Morgunblaðið - 27.11.1979, Qupperneq 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 27. NÓVEMBER 1979
Fréttaskýring
Afyrstu vikum ársins
varð ljóst, að það
stefndi í miklar hækk-
anir á olíuverði hér á
landi. Atburðirnir í íran, sem
leiddu til minnkandi framboðs á
olíu í heiminum, urðu til þess, að
verðsprenging varð á svonefndum
Rotterdam-markaði, en sam-
kvæmt samningi íslands og Sov-
étríkjanna frá 1975 skyldi það
verð lagt til grundvallar í olíu-
viðskiptum landanna. í umræðum
á Alþingi 15. febrúar á þessu ári
vakti Geir Hallgrímsson fyrstur
Olíuviðskiptanefnd á fundi.
Fré vinatri Geir H. Haarde ritari
nefndarinnar, Björgvin Vilmund-
arson, Ingi R. Helgason, Jó-
hannes Nordal, formaður, Val-
ur Arnþórsson og Kristján
Ragnarsson.
TÍMAMÓT í OLÍU-
YIÐSKIPTUNUM
manna máls á því, að forsendur
væru að bresta fyrir verðlags-
grundvellinum í olíusamningun-
um við Sovétríkin. Hann hreyfði
því „hvort ekki sé ástæða til fyrir
ríkisstjórnina að óska að nýju
eftir viðræðum við seljendur, Sov-
étríkin, um að breyta verðviðmið-
un olíu og þá á þann veg, að
verðviðmiðun olíu sé annaðhvort
bundin við framleiðsluverð olíu-
ríkjanna, OPEC-landanna, að við-
bættum eðlilegum vinnslukostn-
aði, eða að Rotterdam-viðmiðunin
sé áfram í gildi, en með einhvers
konar hámarki eða þaki.“
Ríkisstjórnin daufheyrðist við
þessum tilmælum. Þrátt fyrir
magnaða gagnrýni aðhafðist hún
ekkert raunhæft. Má segja, að
vegna þess sleifarlags hafi stjórn-
in, og ekki síst Svavar Gestsson
viðskiptaráðherra, verið kominn í
mikinn vanda, þegar Geir Hall-
grímsson sendi ríkisstjórninni
bréf í júní og lagði til að skipuð
yrði nefnd með fulltrúum allra
flokka til að fjalla um olíuvið-
skipti landsmanna og kanna ný
úrræði. Ríkisstjórnin tók þessu
bréfi fegins hendi og 29. júní
skipaði viðskiptaráðherra í nafni
stjórnarinnar sérstaka könnunar-
nefnd til þess að athuga þegar í
stað þá viðskiptakosti, sem kunna
að standa til boða í olíukaupum
erlendis frá. í nefndinni, sem
síðan hefur verið kölluð olíuvið-
skiptanefnd, eiga sæti Jóhannes
Nordal formaður, Björgvin Vil-
mundarson frá Alþýðuflokki,
Kristján Ragnarsson frá Sjálf-
stæðisflokki, Ingi R. Helgason frá
Alþýðubandalagi og Valur Arn-
þórssön frá Framsóknarflokki.
Geir H. Haarde hagfræðingur er
ritari nefndarinnar.
Rikisstjórnin fór þess á leit við
nefndina, að hún lyki við fyrsta
álit sitt á réttum tveimur mánuð-
um. I því kom fram viðurkenning
stjórnarinnar á því, að tíminn
væri naumur og vandinn brýnn.
Þessi þröngu tímamörk voru sett
með hliðsjón af því, að í septem-
ber voru fyrirhugaðar árlegar
viðræður við Sovétmenn um olíu-
magnið á næsta ári, 1980, og
vörukaup þeirra af okkur. Olíu-
viðskiptanefndin skilaði áliti sinu
7. september 1979. En enginn
fulltrúi frá nefndinni tók þátt í
viðræðunum við Sovétmenn. Þær
fóru fram undir forystu Þórhalls
Ásgeirssonar, ráðuneýtisstjóra í
viðskiptaráðuneytinu, með þátt-
töku útflytjenda héðan og fulltrúa
olíufélaganna. Skipun þessarar
viðræðunefndar var nokkuð til
umræðu, því að mörgum sýndist
eðlilegt, að Svavar Gestsson,
viðskiptaráðherra, væri í forystu
fyrir henni. En hann skoraðist
eindregið undan og komst einn
samráðherra hans þannig að orði,
að „ómögulegt væri að flytja
Svavar í böndum" til Sovétríkj-
anna.
Sovésku samningamennirnir
reyndust ófáanlegir til að breyta
nokkru varðandi verðviðmiðunina
á olíunni, þegar þeir ræddu við
íslensku sendinefndina í Moskvu.
Samningar tókust um sölu á
íslenskum vörum til Sovétríkj-
anna en varðandi olíuviðskiptin
fengu íslendingar umhugsunar-
frest fram til 15. nóvember. Á
þeim vikum, sem liðu urðu mikil
umbrot í stjórnmálunum, og með-
al annars hvarf Svavar Gestsson
úr sæti viðskiptaráðherra og
Kjartan Jóhannsson tók við. Ekki
voru fleiri íslendingar sendir til
Moskvu heldur var viðræðum við
Sovétmenn haldið áfram í
Reykjavík og fyrir tilstilli sovéska
sendiráðsins var þreifað á því,
hvort ekki væri unnt að fá
„olíufurstana" í Moskvu til að
hreyfa sig. En þeir stóðu fastir á
verðinu. Sovéski sendiherrann,
sem hér er, hefur aðeins dvalist á
landinu í nokkra mánuði. Voru
þetta fyrstu kynni íslenskra ráða-
manna af honum í slíkum viðræð-
um. Sendiherrann þykir sleipur
samningamaður og mun hann á
sama tíma og hann ræddi olíu-
málin við einn íslensku ráðherr-
anna hafa afhent ráðherranum
áróðursræðuna, sem Leonid
Brezhnev forseti Sovétríkjanna
flutti í Austur-Berlín í byrjun
október gegn eflingu varna
Vestur-Evrópu. En Sovétmenn
hafa eins og kunnugt er lagt hart
að sér að reyna að koma í veg
fyrir ákvörðun um nýtt eldflauga-
varnakerfi Atlantshafsbanda-
lagsríkjanna á ráðherrafundi
þeirra í Brussel í næsta mánuði.
Jafnframt mun sendiherrann í
viðræðunum við ráðherrann hafa
ítrekað þau sjónarmið, sem Sovét-
mönnum eru svo kær í sambandi
við olíuviðskiptin við ísland, að
auðvitað verði að líta á málin í
„stærra heildarsamhengi", hvað
sem það nú þýðir í raun.
Greinilegt er, að Sovétmenn
telja það sér alls ekki hagkvæmt,
að olíuviðskiptin við ísland falli
niður. Talsmenn sovéskra hags-
muna innan Alþýðubandalagsins
hafa endurtekið þetta viðhorf í
umfjöllun sinni um málið. Það
hefur einnig endurspeglast í um-
mælum þeirra, sem nánast sam-
band hafa haft við Sovétmenn um
viðskipti landanna. Þórhallur Ás-
geirsson ráðuneytisstjóri við-
skiptaráðuneytisins, sem um
langan aldur hefur sinnt því
vandasama verki að annast gerð
viðskiptasamninga við Sovétríkin,
telur til dæmis greinilega ekki
heppilegt að víða verði leitað
fanga við olíuinnkaup. Þá vakti
það furðu margra á hvern hátt
fulltrúar olíufélaganna brugðust
við þeim umræðum, sem urðu
fyrri hluta ársins um nauðsyn
þess að leitað væri nýrra olíuselj-
enda erlendis.
Olíubirgðir Sovétríkjanna eru
ekki ótæmandi. I síðasta mánuði
skýrðu sérfræðingar bandarísku
leyniþjónustunnar (CIA) þing-
nefnd frá því, að sovéska olíu-
framboðið hefði náð hápunkti og
væri á niðurleið. Telja bandarísku
sérfræðingarnir, að vegna auk-
innar neyslu heimafyrir þurfi
Sovétmenn á árinu 1982 að flytja
inn 700 þúsund tunnur af hráolíu
á dag frá Mið-Austurlöndum. í
Sovétríkjunum eru uppi ráðagerð-
ir um víðtæka herferð til sparnað-
ar á olíu og frekari olíuvinnslu.
28%—30% af allri raforku Sov-
étríkjanna er framleidd með olíu.
Áform eru uppi um að lækka
þetta hlutfall stórlega. í næstu
fimm ára áætlun 1981—85 verður
aukin áhersla lögð á olíuleit og
hafa Vesturlönd keppst um að
geta selt til sovétríkjanna tækja-
kost í þessu skyni. Þegar er t.d.
komin á samvinna milli Japana,
Bandaríkjamanna og Sovétmanna
um olíuleit á sovésku landsvæði.
Má þar sérstaklega nefna rann-
sóknir og boranir á landgrunni
eyjunnar Sakhalin við Kyrra-
hafsströnd Sovétríkjanna. Ríkis-
olíufélag Japana á 44.7% hluta-
fjárins í þessu fyrirtæki og
bandaríska fyrirtækið Gulf Oil
Corp. 5.5%. Hefur leitin þegar
leitt til þess, að nokkuð magn af
olíu og gasi hefur fundist. Hvað
sem þessu líður hefur þrengst að
Sovétríkjunum í olíumálum og
geta þeirra til útflutnings er
minni en áður, þeir geta nú
ráðstafað milljón tunnum af olíu
á dag til landa í Vestur- og
Austur-Evrópu umfram eigin
neyslu. En eftir tvö til þrjú ár
verða þeir orðnir olíuinnflytjend-
ur eins og áður sagði. Hinu má þó
ekki gleyma, að það er Sovét-
mönnum lífsnauðsynlegt að geta
flutt út olíu, því að hún gefur
þeim í aðra hönd erlendan gjald-
eyri, sem þeir hafa ótæmandi þörf
fyrir. Er olían sú framleiðsla
þeirra, sem veitir þeim mestar
gjaldeyristekjur. Þá er það
óhjákvæmilegur þáttur í viðskipt-
um Sovétríkjanna eins og öllum
samskiptum þeirra við aðra, að
þau skal nota í pólitískum til-
gangi og hernaðarlegum ef því er
að skipta.
Öllum ber saman um, að allt
síðan 1953, þegar regluleg olíu-
viðskipti við Sovétríkin hófust,
hafi mátt treysta því, að sovésku
útflytjendurnir stæðu við gerða
samninga og afhentu umbeðið
magn á tilsettum tíma. Auðvitað
hefur þetta skapað mikið öryggi. I
skýrslu olíuviðskiptanefndar seg-
ir: „... framboð á olíuvörum (frá
Sovétríkjunum) hefur verið ör-
uggt og nægilegt, gæði í fyllsta
samræmi við kröfur markaðarins,
og sú verðviðmiðun, sem notuð
hefur verið, hefur allt fram til sl.
árs tryggt jafnhagstætt eða jafn-
vel hagstæðara verðlag en yfir-
leitt hefur verið fáanlegt annars
staðar. Nú hefur hins vegar orðið
mikil breyting hér á, en vegna
tengingar á verðlagi olíuinnflutn-
ings Islendinga við dagverð í
Rotterdam, greiddu þeir í júní sl.
um 70% hærra verð fyrir oliuvör-
ur en yfirleitt gildir á olíumörk-
uðum Vestur-Evrópu. (feitt letur
Mbl.). Enginn nærtækur kostur
til hagstæðari olíuviðskipta virð-
ist nú fyrir hendi, enda rofnuðu
hefðbundin olíuviðskipti íslensku
olúfélaganna að mestu eftir að
meginhluti olíuviðskiptanna varð
bundinn við Sovétríkin. Þau geta
því ekki við núverandi aðstæður
aukið olíukaup sín frá Vestur-
löndum, nema með því að greiða
full dagverð, eins og þau eru á
Rotterdam markaðnum á hverj-
um tírna."
Þetta var í stuttu máli kjarni
vandans. Vegna viðskiptanna við
Sovétríkin höfðu öll önnur sam-
bönd drabbast niður. Þegar ljóst
var, að Sovétmenn vildu ekki
breyta neinu um verðviðmiðun-
ina, nema ef til vill með því að
beita okkur pólitískum afarkost-
um, virtist sú leið ein fær að leita
fyrir sér hjá öðrum. Að þessu
vann olíuviðskiptanefndin kapp-
samlega frá því hún skilaði áliti
sínu 7. september fram til þess að
fresturinn gagnvart Sovét-
mönnum rann út 15. nóvember.
Einkum var rætt við aðila í
þremur löndum, sem einnig höfðu
verið til athugunar á fyrsta
starfstímabili nefndarinnar.
Þessir aðilar voru Neste-ríkisolíu-
hreinsunarstöðin í Finnlandi,
norska ríkisolíufyrirtækið Statoil
og Norsk Hydro, og breska ríkis-
olíufyrirtækið British National
Oil Corporation, BNOC. Kjörin í
Finnlandi reyndust ekki hag-
kvæm, Norðmenn eru ekki aflögu-
færir strax, en í viðræðunum við
Breta kom fram jákvæð afstaða
þeirra, sem gaf vonir um hag-
kvæmari kjör en hjá Sovét-
mönnum og virtust Bretar aflögu-
færir strax á næsta ári með
nokkuð magn af gasolíu.
Þetta lá fyrir 15. nóvember. Á
grundvelli tillagna olíuviðskipta-
nefndar hafði ríkisstjórnin nú
meira svigrúm í viðræðunum við
sovéska sendiherrann. Honum var
sagt, að úr því hann vildi ekki
lækka verðið yrði hann að sætta
sig við það, að íslendingar skæru
niður magnið á gasoliu og jafnvel
bensíni í samningnum. Sovét-
mönnum er verst við það af öllu í
samskiptum við aðra, að svo
virðist sem þeim sé sýnd lítils-
virðing. Sú málamiðlun varð, að
samið var um uppsagnarákvæði.
íslendingar geta nú með þriggja