitt eöa afsannaö þaö?
í V-Þýzkalandi þar sem verðlag er
frjálst, hækkaöi neyzluvöruverðið
á árunum 1966—1976 um 53.2%,
en á sama tíma á íslandi hækkaöi
neyzluvöruveröið hvorki meira né
minna en um 545.8% eða 10
sinnum meira en á hinum hafta-
lausa markaöi. Árin 1961 —1976
varð 118% verölagshækkun í
Svíþjóð. Þar ríkir frjáls verðmynd-
un með allar vörur aðrar en
landbúnaöarafuröir. í Noregi var á
sama tíma almenn verðhækkun
132% og í Danmörku 175%. í þeim
löndum er nokkru meira verðlags-
eftirlit með fjölmörgum innlendum
framleiðsluvörum, en verðlagning
innfluttra vara er frjáls. Á íslandi
þar sem víötæk verðmyndunarhöft
hafa verið, er verðlagshækkunin á
þessum tíma 785%.
Verðhækkanir stjórn-
valda styðjast viö
„sögulega hefð“
Það vafasama verðlagskerfi, sem
við búum við, byggist á ákvörðun
hámarksverðs og hámarksálagn-
ingar. En hvað liggur að baki
ákvörðun álagningarákvæöa fyrir
einstakar vörutegundir?
Ég spurðist fyrir um það, m.a. hjá
verölagsyfirvöldum, hvaða reglur
og sjónarmið hefðu verið að baki
fyrstu prósentuákvörðununum
sem settar voru fram og síöan
hefur verið fylgt eftir. Svo undar-
legt sem það nú er, þá varö ekki
aðeins fátt um svör, heldur gat
enginn gefið svar við spurning-
unni, þar sem enginn vissi svarið!
„Söguleg hefð“ liggur að baki
ákvöröun verðlagsákvæðanna en
enginn getur útskýrt af hverju
þessi ákvæöi eru í gildi en ekki
einhver önnur.
Ég spuröi aöila sem þekkir til starfa
Verðlagsnefndar og um þetta lét
hann þau orð falla aö breytingar til
hækkunar og lækkunar á álagn-
ingu væru stjórnmálalegar ákvarö-
anir. Þeir sem sætu í nefndinni
vissu í raun lítið um uppbyggingu
þessa „kerfis" sem við höfum búið
viö undanfarna áratugi. Nú orðið
væri hver ákvörðun í raun pólitísk
og tilgangslaust aö ætla aö
rökræöa þær í Verðlagsnefnd.
Ráða launÞegafull-
trúarnir gangi mála?
Meö verölagsákvaröanir fer 9
manna nefnd, Verölagsnefnd, sem
viðskiptaráðherra skipar. Þrír
nefndarmanna eru skipaðir skv.
tilnefningu ASÍ, einn skv. tilnefn-
ingu BSRB, tveir skv. tilnefningu
Vinnuveitendasambands íslands,
einn skv. tilnefningu Verzlunarráðs
og einn skv. tilnefningu SÍS.
Formaður er skipaður án tilnefn-
ingar og er hann fulltrúi viðskipta-
ráðherra í nefndinni. Meiri hluti
atkvæöa ræður ákvörðunum
nefndarinnar, en verðlagsstjóri
hefur ekki atkvæöisrétt á fundum
hennar.
Fundur er venjulega boöaöur
nefndarmönnum daginn áður en
hann er haldinn, dagskrá fylgir
ekki fundarboöum en upplýsinga
um dagskrá í grófum dráttum má
oft afla sér. Meö tilliti til skamms
tíma frá fundarboöun til fundar-
halds, mætir hver nefndarmaður
án efa lítið sem ekkert undirbúinn
á fundi til aö ákveöa verölag
vörutegunda á íslenzkum markaði.
Fyrir fundum liggja ýmsar bréfleg-
ar beiðnir fyrirtækja eða samtaka
um verðákvörðun á vöru eða
þjónustu, sem einstakir fulltrúar
eða verðlagsstjóri bera upp til
ákvöröunar og afgreiðslu.
Þegar einstök mál eru tekin fyrir, er
það verðlagsstjóri sem jafnan
leggur þau fram og gerir tillögu um
Tollur 50%, vörugjald 16%
Við yfirlestur á prósentutölum
Verðlagsnefndar um hámarks-
álagningu á innfluttar vörutegundir
vakna margar spurningar. Stað-
reyndin virðist vera sú, aö því
minna sem það kostar í raun að
selja vöruna, þ.e. því minni kostn-
að sem verzlun hefur í raun af að
selja vöruna, því hærri álagning er
leyfð. Tökum smásöluna: Nýir
ávextir sem eru seldir beint úr
kössunum fá 41.6% álagningu. En
þegar mið er tekið af hámarks-
verði á t.d. kjötfarsi, sem nokkur
kostnaður fylgir að útbúa, pakka
o.fl., þá virðist sá mismunur sem
þar kemur fram vera undarlega
mikill.
1. Innkaupsverð erlendis
2. Tollur, vörugjald og söluskattur
3. Flutningsgj., vátr. o.fl.
4. Bankakostn., vextir.
5. Heildsöluálagning
6. Smásöluálagning
Innflytjendum er leyfilegt að taka
umboðslaun erlendis, þar sem þau
eru lögð á söluverðið frá framleiö-
anda og tollar og önnur gjöld tll
ríkisins leggjast ofan á verðið og
hækka útsöluverö á tilsvarandi
hátt. Verulegur hluti af tekjum
innflutningsfyrirtækja er í formi
umboðslauna, sem gjaldeyrisyfir-
völdum er gerð grein fyrir. Um-
boðslaun eru ekki óeðlileg
2—10%. Það að álagningin er í
sumum greinum svo lág að ve'rzl-
unarrekstur er í raun ógerningur
án mikilla umboðslauna, veldur því
að stór hluti verzlunarkostnaðarins
er borinn uppi af umboðslauna-
tekjum.
Ef farið yrði út í tollamál og önnur
gjöld til ríkisins af innfluttum
vörum væri þaö efni í mjög langt
mál. Einfaldast er e.t.v. aö taka
dæmi um þau gjöld af ákveöinni
innflutningsvöru sem segir sína
sögu. Ef við tökum kornfleks þá
lítur dæmið þannig út:
Fréttaskýring:
Sögulegar hefðir og
óhagstæð vöruinnkaup
afgreiðslu þeirra. Málefnalegar
umræður fara sjaldan fram að því
er kunnugir segja. Ef umræöur
skapast eru þær pólitrskar og
fulltrúar hagsmunasamtakanna
bítast á víxl. Svo rétt sé eftir haft
þá oröaöi einn þaö á þessa leiö:
„Það heyrir til hreinna undantekn-
inga að málin séu málefnalega
rædd og eru nefndarstörfin því
ekki annað en skrípaleikur." Laun-
þegafulltrúarnir ráða gangi mála,
því odcfamaður ráöherra hefur
fyrirmæli um að samþykkja það
eitt sem þeir mótmæla ekkí of
harkalega.
Áður en verðlagsstjóri leggur mál
fram, fara starfsmenn verðlags-
skrifstofunnar yfir , rekstrarreikn-
inga og önnur fylgiskjöl umsækj-
enda og meta beiðnirnar. Allur
gangur er á því hvort mati er fylgt
í tillögu verðlagsstjóra til nefndar-
innar. Verðlagsnefnd hefur lítil tök
á því að fjalla um þessi gögn og
gerir það mjög sjaldan. Spurt er út
í tölur, en útreikningar ekki gerðir.
Nýlegt dæmi um afgreiðslu beiðni
um hámarksverð á ákveðinni
vörutegund, er ekki úr vegi að
nefna: Beiðni lá fyrir um 15%
hækkun. Mat starfsmanna verð-
lagsskrifstofunnar var það, að 15%
væri hæfileg hækkun. Verðlags-
stjóri lagði málið fram og gerði
tillögu um 10% hækkun, eftir að
hafa rætt viö fulltrúa launþega á
bak viö tjöldin. Niöurstaða málsins
varð sú að 10% hækkun var
samþykkt með atkvæðum fulltrúa
atvinnurekenda og formanns,
gegn atkvæðum launþega. Þannig
taka launþegarnir hinar raunveru-
legu ákvaröanir þó svo líti út sem
þeir séu í andstööu.
Eins og nefndin er nú uppbyggö er
lítill vafi á því að þetta fyrirkomulag
veiti aðilum hennar töluverða
valdafullnægingu. Menn biðja um
fyrirgreiðslur og vegna áhrifa
„okkar“ var þannig haldið á
málunum að ekki fór verr en raun
varð á. Eitt sinn var beiðni um
hækkun hafnað og við afgreiöslu
málsins tekið mið af því hversu
háar tekjur viðkomandi aðili haföi
árið áður!
Endanleg afgreiösla mála er sú, að
hvert mál fer fyrir fund hjá
ríkisstjórninni, sem „stimplar"
hverja ákvörðun og eyðir hluta af
fundum sínum í afgreiðslu mála
eins og hvert verð skuli vera á
gosdrykkjaflöskunni. Þarna er
tíma hennar náttúrulega vel varið
og afgreiðsla mála getur í einstaka
tilvikum dregist von úr viti og
kostnaöur á kostnað ofan skiptir
ekki máli á meðan. Endanleg
ákvörðun er ríkisstjórnarinnar.
Á íslandi hafa ráöstafanir eins og
verðstöðvun, sem erlendis er beitt
sem skammtímaráðstöfun, veriö í
gildi meira og minna samfellt í 8
ár.
Kerfið býöur upp á
óhagstæð vöruinnkaup
Innflytjendur hafa í 40 ár haldiö því
fram, að þetta kerfi byði upp á
óhagstæð vöruinnkaup. Ekki
vegna þess að innflytjendur leiti að
dýrum vörum, heldur vegna þess
að þeir láta ógert að leita að
ódýrari vörum, sem kostar pen-
inga, sem ekki fengjust aftur í
söluverði. Á 40 árum getur slík
hægfara þróun orðið alvarleg.
Frjáls verðlag —
núverandi kerfi hefur
slævt veröskyn
almennings
Talsmenn frjáls verðlags eru sann-
færðir um aö ef einstök fyrirtæki
þyrftu að hækka verð á vörum
sínum á eigin ábyrgð, þá yrðu þau
mun tregari í hækkunum og ættu
erfiðara meö að fá neytendur til
þess að samþykkja þær, heldur en
eins og það er við núverandi
aðstæður, þegar verðlagsyfirvöld
auglýsa nýrra og hærra verð og
koma því inn hjá almenningi að
það verð sé hið eina „rétta" verð.
Fyrirtækin myndu kaupa sem
ódýrast inn og hagkvæmast til
þess aö vera samkeppnisfær viö
sams konar vörur á markaðnum
og það væri neytandinn sem í raun
réði vöruveröinu. Neytandinn gæti
hafnað dýru vörunni með því
einfaldlega aö kaupa hana ekki.
Núna þurfa fyrirtæki að sýna fram á
aukinn tilkostnað tll þess að fá
verð á vöru hækkað. En reynl þau
að gera fjagstæð innkaup, hag-