Morgunblaðið - 16.06.1979, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. JÚNÍ1979
Vöxtur:
Á fvrstu æviárunum þroskast
og vex barn mjög ört. Vel flest
börn lengjast um 25 cm eða þar
um bil á fyrsta árinu eða frá um
það bil 51 cm við fæðingu upp í
76 cm við eins árs aldurinn. En í
fósturlífi er lengdaraukningin
enn meiri eða um það bil tvisvar
sinnur hraðari en hún er á fyrsta
æviárinu.
Ungbörn lengjast hraðast á
fyrstu mánuðum ævinnar (u.þ.b.
10 cm á fyrstu þremur ævimán-
uðum) en hægar eftir því sem
líður á fyrsta árið. Vert er samt
að benda á, að ofannefndar tölur
eru einungis viðmiðunartölur, en
einstaklingsbundin frávik eru
mörg og mikil, ef farið er að bera
saman einstök börn. Erfðir hafa
mikil áhrif á stærð og vaxtar-
hraða, en eðlileg hormónastarf-
semi og viðunandi næring eru
eðlilegum vaxtarmöguleikum
nauðsyn. Betri næring er vafa-
laust ástæðan til þess að æskan í
velmegandi þjóðfélögum nútím-
ans er hærri vexti og verður fyrr
kynþroska en eldri kynslóðir
urðu. Sérlega eru það skjaldkirt-
ilshormón og vaxtarhormón
heiladingulsins, sem hafa miklu
hlutverki að gegna í sambandi
við vöxtinn alveg frá fæðingu og
skortur á þessum hormónum
getur tafið hann.
Vöxtur fer fram að nokkru
leyti við það að frumur líkamans
skipta sér, þannig að fjöldi
þeirra eykst, en að hinu leytinu
við það að einstakar frumur og
millifrumuefnið stækka. Frumu-
skipting er mest snemma á
ævinni og frumuskipti í heila
fara að langmestu leyti fram í
fósturlífi og á fyrstu æviárun-
um. Frumufjöldi heilans eykst
lítið frá tveggja ára aldri og
fram á fullorðinsár. En öðrum
líkamsfrumum eins og t.d. fitu-
frumum heldur áfram að fjölga
alveg fram á fullorðinsaldur,
enda þótt frumuskipting þeirra
sé einnig langörust fyrst á ævi-
skeiðinu.
Höfuð:
Þar eð heilinn vex langörast á
fyrstu tveim árunum en hægar
síðar, gefur höfuðmál ungbarns
allgóða hugmynd um, hvort heil-
inn vaxi eðlilega. Oftast eykst
höfuðmál barns frá um það bil
Halldór Hansen
læknir:
Vöxtur
og
þroski
alveg fram undir eins árs aldur,
að fyrsta tönnin láti á sér bæra,
án þess að það þurfi að vera
óeðlilegt og eins kemur það fyrir,
að barn fæðist með tennur.
Innan loka þriðja æviársins eru
venjulegast allar 20 barnatennur
komnar.
Þyngd:
Flest börn léttast nokkuð á
fyrstu viku ævinnar en þyngjast
þaðan í frá mjög hratt á fyrsta
æviárinu. Fæðingarþyngdin
(oftast um 3,5 kg) tvöfaldast
venjulega um 5 mánaða aldur
þrefaldast um eins árs aldur,
þegar þyngd er venjulega rúm-
lega 10 kg. Börn sem eru mjög
smá við fæðingu þyngjast venju-
lega örar en börn, sem eru nær
meðallagi að þyngd eða betur.
Fyrstu tvo mánuði ævinnar
þyngjast frísk ungbörn oft
200—250 gm á viku, en síðan
munur á því, hvernig börn
þyngjast. Og það er langt frá því
einungis fitulagi, sem hefur
áhrif á þyngdina. Það verður að
líta á líkamsbygginguna alla,
hvort barnið er nettvaxið og
smábeinótt eða stórskorið.
Grannvaxið barn er það oft af
ætterni og þarf alls ekki að vera
veikt eða illa nært. í rauninni er
meiri ástæða til þess að hafa
áhyggjur af að barn verði of
feitt, sérlega í velferðarríkjum
hins þróaða heims. Og vegna
þess hve erfitt er að ná fitu af
þeim, sem þegar eru orðnir
offitu að bráð, er veruleg ástæða
til að reyna að koma í veg fyrir
hana strax frá fyrstu byrjun og
þegar á fyrsta aldursári. Það er
margra skoðun, að offita, sem
byrjar á ungbarnaskeiðinu sé
sérlega skæð, vegna þess að
fitufrumum líkamans fjölgi svo
ört á því aldursskeiði og heild-
arfjöldinn á fitufrumum verði
langt fram yfir það, sem venju-
lega er talið eðlilegt, og síðan
geti hver fitufruma tútnað út.
Það er ástæða til að reyna að
hafa hemil á holdarfari barns, ef
vitað er, að offita hrjáir marga í
ætt þess.
Þroski:
Nýfætt barn er harla hjálp-
arvana og getur lítið annað gert
til að bjarga sér en að sjúga.
Aðrar hreyfingar þess eru
handahófskenndar. Á þessu
verður þó ótrúlega ör breyting á
fyrsta aldursárinu og það má
nærri sjá barninu fara fram frá
degi til dags. Þroskinn fylgir
nokkuð föstum reglum þannig,
að barn lærir t.d. að stjórna
höfði áður en það nær valdi á að
stjórna handleggjum og þetta
tvennt lærir það, áður en það
fær vald á bak- og kviðvöðvum
til að velta sér og setjast upp. Og
þá fyrst fer það að fá vald yfir
fótum og fótleggjum. Því má
segja, að barn þroskist ofan frá
og niður eftir og eins og þatnái
fyrst valdi á grófum hreyfingum
en miklu síðar á fínni. Eins
mánaðar eru flest börn farin að
geta fylgt eftir ljóst með augun-
um (eða stórum hlut). Tveggja
mánaða eru flest börn farin að
þekkja kunnug andlit, brosa og
hjala. Þau lyfta höfði og jafnvel
bringu ef þau liggja á maganum.
Hvers má
ég vænta?
Ar barnsins
1979
UMSJÓN:
Alfreð Harðarson kennari.
Guömundur Ingi Leifsson skóla
stjóri.
Halldór Árnason viöskiptafræö
ingur.
Karl Helgason lögfræðingur.
Sigurgeir Þorgrímsson sagn
fræðinemi.
er vert að hafa gát á að skilja
það ekki eftir á neinu sem það
gæti dottið út af, eins og t.d. stól,
borði, sófa eða öðru. Sex mánaða
eru flest börn farin að gera
tilraunir til að setjast upp ef þau
liggja á bakinu og sum geta setið
stutta stund, ef þeim er hjálpað
til að setjast upp. Þau eru einnig
venjulega farin að geta flutt
hluti beint á milli handa sjö
mánaða geta flest börn setið
stutta stund óstudd, ef þeim er
hjálpað til að setjast upp. Mörg
eru einnig að reyna að byrja aö
skríða og ýta sér þá venjulega
aftur á bak fyrst, þar eð hendur
og handleggir eru kraftmeiri en
fætur þess, og það tekur barn
nokkurn tíma að læra að spyrna
við með hnjánum og komast upp
á þau. Átta mánaða eru flest
börn farin að sitja nokkuð vel
óstudd auk þess sem þau eru
venjulega að byrja að nota
þumalfingurinn á móti hinum
fingrunum til að grípa hluti.
Smám saman lærir barnið síðan
að grípa með þumalfingrinum og
vísifingri, oftast einhvernm tíma
reyna að ná í eitthvað, þegar það
fer að geta gripið eftir hlutum.
Göngu-grindur og hopprólur
eru ekki heppilegar nema til
hreinpar afþreyingar á þeim
aldri, sem barn er að læra að
velta sér, þar eð hvoru tveggja
fastskorðar kvið og bakvöðvana,
sem barnið ætti að vera æfa og
styrkja.
Flest börn vilja helzt fá að
hjálpa til, þegar verið er að mata
þau, um leið og þau fara að hafa
sæmilega gott vald yfir fínni
handahreyfingum, geta haldið á
skeið, notað handafl til að hræra
í og setja skeið upp í sig. Þetta er
venjulegast á aldrinum 10 til 12
mánaða. Ef börnin fá að hjálpa
til eða tína upp í sig bita, borða
þau venjulega mun betur. Sum
börn hafa mestan áhuga í fyrstu
á því að setja upp í sig, en
gleyma stundum að kyngja og
renna niður, svo að þau komast í
ógöngur. þá er vandinn leystur
með því að láta ekki meira á
diskinn í einu en þau geta ráðið
við.
Smábarnaaldur:
Á forskólaaldrinum hægir
vöxtur og lengdaraukning veru-
lega á sér svo að það er ekki fyrr
en undir fjögurra ára aldurinn,
sem barn er búið að bæta við sig
þeim 25 cm, sem upp á vanta, til
að það nái 100 cm lengd. Á sama
hátt hægist þyngdaraukningin
mjög á sér, þannig að meðal-
þyngdaraukning fer úr um það
bil 10—10,5 kg um eíns árs
aldurinn upp í nær 16 kg við
fjögurra ára aldur. Þyngdar-
aukning er oft mjög lítil á öðru
aldursári og matarlyst því oft
treg. Annað æviárið hefur
stundum verið kallað ár hins
eðlilega lystarleysis. Alla vega
er matarlystin oft mjög dyntótt
á öðru aldursárinu. í stað mikill
ar þyngdar og lengdaraukningar
koma örar framfarir á sviði
hreyfiþroskans á öðru árinu.
Barnið nær tökum á sífellt
flóknari og samsettari hreyfing-
um og lærir að samhæfa þær.
Um 18 mánaða aldur eru vel
flest börn farin að ganga vel og
mörg ef ekki flest farin að
hlaupa. Þau eru yfirleitt á ferð
og flugi eins og allir vita.
Kviðvöðvarnir styrkjast til
muna og þau verða smám saman
minna fött í baki, hætta að
35 cm við fæðingu upp í 45—46
cm við eins árs aldur eða um það
bil 10 cm. Fremri höfuðmótin
fara venjulega að minnka mikið
á seinni hluta fyrsta ársins og
eru oftast búin að loka sér um
eins og hálfs árs aldur. Á því
aldursskeiði, sem heilinn' er í
örum vexti, er hann viðkvæmari
en séinna verður gegn t.d. nær-
ingarskorti, heilahimnubólgum
og öðrum smitnæmum sjúkdóm-
um og afleiðingarnar enn
afdrifaríkari þegar illa tekst til,
en síðar á æviskeiðinu.
Tennur:
Þær eru venjulegast svo til
fullmyndaðar við fæðingu en
brjótast oftast ekki í gegn fyrr
en á seinni helming fyrsta ars-
ins. Eins og vitað er, verða
barnatennur 20 í allt. Oftast eru
það miðframtennur itneðri góm,
sem koma fyrst og þá oftast á
milli 6 og 9 mánaða, en síðan
koma framtennur í efri góm
o.s.frv. Það getur þó dregist
smádregur úr þyngdaraukning-
unni og á öðru aldursári eru hún
oftast komin niður fyrir 200
grömm á mánuði. Á fyrstu 6
mánuðum ævinnar er þyngdar-
aukning oftast tiltölulega jöfn
og stöðug og-það því þess virði að
fylgjast með henni reglulega. Er
þá bezt að vigta barnið alltaf á
sama tíma, ef því verður við
komið. á seinni helmingi fyrsta
ársins fer barnið að hreyfa sig
meira, næring verður fjölbreytt-
ari, þyngdaraukning hægari og
oftast óreglulegri, enda minnkar
matarlyst venjulega í samræmi
við það, að bæði vöxtur og
þyngdaraukning hægja á sér.
Fitulagið undir húðinni, sem er
vel þroskað við fæðingu heldur
venjulega áfram að þykkna fram
undir 9 mánaða aldur en þynnist
þá aftur. Þetta er eðlilegt og ætti
ekki að valda áhyggjum, þótt
barnið virðist grennra. Og satt
bezt að segja, sé einstaklings
bundinn munur á því, hvernig
börn lengjast, þá er enn meiri
þriggja mánaða eru börn venju-
lega að byrja að halda höfði, ef
þau eru reist upp á höndum frá
því að liggja út af á bakinu. Sum
börn geta þetta þó nokkru fyrr,
en önnur ekki fyrr en undir eða
um fjögurra mánaða. Fjögurra
mánaða eru börn venjulega farin
að grípa eftir hlutum. Og það
bendir til þess, að þau séu farin
atfá nokkurt vald yfir höndum
og handleggjum og sjái nógu
langt frá sér til að koma auga á
það, sem þau ætla sér að ná í.
Fimm mánaða eru sum börn
farin að velta sér hrínginn, þó að
það geti dregist fram undir sex
mánaða aldur eða lengur. Það er
að sjálfsögðu erfiðara fyrir mjög
þung börn að velta sér en létt
börn. Það er gott fyrir barn að fá
að æfa sig velta sef á gólfi eða
þar, sem engar hættur eru á
ferðum. það æfir bak- og kvið-
vöðvana og undirbýr barnið und-
ir að geta sezt upp og setið. Um
leið og barnið fer að sýna
tilburði til að velta sér á hliðar
á milli átta og tíu mánaða. Mörg
börn eru rangeygð öðru hvoru
fram undir átta mánaða aldur.
Ef þau eru það enn eftir þann
aldur, er það orðið marktækt og
hætt við að barnið verði rang-
eygt áfram. Þá er ástæða til að
láta augnlækni kanna, hvort
barnið noti bæði augun jafnt. Ef
barnið notar ekki annað augað,
getur sjónin á því dofnað veru-
lega með tímanum.
Níu mánaða eru flest börn
farin að standa í fæturna, ef
einhver heldur í hendur þeirra.
Tíu mánaða eru flest börn farin
að standa upp sjálf og fara fljótt
þar á eftir að reyna að ganga
með. Tólf til fjórtán mánaða eru
flest börn farin að sleppa sér og
ganga ein a.m.k. nokkur skref.
í þessu sambandi má benda á
yrhis hagnýt atriði eins og t.d. að
barn hefur gagn og gleði af því
að geta horft á eitthvað, þegar
það er farið að geta litið í kring
um sig. það hefur gagn og gaman
af því að halda á einhverju og
ganga gæsagang og flatfóturinn,
sem er eðlilegur um eins árs
aldur, er oftast um það bil
horfinn um tveggja ára aldur.
Hins vegar eru mörg börn kið-
fætt á þessum aldri, en það
lagast oftast seinna.
Skólaaldur:
Frá um það bil 4 ára aldri
lengjast flest börn um 5—6 cm á
ári en það getur þó orðið mun
meira í lokavaxtarsprettinum.
þyngdin er óábyggilegur mæli-
kvarði á þessum aldri og miklu
óábyggilegri en lengdin. Foreldr-
ar hafa oft áhyggjur af börnum,
sem eru mjög grannvaxin á
þessum aldri, en ættu ef til vill
fremur að hafa áhyggjur af þeim
sem eru of feit.
Það er lítið að marka eina
þyngdar- eða lengdarmælingu.
Það skiptir meira máli að fylgj-
ast með hæð og þyngd að
staðaldri og sjá hvort einhverjar
stökkbreytingar verða, sem eng-
inn átti von á.